विकासको आवश्यकता एकातिर, नेपालको शिक्षा अर्कैतिर

A+ A A-

विश्वमा नयाँ ज्ञान आविष्कारको लहर चलेको छ । कक्षामा शिक्षकले पढाउँदा पढाउँदै विषयवस्तु बारेको नयाँ खोज र रहस्य पत्ता लागेको समाचार आउन थालेका छन् । एकै वर्षमा एक विषयको नयाँ ज्ञानको थुप्रो लागिसकेको हुन्छ । तर हाम्रा पाठ्यक्रम नियमित ‘अपडेटेड’ छैनन् । पाठ्यक्रम जमेको पोखरी जस्ता भएका छन्, जो नदी जस्तै निरन्तर गतिशील हुनुपर्थ्याे । नयाँ पुस्ताले नयाँ संसारमा नयाँ चीज देखेको छ । तर, पाठ्यक्रममा पुरानै इतिहासको रटान छ ।

हरेक वर्ष पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक समयसान्दर्भिक बनाउने प्रयत्न नगर्दा नेपालका विद्यार्थी नयाँ ज्ञान पाउनबाट बञ्चित छन् । पाठ्यक्रम विकास केन्द्रमा विषयगत चुस्त संयन्त्र आवश्यक पर्छ, जसले ज्ञानका ताजा उपलब्धिबारे जानकारी राखोस् । यसो नभएकाले हामीले विद्यालय र विश्वद्यिालयमा पढाउने कैयौँ पाठ असान्दर्भिक र बासी भैसकेका छन् ।

उदाहरणका लागि, न्यूटनको समययता ‘न्युटनको गुरुत्वाकर्षण सिद्धान्त’ को विकास धेरै अगाडि बढिसक्यो । ‘गुरुत्वाकर्षण तरङ्ग’ समेत पत्ता लागिसक्यो । तर, माध्यामिक तहमा सत्रौँ शताब्दीमा न्युटनले प्रतिपादन गरेको सिद्धान्तको मात्र जानकारी दिइन्छ । यसबारेका पछिल्ला खोजबारे केही कुरा उल्लेख छैन ।

किताबहरूमा अन्तरिक्षको क्षेत्रमा निल आर्मस्ट्रङले चन्द्रमामा उत्रेको इतिहास मात्र पढाइन्छ । तर चीन र अमेरिकाको यान चन्द्रमा भन्दा पर मंगलमा उत्रिसकेर कैयौँ रहस्यहरू फेला पारिसकेको छन् । कैयाैँ योजनाहरू बुनिरहेको छ । यसबारे पुस्तकमा चर्चा छैन । यस्तो लाग्छ, पाठ्यक्रम/पाठ्यपस्तक भनेका इतिहास रटाउने शब्द संग्रह मात्रै हुन्, त्यहाँ वर्तमानका ताजा उपलब्धि र भविष्यको सम्भावित चित्रबारे केही उल्लेख हुँदैन ।

विश्वको दौड नदेखेको पाठ्यक्रम

पाठ्यक्रमलाई बदलिँदो परिस्थितिसँग जोडिएन भने विद्यार्थीको चेतना पछि पर्छ नै । परिणामस्वरूप देशले मूल्य चुकाउनुपर्छ। विश्व हालसालैका केही वर्षयता नौला मुद्दाहरूमा प्रवेश गरेको छ । डिजिटलाइजेसनको युगमा संसार परिवर्तित भैरहेको छ । नवीकरणीय ऊर्जाको प्रयोगमा संसारभर बहस छ । जीन एडिटिङबारे वैज्ञानिकहरू नयाँ अभ्यासहरू गरिरहेका छन् । आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विकासले प्रविधिमा भारी बदलाब ल्याएको छ । रोबोटिक्सको निर्माण र प्रयोगमा व्यापकता आएको छ । अन्तरिक्ष यानहरू मंगल ग्रहमा पुगेका छन् । अन्तरिक्ष पर्यटनको सुरुवात भैसकेको छ । इ–लनिर्ङले कागजका किताब कापीहरू विस्थापित हुँदैछन् । यसले सिकाइ र तालीमलाई नयाँ मोडमा पुर्‍याएको छ । अहिले र अबका दशकमा विश्वको चासो यी विषयमाथि हुँदैछ ।

तर यसो सोचौँ, यी सब कुरामा हाम्रो शिक्षा कहाँ छ ? यी विषयहरूमा स्कुल र कलेजमा तहअनुसार बृहत् पढाइ हुनुपर्ने । विश्वविद्यालयमा यी विषयमाथि अनुसन्धानको लहर आउनुपर्ने । तर, पछिल्ला उपलब्धिसँग पाठ्यक्रम अपरिचित छ । दस वर्षमा एकपटक एक/दुइटा पाठ फेरेर, पाठ्यक्रम परिवर्तन गरेजस्तो गरेर नेपाली विद्यार्थीलाई अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको पछि लाग्ने मात्र बनाउँदैछ प्रतिस्पर्धी होइन ।

हामीकहाँ सामुन्नेमा आएको जलवायु परिवर्तनले पार्दै गरेको असरबारे स्कुल/कलेजमा पर्याप्त पढाइ भैरहेको छैन । पढाइ नै नभएपछि कुन नेपालीले यसको सम्भावित दुर्घटना र बच्न सकिने उपायका बारे सोच्न सकोस् । जलवायुले नेपालमा देखिँदै गरेको असर देखाउन हिमालका ‘कालापत्थर’ मा लगेरै देखाउन सक्ने खालको शिक्षा विकास गर्ने हामीले कहिले हो ? मुस्ताङका स्याउ फल्ने ठाउँमा किन स्याउ फल्न छोड्यो, गएर अध्ययन गराउने खालको शिक्षा कहिले दिने ?

कृषि र उद्योगको छैन पढाइ

शिक्षामा गरिएको लगानी बालुवामा पानी हालेसरह भयो । विद्यार्थीलाई शिक्षाले कृषिको क्षेत्रमा केही गर्न सक्ने ज्ञान, सीप, हौसला र बाटो देखाइदिन सकेको भए देश कृषिमा आत्मनिर्भर हुन्थ्यो । लाखौँ तन्नेरीहरू कृषिमा स्वरोजगार बन्थे । ती विद्यार्थीलाई साना तथा मझौला खालका उद्योगहरूबारे ज्ञान दिन सकेको भए कृषिमा भएको उत्पादन ती उद्योगहरूले कच्चा पदार्थको रूपमा खरिद गर्थे । देशमा हजारौँ उद्योगहरूको विकास भएको हुन्थ्यो । लाखौँ युवा खाडी मुलुकमा काम गर्न जानुपर्दैनथ्यो ।

देश विकासका लागि कृषिमा क्रान्ति ल्याउनैपर्छ भन्ने तथ्य सबैले स्वीकारेकै छन् । तर, शिक्षालाई कृषि, उद्योग र प्रविधिसँग जोड्ने कुरामा सरकारी निकायसँग योजना छैन । कृषि र उद्योगको पढाइ विद्यालय तहदेखि नै लागू हुनुपर्छ । तर, स्कुलमा कृषिको पढाइ भएर मात्र हुन्न । त्यो पढाइ फिल्ड, प्रयोग र व्यवहारकेन्द्रित हुनुपर्छ । माछापालनबारे दुई पेज लेख्नसक्ने बनाउने शिक्षाको केही अर्थ छैन । माछा पाल्ने सीप सिकाउने शिक्षाले खास अर्थ राख्छ ।

च्याउखेतीबारे कक्षाकोठाको चार पर्खालभित्र प्रवचन दिएर परिणाम आउँदैन । फिल्डमा उतारेर देखाउँदा, सिकाउँदा विद्यार्थीमा व्यावसायिक चेतनाको बीउ रोपिएला । धानखेतीबारे पढाउँदा खेतमै लगेर धान रोप्न लगाउने हो । पढाइमा अब्बल ठानिएका विद्यार्थीलाई विज्ञान तथा प्रविधिकेन्द्रित शिक्षामा जोड दिएको भए कृषि, उद्योग र कार्यालयलाई चाहिने प्रविधि, मेसिन तथा उपकरण विदेशबाट आयात गर्नुपर्ने थिएन । स्वदेशका वैज्ञानिकले त्यस्ता मेसिन यहीँ बनाउन सुरु गर्थे । तर, आजसम्मको रटानमुखी शिक्षा लिएर विद्यालय र विश्वविद्यालयबाट निस्कँदै गरेका तन्नेरीसँग ‘अंक’ बाहेक केही भएन । उनीहरूले देशलाई केही पनि दिन नसक्ने भए । शिक्षाको हालत यस्तो हुँदैगर्दा देश मगन्ते नभए के हुन्छ ?

चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले जुनसकै अवस्थामा पनि खाद्यान्नबाट हामी सुरक्षित हुनुपर्छ भन्दै किसानहरूलाई हौसला दिन कृषि फार्महरूमा पटकपटक भ्रमण गर्छन् । जस्तोसुकै महामारी वा संकट आए पनि कम्तीमा भोकमरिबाट नागरिक बच्न देश खाद्यान्नमा आत्मनिर्भर हुनैपर्छ । तर, हाम्रो तथ्यांकले भन्छ- अर्बाैं रुपैयाँको दूध, मासु, अण्डा, तरकारी, फलफूल, चामल बर्सेनि आयात भैरहेको छ ।

केही दिनअगाडि शिलापत्रमा सुर्खेतका एक प्रधानाध्यापकको महत्वपूर्ण अन्तर्वार्ता आएको थियो । सुर्खेतको जनज्योति माध्यामिक विद्यालयको ‘पढ्दै कमाउँदै’ नारासहितको वास्तविक सीपमूलक शिक्षा देशभर फैलिए देशको अवस्था फेरिनेमा शंकै छैन । आजसम्मको हाम्रो शिक्षाले कृषिलाई सम्मानित पेसाको रूपमा सिकाउनै सकेन । पढेका मान्छेले कृषि पेसा गर्न सुहाउँदैन भन्ने छ । आज कृषिमा आबद्ध व्यक्तिमध्ये धेरै उच्च शिक्षा नपढेकाहरू छन् । उनीहरूलाई स्कुल पढ्दा–पढ्दै कृषिको ज्ञान दिएको भए थप राम्रो गर्न सक्थे होला ।

स्कुलमा कृषि र उद्योगको विषय अनिवार्य राख्नुपर्छ । विषय राखेर मात्र हुँदैन, अन्नबाली उब्जाउने तरिकाबारे खेतबारीमा लगेर सिकाउनुपर्छ । पशुपालन गरेको ठाउँमा लगेर पशुपालनबारे जीवन्त शिक्षा दिइनुपर्छ । कृषिको क्षेत्रमा ठूलाठूला फार्ममा प्रविधिको प्रयोग गरेर नै उत्पादकत्व वृद्धि गर्ने हो । आजसम्मको कृषि निर्वाहमुखी मात्र छ । एउटा परिवार पाल्न पनि धौधौ हुने खालको छ । प्रविधिको जमानामा देशको धेरै ठाउँमा अझै पनि खेत जोत्न हलो र गोरुको सहारा लिइन्छ । थोरै खेतमा पनि सिँचाइ पुग्न सकेको छैन । किसानमा उन्नत जातको बीउबीजनबारे ज्ञान कम छ ।

यसलाई बदल्नका लागि पनि देशभित्रै यन्त्र र उपकरणको निर्माण हुनुपर्छ । कृषिबारे अनुसन्धानका निम्ति विदेशी विज्ञको मुख ताक्न नपर्ने गरी जनशक्ति उत्पादन गर्नुपर्ने हुन्छ । उद्योगका लागि चाहिने प्रविधि यहीँ आविष्कार गर्नुपर्ने हो । यसका लागि तीक्ष्ण विद्यार्थीलाई विज्ञान र प्रविधिको विशेष शिक्षा दिएर अनुसन्धानको वातावरण तयार पार्नबाट चुकिएको छ । नेपालमा कृषि, उद्योग र प्रविधिको विकास गर्नु छ तर शिक्षा यी विषयबाट अलग छ । यसबाट देश कसरी बनोस् !

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज २२, २०७८ ०८:१२