नेपालमा हुँदैन ‘इलेक्ट्रिकल अडिट’, घर आगलागीदेखि बिरामी जाँचमा समेत जोखिम

A+ A A-

केही समयअघि ताप्लेजुङको मेरिङदेन गाउँपालिका–३ स्थित दोभान बजारमा आगलागीबाट ४९ घरमा क्षति पुग्यो । स्थानीय भोला पौडेलको घरबाट विद्युत सर्ट भएर सल्किएको आगोले ४९ घर जलेर नष्ट भएका थिए ।

फुङलिङ नगरपालिका र पाँचथरको फिदिमबाट आएको दमकलको सहायताले आगलागी नियन्त्रणमा ल्याइए पनि यस्ता घटनाको दीर्घकालीन समाधान भने खोजिएन । जबकि त्यो आगलागीबाट भाडामा बस्ने २२ र स्थानीय ३३ परिवार गरी ५५ परिवार विस्थापित भएका थिए । आगलागीका घटना भइरहन्छन्, आगलागी नियन्त्रणमा लिइन्छ तर दीर्घकालीन रूपमा समस्याको समाधान भने खोजेको पाइँदैन ।

०००

२०७७ पुसमा हुम्लामा विद्युत सर्ट भएर दुई घरमा आगलागी हुँदा चार लाख रुपैयाँभन्दा बढीको क्षति भयो । खार्पुनाथ गाउँपालिका-५ का गोरसिंह सुनार र तुल सुनारको घरमा आगलागी भएको थियो । गोरसिंहको पसलबाट फैलिएको आगोले थुप्रै धनमालमा क्षति पुर्‍यायो ।

सामान्य परिवारका तुल सुनारको लत्ताकपडा, अन्न, भाडाकुडा गरी करिब ६३ हजार रुपैयाँ बराबरको क्षति भयो । गोरसिंह सुनारको पनि कुल ३ लाख ६१ हजार ४ सय बराबरको क्षति भयो । हिल्दुम जलविद्युत आयोजनाबाट लिएको विद्युत सर्ट हुँदा आगलागी भएको थियो ।

०००

त्यस्तै २०७७ वैशाखताका धादिङमा विद्युत सर्ट भएर गाउँमा आगलागी हुँदा दुई जनाले ज्यानै गुमाउनु पर्‍यो । धादिङको थाक्रे गाउँपालिका-३ मोल्डुङ र लेखमोल्डुङ क्षेत्रमा रहेको सामुदायिक विद्युत प्रसारण लाइनबाट प्रसारित बिजुलीको ट्रान्समिटरमा आगो लागेपछि विद्युत सर्ट भएर आगलागी हुँदा आधा दर्जन घाइते भएका थिए ।

०००

काठमाडौंकै टेकुमा विद्युत सर्टका कारण लागेको आगलागीको झलक दृश्यमा देख्न सकिन्छ ।

काठमाडौंको टेकुमा भएको आगलागीको झलक । तस्वीर स्रोत : श्रीराम ज्ञवाली

यसरी विभिन्न औद्योगिक क्षेत्रमा भइरहने आगलागीका घटना बेलाबेलामा बाहिर आइरहन्छन् । केही समयअघि काठमाडौंको बालाजु औद्योगिक क्षेत्रमा रहेको नेबिको बिस्कुट कारखानामा आगलागी भएको थियो ।

यी त आगलागीका केही प्रतिनिधि घटनामात्रै हुन् । यसबाहेक अस्पतालतिर प्रयोग हुने एमआरआई जस्ता उपकरणमा पनि बेलाबेला समस्या देखिने गर्दछ । जसका कारण बिरामीले समेत सास्ती खेपिरहेका हुन्छन् । नेपालका अस्पतालमा क्यान्सर जस्तो रोग देखिएका बिरामी विदेश पुग्दा सामान्य औषधिले ठीक भएका उदाहरण पनि छन् ।

नेपालभित्रै पनि एउटा अस्पतालले भयंकर रोग लागेको भनेको मानिस अर्कोमा पुग्दा सामान्य उपचारबाटै निको भएका भेटिन्छन् । ‘क्यान्सर रोग लागेको भनेको बिरामीमा पनि सामान्य समस्याबाहेक केही समस्या नभएको भेटिन्छन् । विशेषगरी नेपालबाट विदेश उपचार गर्न गएकाबाट यस्ता कुरा सुनिन्छन्’, चट्याङ तथा विद्युतीय सुरक्षा विज्ञ श्रीराम ज्ञवालीले भने, ‘नेपालमा इलेक्ट्रिकल अडिट नहुँदा यस्तो समस्या आएको हो । एक पटक जडान गरेपछि उक्त उपकरणको पुनः चेकजाँच हुँदैन । र, त्यस्तो मेसिन बिग्रिसकेको हुने हुँदा गलत रिपोर्ट देखाइदिन्छ ।’

किन दोहोरिरहन्छन् यस्ता समस्या ?

सामान्यतय: आगलागीका घटनालाई सर्ट सर्किट भएको भनिन्छ । नेपालमा ८० प्रतिशत आगलागीका घटना यही कारण हुने गरेको पाइन्छ । तथ्यांकअनुसार काठमाडौं महानगरमा मात्र विद्युतीय लापर्बाहीका कारण नै धेरै आगलागीका घटना हुने गरेको पाइन्छ ।

काठमाडौं महानगरमा गत आर्थिक वर्षमा ३ सय ५ वटा आगलागीका घटना भएका छन् । त्यसमध्ये १ सय ७८ वटा चाहिँ शुद्ध सर्ट सर्किटका कारण भएको तथ्यांकमा उल्लेख छ । १६ वटा घटना ग्यासको कारणले भएको र बाँकी घटनालाई ‘अन्य कारण’ भित्र राखिएको छ । यीमध्ये अधिकांश घटना विद्युतीय कारण भएको ज्ञवालीको अनुमान छ ।

भरतपुर महानगरपालिकामा समेत ९० प्रतिशत आगलागीका घटना विद्युतीय कारण नै भएको पाइन्छ । यीमध्ये अधिकांश समस्या नियमित इलेक्ट्रिकल अडिट नहुँदा देखिएको ज्ञवालीले बताए ।

अस्पतालमा एमआरआई मेसिन, सीटी स्क्यान, अल्ट्रासाउन्ड जस्ता विद्युतीय उपकरणको प्रयोग हुन्छ । तर, उक्त उपकरण जडान भइसकेपछि त्यसको प्रभावकारिताबारे केही जाँच हुँदैन । भित्रभित्रै घर, मेसिनमा प्रयोग भएका सामग्री बिग्रिरहेका हुन्छन् प्रयोगकर्तालाई भने यो कुरा थाहा हुँदैन ।

‘मेसिनले कस्तो काम गर्दैछ । वास्तविक रिपोर्ट दिएको छ/छैन भनेर जाँच्ने विधि नै छैन । सारमा भन्दा नेपालमा अडिट गर्ने प्रचलन नै छैन’, ज्ञवालीले भने, ‘अब डाक्टरले त्यही मेसिनको प्रयोगबाट जे रिपोर्ट आउँछ, त्यसैलाई आधार बनाएर औषधि सिफारिस गर्छन् । तर, मेसिनले रिपोर्ट कस्तो दिइरहेको छ भनेर जाँच गर्ने व्यवस्था नै नभएपछि जोखिम त बढ्ने नै भयो ।’

त्यस्तै, आगलागीका घटनामा पनि राज्य नै जिम्मेवार रहेको ज्ञवालीको तर्क छ । घरमा वायरिङ गरेपछि समय-समयमा त्यसको जाँच गरेमा आगलागीका घटना न्यूनीकरण हुनसक्ने उनले बताए । सामान्य घरबाहेक ठूला कम्प्लेक्समा समेत इलेक्ट्रिकल अडिट गर्ने गरेको पाइँदैन । भाटभटेनीलाई यसको उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । त्यहाँ विद्युत जडान भइसकेपछि विस्तारै तार बिग्रिने र भित्रभित्रै कमजोर भइरहेको हुन्छ ।

तस्वीर स्रोत : श्रीराम ज्ञवाली

त्यसमाथि सुरुमा भनिएको भन्दा धेरै लोड दिन मल्टिप्लकलगायतको प्रयोग हुन थाल्छ । प्रयोगकर्ता पनि उपकरणमा पाएको वारेन्टी, ग्यारेन्टीको भरमा ढुक्क देखिन्छन् । त्यसैले पनि यसबारे कुनै अडिट गर्ने गराउने काम हुँदैन । र, भित्रभित्रै उब्जिएको समस्या दुर्घटनाका रूपमा एकाएक विष्फोट हुन्छ ।

नेपालमा छैन इलेक्ट्रिकल अडिटको प्रचलन

नेपालमा एकपटक जडान गरेपछि विद्युतीय उपकरण र घर वायरिङको परीक्षण हुने गरेको पाइँदैन । ज्ञवालीका अनुसार विद्युत प्राधिकरणले ट्रान्समिसनको अडिटमात्र गर्ने गरेको छ । घर, अस्पतालमा अडिट गर्ने काम भएको छैन ।

यससम्बन्धी नीति नियम पनि नेपालमा राम्रो छैन । पहिलो पटक सन् १९९३ मा बनेको विद्युत संहिता पनि २००३ देखि अपडेट भएको छैन । जबकि आवश्यकता हेरेर यसको कानुन संशोधन भइरहनु पर्ने हो । यसमा राज्यले खासै चासो दिएको पाइँदैन ।

सन् २००३ बाट नेपालको विद्युत संहिता अपडेट हुन सकेको छैन ।

अधिकांश मुलुकमा भने चार महिनामा एक पटक अस्पतालको रेगुलर अडिट हुने गर्दछ । त्यहाँ रहेका मेसिनको अवस्थाबारे अडिट गरेर हेरफेर गरिरहन्छन्, जसले भविष्यमा हुने सम्भावित दुर्घटना न्यूनीकरणमा भूमिका खेल्छ । विद्युत संहिता समेत ३-३ वर्षमा अपडेट गरिन्छ ।

विदेशतिर समयक्रम अनुसार यसरी बनाइन्छ विद्युत संहिता ।

‘जसरी भवन संहिता अनुसार नबनेका घरहरू पास हुँदैनन् । त्यसरी नै विद्युतमा पनि यस्तै संहिता लागू हुनुपर्छ’, ज्ञवालीले भने ।

विदेशी मुलुकमा निरिक्षणको अवस्था, श्रोत : श्रीराम ज्ञावाली

विद्युत प्राधिकरण भने कुनै घरमा विद्युत छोड्नु २७ दिनअघि परीक्षण गर्ने गरेको बताउँछ । प्राधिकरण वितरण सेवा आयोग प्रमुख मनोज सिलवालका अनुसार चेकजाँचमा सबै ठीकठाक देखियो भने मात्र विद्युत प्रसारण गरिन्छ । विद्युत छोडिसकेपछि भने पुन: परीक्षण गर्दैन । ग्राहकले समस्या आएको उजुरी दिएको खण्डमा मात्र प्राधिकरण सो घरमा पुग्ने गर्छ ।

‘विदेशतिर चाहिँ लाइसेन्स लिएकाले मात्र वायरिङ गर्ने व्यवस्था छ । तर, हाम्रोमा त्यस्तो नभएकाले अडिटको व्यवस्था छैन‘, सिलवालले भने ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, कात्तिक ८, २०७८ ०७:४५