चराले ठान्दाेरहेछ : मैले जे देख्छु, लेखकहरू त्याे देखिरहेका छैनन् (विश्व पाैडेलको व्याख्यानको पूर्णपाठ)

चराले ठान्दाेरहेछ : मैले जे देख्छु, लेखकहरू त्याे देखिरहेका छैनन् (विश्व पाैडेलको व्याख्यानको पूर्णपाठ)

तस्वीर: श्याम श्रेष्ठ

A+ A A-

साहित्यानुरागिहरूको यो समूहमा आएर म नयाँ कुन विषयमा बोल्न सक्छुहोला भन्ने सोच्दै थिएँ । साहित्यका धुरन्धर व्यक्तिहरूको अगाडि बसेर साहित्यको छेउछाउका साना कुरामा बोल्नु पनि सजिलो कुरा हैन । पोहोर साल पुषमा म यस्तै साहित्य वहुल व्यक्तिहरू भएको ठाउँमा बोल्न निम्त्याइएको थिएँ र त्यसबेला मैले साहित्य र अर्थशास्त्रको बारेमा बोलेको थिएँ । आज संयोगले फेरि त्यस्तै यो भिडमा छु । साहित्यदेखि सत्तासित यसको सम्बन्धबारे मैले बोल्ने छु।

भर्खर राजनीतिक नियुक्ति लिएको हुनाले मैले यो शीर्षक रोजें। बीपी कोइराला, राजेश्वर देवकोटा, लोकेन्द्रबहादुर चन्दहरूले यो शीर्षकमा बोल्नुभएको भए झनै बढी सार्थक हुन्थ्यो होला।

(क) साहित्य र सत्ता

साहित्य के हो भन्ने प्रश्नको उत्तर त्यती सजिलो छैन, तर राम्रो साहित्य भन्नाले कुनै पनि चिजको सुन्दर र सजिव प्रतिनिधित्व गरिएको कृति हो भन्दा फरक नपर्ला । टोल्स्टोयले जुन रूपमा रुस तथा फ्रान्सको युद्धको सजिव वर्णन युद्ध र शान्तिमा गरे, त्यो साहित्यको एक अनुपम उदाहरण हो । उक्त वर्णनमा युद्ध सजिव भएर आएको छ र उपन्यासका पात्रहरू अहिल्यै उपन्यासबाट उठेर आउलान् जस्ता छन् । उपन्यासमा पिएरे बेजुकोभ अझै पनि हामी धेरैको जस्तो प्रश्न बोकेर बाँचेका छन्: यो संसारमा कसरी बाँच्ने ? छलछामले घेरिएको संसारमा सात्विक र नैतिक जीवन कसरी बिताउने र कसले बिताउँछ ?

साहित्यले युद्धजस्तो मूर्त कुराको सजिव वर्णन मात्र गर्दैन । साहित्यको अमूर्त, निर्वाध, निराकार र असीम चरित्र झल्काउने अर्को पक्ष पनि छ। साहित्यले भाँच्चिएका दुई मनको दूरी, विदेशिएका सैनिकको अन्तरात्माको चित्कार, अत्रिप्त आत्माको कठोरता जस्ता अब्स्ट्र्याक्ट भावनात्मक वस्तुलाई सजिव रुपमा चित्रण गर्न पनि सक्छ।

सुरुवाती चरणमा कस्ता साहित्य दिगो र अक्षर भए ? टोल्स्टोयले जस्तै संयोगले वेदव्यासले लेखेको महाकाव्य "जय" अर्थात “महाभारत” पनि युद्ध र तत्कालीन अरिस्टोक्रेसीको एकापसको व्यवहारको बारेमा थियो । होमरको इलियड पनि युद्धको वर्णनको मामलामा अगाडि थियो । यसरी युद्ध, प्रेम जस्ता आधारभूत मानवीय नियमित घटनाहरूका चित्रण सुरुवाती कालजयी साहित्यका विशेषता थिए ।

सुरुवाती साहित्यका म्याग्नम ओपसहरूमा यस्तो एकलौटी प्रभुत्व जमाएको युद्धले के प्रतिनिधित्व गर्छ त ? युद्ध विगतमा सधैँ सत्तारोहणको एक्लो माध्यम थियो। राजाको छोरो राजा हुने चलनमा नयाँ व्यक्तिलाई राजा हुन पुरानो राजा हटाउनुको विकल्प थिएन र त्यसको लागि पुरानो राजाविरुद्ध हुँकार गर्नु जरुरी थियो । युद्ध सत्ताको सोपान हो । यसले सत्तारोहण या पराजयको प्रतिनिधित्व गर्छ । त्यसै हतोत्व प्राप्स्यसी स्वर्ग जित्वावा भोक्षसे महिम भनिएको हैन ।

(ख) साहित्यकारको करिअर

के लेखेर खान सकिन्छ ? यो प्रश्न एक जमानामा धेरै नेपाली पत्रकारहरूले लेखकहरूलाई सोध्ने गरेको म सम्झन्छु ।

महान चिजहरू सस्तोमा पाइन्छन्, अझ मुफ्तमै । अर्थशास्त्रीहरूले नै यसो भन्छन् । पानी, हावा मुफ्तमा हुन्छ, कामै नलाग्ने सुन र अझ हिरा कति महँगा हुन्छन् । त्यसैले एकातिर प्रकाशित किताब सुरुमा खासै नबिक्ने एउटा समूह हुन्छ भने अर्कोतिर हातहातै बिक्ने बेदप्रकाश शर्माहरू । मलाई सम्झना छ, म सानो छँदा बेदप्रकाश शर्माका किताव दोस्तोभ्स्किका भन्दा महँगा थिए र बिक्थे पनि । मदनमणि दीक्षितको माधवी भन्दा बढी बिक्ने किताब नेपालमै धेरै छन् जबकी माधवी भारतीय उपमहाद्वीपमै बढी बिक्नुपर्ने स्तरको किताब थियो ।

मान्छेले जे सुन्न चाहेको छ, त्यही लेख्ने वा बोल्ने हो भने तपाईंले समाजलाई नयाँ दिशा दिन सक्नुहुन्नँ । साधारण मान्छे अन्तरकुन्तरमा समाज बदल्न चाहन्छ वा समाजलाई भुलेर भ्रममा बाँच्न चाहन्छ त्यो पनि स्पष्ट छैन । किनकी साधारण मान्छे बरु रक्सी किनेर खान्छ, चुरोट खान्छ, फिल्म हेर्छ, अफिम खान्छ, तर महँगो मूल्यमा ज्ञानै ज्ञानले भरिएको किताब किन्दैन । उ सस्तो मूल्यमा पनि किताब किन्दैन । सोभियत सत्ता ढलेपछि पुतलीसडकमा रुसी साहित्यका पुश्किन, तुर्गनेव, टोल्स्टोयका किताब त्यत्तिकै गए, तर धेरै मानिसले ति किताब किन्नुभन्दा नजिकै गएर चुरोट किनेर धुवाँमा समय फ्याले । त्यसैले पनि यदी लेखेर खान सक्ने बन्नु छ भने साहित्यकार बन्दा दु:खै छ । संसारले जे सुन्न चाहेको छ, जे पढ्न चाहेको छ त्यही लेख्नुपर्‍यो ।

यदी साच्चैको साहित्यकार पनि हुने र त्यसलाई आय आर्जनको बाटो पनि बनाउने हो भने अद्वितिय कुराहरू अनुभवहरू मुछेर नौला कुराहरूको लेखक बन्न सक्नुपर्‍यो । साहित्यकारकै रुपमा करिअर बनाउन हाम्रो जस्तो मुलुकमा सजिलो छैन । बजार वा साहित्यको पुँजीकरण कम भएर मात्र यस्तो भएको हैन । खासमा माथिल्लो स्तरका साहित्यकार बन्न अद्वितिय अनुभव भएका मानिसमा त्यो अनुभवलाई सजिव बनाउने कलात्मक क्षमता हुनुपर्छ जुन विभिन्न क्षमता र भाग्यको संगम हो र त्यो मिलेका मान्छेहरू हामीले पाएका छैनौँ ।

जस्तो, ठ्याक्क मर्न लागेको मान्छेको मनस्थिति कस्तो हुन्छ ? यस्तो विवरण लेख्न सक्ने मान्छे कम हुन्छन् किनकी मर्न लागेका मानिस त्यसपछि मरिहाल्छन्, लेख्न सक्ने स्थितिमा हुँदैनन् । फ्योदोर दोस्तोभ्स्की (जसको मृत्‍युदण्ड अन्तिम समयमा साइबेरियाको काराबास सजायमा बदलिएको थियो) ले आफ्नो उपन्यास द इडिअट र क्राइम एन्ड पनिशमेन्टमा ति अनुभवको बारेमा लेखेका छन् ।

नेपालमा नासु पूर्णनारायण प्रधानलाई ९७ सालको काण्डमा प्रख्यात चार शहीदसँगै मृत्‍युदण्ड दिइएको थियो, जुन उनलाई झुण्ड्याउने बेलामा दोस्तोभ्स्कीलाई जस्तै काराबासको सजायमा परिवर्तन गरिएको थियो । ८३ वर्ष बाँचेर विसं २०३५ मा बितेका प्रधानसँग दोस्तोभ्स्किको जस्तो अनुभव थियो, तर उनले त्यसलाई लेखेको देखिँदैन ।

नेपाली साहित्य लेखनलाई करिअर बनाउन विश्वस्तरमै अनुपम मानिने यस्ता अनुभवहरू सजिव बनाएर लेख्न सक्ने साहित्यकारहरू हुनुपर्छ।

पद वा करिअरको कुरा छोडौँ, महान लेखकको जीवन सजिलै बित्छ, पुस्तक आएपछि उही समाजले, उही पुस्ताले तिनिहरूलाई सम्मान दिन्छ भन्ने पनि छैन । दोस्तोएभ्स्कीलाई रुसीले भन्दा पहिला विदेशिले चिने । उनले बोलेका कुराहरू रुसी क्रान्तिका तत्कालीन सर्वव्यापी विपरीत भएकोले रुसीहरूले उनका लेखहरू धेरै रुचाउँदैनथे ।

साहित्यकारको करिअर के हो र कस्तो हुने हो भन्ने त्यसैले स्पष्ट छैन । साहित्यकारको करिअर भनेकै एउटा कृति देखि अर्को कृतिसम्मको अनिश्चित गन्तव्यहरूको साङ्लो हो । बजारले कृतिको स्तरको सही निर्क्यौल गर्न सक्दैन र यसैले साहित्यकारले पाउने प्रतिफल (जुन बजारको सिमान्त उत्पादनको मूल्यले निर्धारण गर्छ) ले साहित्यको उच्चस्तरलाई न्याय गर्नसक्ने सम्भावना कम हुन्छ ।

(ग) सत्तामा साहित्यकार

अरु करिअर नभएपछि वा तिसँग निस्प्रिह हुनुपर्ने स्थिति भएपछि किन सिधै शासकीय जिम्मेवारी नै लिन नलाग्ने ? तर यसमा पनि साहित्यकारहरू त्यती प्रभावशाली देखिँदैनन् । सत्ता पाउनमा वा सत्तामा रहँदा अन्य मान्छेले भन्दा फरक रुपले सत्तासिन भएर रहनमा ।

हुसेन महमद एर्साद आफूलाई साँच्ची नै साहित्यकार ठान्थे । उनको सत्तामा पर्फर्मेन्स खासै राम्रो भएको थिएन । बरु उनीपछि बंगलादेशले प्रगति गर्‍यो ।

बेदव्यासले चाहेको भए उनी हस्तिनापुरमा कुनै पनि पदको हकदार बन्नसक्थे, आखिर विदुर, ध्रितराष्ट्र र पाण्डु उनकै छोरा थिए । के बेदव्यासले गरेको शासन फरक हुन्थ्यो होला ?

के पुराना राजाहरू सत्तासीन भएपछी राम्रा भए ? के काठमाडौंका कवि, नाटककार राजाहरू गैर्‍ह साहित्यकार राजाहरू भन्दा राम्रा भए त ? मल्लकालीन साहित्यकार राजाहरूको उदाहरण हेरौँ । भक्तपुरे अन्तिममा चार राजाहरू रणजित मल्ल, भुपतिन्द्र मल्ल, जितामित्र मल्ल र जगतप्रकाश मल्ल एकातिर मैथिलीमा कृति लेख्थे अर्कोतिर ठूला कलात्मक मन्दिर र दरबार पनि बनाए । भक्तपुरका राजाहरू अहिले हेर्दा साँच्चै कोमल थिए जस्तो लाग्छ । तर प्रताप मल्ल त आफूलाई कविन्द्र नै भन्ने राजा हुन् । कला संस्कृतिमा यीनको जोड भए पनि क्रुरतामा यीनको रेकर्ड त्यती राम्रो भएन, चाहे त्यो भीम मल्लप्रतिको यीनको व्यवहार हेर्नुस् चाहे कुनै एक नाबालिग महिलाप्रतिको, जो यीनले करणी गर्नखोज्दा बितिन्।

साहित्यकारहरू कोमल हृदयका हुन्छन् भन्नेतिर नजाउँ । क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापा र मनोहर श्रेष्ठ, १६ वर्षका युवा दुर्गानन्द झाले महेन्द्रतिर देखाउँदै त्यो कुरा हैन है भन्ने नै छन् । उता सोल्झेनित्सिनले गोर्किलाई बेस्मरी गाली गरेर लेखेको द गुलाग आर्किपेलागो सम्झौँ। गोर्किले साहित्यलाई सत्तासीनको पाउमा चढाएर रुसको साहित्यको विविधताको आत्मालाई मारे भन्ने सोल्झेनित्सिनको आरोप छ।

त्यसबाहेक साहित्यकारहरूको आफ्नै संसार छ । त्यहाँ पनि सत्ता हुन्छ, एकेडेमी हुन्छ, पत्रिकाका सम्पादक हुन्छन्, पुस्तक प्रकाशक हुन्छन्, वरिष्ठ भनेर चिनिएका साहित्यकारहरू र कनिष्ठकोबीचमा द्वन्द्व हुन्छ, विभिन्न विचारधाराहरू हुन्छन्।

२०३६ सालमा नयराज पन्तले जंगबहादुरको राजभक्ति कविता लेखेका थिए । त्यसमा पहिला दुई लाइन यस प्रकार थिए:

हाम्रा राजा तरंगी, कलुषितचरिता राजपत्नी हुनाले

धेरैले दु:ख पाए, मुलुक पनि भताभुंग बन्दो छ अहिले ।

यस कविता प्रकाशित भएपछि माधव घिमिरे, विजयमल्ल, बालकृष्ण पोखरेल, भूपि शेरचन र ढुण्डिराज भण्डारीले राजा विरोधी भनेर नयराज पन्तलाई एकेडेमी अथवा प्रज्ञाको सम्पादक समूहबाट निकाल्न खोजेको कुरा सम्भवत: नेपालमा चर्चित साहित्यकारहरूकोबीचकाे युद्धको एक प्रमुख उदाहरण हो । हामीले कोमल भन्दा कोमल भावना भएका किताब लेखेको देखेका साहित्यकारहरू पनि सत्तामा हुँदा मानवीय शासकीय गुणबाट पर भएका देखिँदैनन् ।

शायद साहित्यकारहरूको यही गुणलाई हेरेर, मलाई लाग्छ खलिल जिब्रानले, एउटा कथा यस्तो लेखेका थिए । एउटा चरा थियो, जसले आकाशमा स्वच्छन्द विचरण गर्थ्यो र आफ्नो विहंगम दृष्‍टिले धेरै कुरा देख्थ्यो । जमिनमा ठूला साहित्यकारको रुपमा परिचित बाघ, गैँडा, सिंह थिए । चराले सोच्ने गर्थ्यो, यी ठूला साहित्यकारको दृष्‍टिले त्यस्तो केही देखिरहेको छैन जुन मैले देखेको छु । यिनिहरूको किताबमा त्यो कुरा आइरहेको छैन जुन आउनुपर्ने हो । यीनले लेखेको किताब एउटा सीमित दृष्‍टिबाट मात्र लेखिएको छ । चराले त्यसपछि एउटा किताब लेख्यो र त्यो किताब अन्तर्निहित महान दृष्‍टिले गर्दा चर्चित भयो । सबैले पढे । वाह, कस्तो क्लासिक , कस्तो राम्रो भने । सबै बाघ, गैँडा, सिंहले त्यसपछि उक्त चरालाई भने, 'अब तिमी माथि किन उडिरहेका छौ? आउ, हामीसँगै बस । हामीजस्तै प्रभुत्व जमाउ ।' उक्त चरा त्यसपछl जमिनमा सुखसयल, प्रशंसा लिएर बाघ, गैँडासँगै बस्न थाल्यो । त्यसपछि उसको आँखाबाट त्यो विहंगम दृष्‍टि हरायो, ठ्याक्क पहिलेका लेखक जस्तो भयो ।

(घ) सत्ताच्युत साहित्यकार

भर्थरी सत्ता छोडेका साहित्यकार हुन् । तर आफ्नै रहरले । उनको बडा दु:खको कथा थियो । उनले पाएको कल्पव्रिक्षको अमृत फल आफ्नी प्यारी चहेतीलाई दिए, उनले आफ्नी प्रेमी सेनापतिलाई दिइन्, सेनापतिले आफ्नै अर्की प्रेमिकालाई दियो र यसरी घुम्दै फिर्दै फेरि त्यो फल राजा भएको ठाउँमा आइपुग्यो । विरक्तिएर राजाले सत्ता छोडे । भर्थरीले सत्ताच्युत भएपछि त्यो समयको साहित्यको लागि उल्लेखनीय हुने काम पनि गरे । मान्छेहरूलाई "इन्स्पायर" गरे ।

भर्थरी छोडौँ र हाम्रो युगका लोकेन्द्रबहादुर चन्दलाई हेरौँ । २०५४ सालमा उहाँले “विसर्जन” मार्फत मदन पुरस्कार पाउनुभयो । २०४६ सालपछि सत्ता छोड्नुभयो कि भनेको चन्दको सत्ताप्रतिको यात्रा संभवत अन्त भैसकेको भने छैन । उहाँ अझै दल बोकेर हिँड्नुभएको देखिन्छ । र उहाँका कृति माझिएका भए पनि तिनमा सत्ताको 'अथेन्टिक' स्वाद अझै आउँदैनन् । कोर्ट को, भारदारी कचहरिको, अथेन्टिक स्वाद आएको भनेर चर्चित शेक्स्पियरका नाटक जस्तै स्वाद आउने कृतिहरू साहित्यकारहरूले सत्ता छाडेपछि लेख्दैनन् ।

यस्तै बीपि कोइरालाले सत्ताच्युत भएपछि किताब लेख्नुभयो तर संस्मरणहरुमा जती राजनीतिक भए पनि आफ्ना साहित्यिक रचनामा उहाँ निरपेक्ष हुनुहुन्छ । अमेरिकी राष्ट्रपतिहरू रिटायर्ड हुन्छन्, संस्मरण लेख्छन् र पैसा कमाउँछन् तर संयोगले कुनै पनि यस्ता संस्मरणहरु "क्लासिक" को रूपमा चिनिन सकेका छैनन् । के देखिन्छ भने साहित्यकारहरू पनि सत्ताबाट निस्केपछि आफ्नो अनुभवमा आधारित रहेर किताब लेख्न डराउँछन् । एक त साहित्यकारहरू सत्तामै पुग्न महाभारत छ, त्यसमाथि तिनिहरूको सत्तामा पुगेपछि चुप लाग्ने बानी भएको छ ।

कोमल र सिर्जनात्मक मानिने साहित्यकारहरू सत्तामा गए के होला त ? मेरो मुख्य तर्क अन्य व्यक्तिको शासन भन्दा कवि वा साहित्यकारको शासन फरक हुन्छ भन्ने तथ्यांकीय प्रमाण भने छैन । सम्भवत: शासकीय क्षमता र लेखकीय क्षमता एक अर्कासँग "इन्डिपेन्डेन्ट" कुरा हुन् । आखिर साहित्यकारहरू पनि हामी जस्तै नागरिक हुन् । जसरी अहिलेको पपुलेसन स्याम्पलबाट नेताहरू छानिएका छन्, त्यहिँबाट कवि साहित्यकार पनि छानिएका छन्।

(पद्मश्री साहित्य पुरस्कार २०७७ अर्पण समारोहमा अर्थशास्त्री डा. विश्व पौडेलले 'साहित्यदेखि सत्तासम्म' शीर्षकमा दिएको विद्वत प्रवचन . यसकाे भिडियाे हेर्न तलकाे लिंकमा जानुहाेस्)