आर्थिक उन्नतिको जगमा बदलिएको दसैं

A+ A A-

लुगा सिलाउने चटारोसँगै आउँथ्यो, राजकुमार परियारको घरमा दसैँ !

‘गाउँभरिका मान्छे लुगा सिलाउन हाम्रै घर आइपुग्थे । काम यतिसम्म भ्याइ नभ्याइ हुन्थ्यो कि बाले लुगा सिलाउनका लागि चार/पाँच जना साथी राख्नुहुन्थ्यो,’ बाल्यकाल सम्झिँदै ४३ वर्षीय राजकुमार भन्छन्, ‘एक महिनादेखि नै रातको १ बजेसम्म लुगा सिलाएर बस्नुहुन्थ्यो बाहरू ।’

‘एक महिनादेखि नै लुगा सिलाउँदै घरघर डुल्नुहुन्थ्यो,' रेडिमेड बजारले पेसाको स्वरूप नै बदलिएको उनको अनुभव छ । पुर्खौंदेखि सिलाइ गर्दै आएका उदयपुरका राजकुमार सम्झन्छन्, ‘कहाँ अहिलेजस्तो कुर्ता सुरुवाल, दौरासुरुवाल सिलाउन आउँथे र दसैँमा । केटाकेटीको स्कुलको ड्रेस सिलाउन दसैँ नै ढुक्ने समय थियो त्यो ।’

हुन पनि कुनै समय थियो, नयाँ लुगा लगाउन दसैँ नै कुर्नुपर्थ्याे । त्यति मात्रै होइन, मीठोमसिनो, माछामासु खान अनि रमझम गर्न दसैँलाई नै साँच्नुपर्ने बाध्यता थियो । तर, अब त्यो स्थिति रहेन ।

कुनै समय ‘लक्जरी’ मानिने नयाँ लुगा, मासु अनि रमझम हिजोआज सामान्य बनेको छ । अचेल बिदाभन्दा पनि ‘भ्याकेसन’जस्तो भएको छ दसैँ । वर्षभरि सञ्चय गरेर दसैँका लागि जोहो गर्नेभन्दा पनि भएको आम्दानी खर्च गर्ने प्रवृत्ति हाबी हुँदै गएकाे देखिन्छ । दसैँ मान्ने ताैरतरिका र रमाइलोको प्रकृति यसरी फेरिएको छ, मसिनो चामल, मासु, नयाँ लुगामा रमाउने जमात हिजोआज मोटरसाइकल, कार अनि घुमघाममा रत्तिएका छन् ।

दसैँ हाइकिङ मनाउँदै /तस्वीर स्रोत : गौरी प्रधान/फेसबुक

आखिर के कति कारणले यी सबै कुरा परिवर्तन भए त ?

यसका कारण थुप्रै हुन सक्छन् तर मुख्यतः आर्थिक उन्नति नै भएको अर्थशास्त्री केशव आचार्य बताउँछन् । भन्छन्, ‘नेपालीको आर्थिक जग विस्तार र विकासकाे परिणाम हो यो ।’

२०४७/०४८ सालको आठौँ योजनाले झण्डै ४९ प्रतिशत अर्थात् दुई जनामध्ये एक जना नेपाली गरिब भएको देखाएकाे थियाे । तीन दशकअगाडि ४९ प्रतिशत रहेको गरिबी हाल १७ प्रतिशतको हाराहारीमा झरेको छ । राजनीतिक अस्थिरताका बाबजुद पनि तीन दशकको अवधिमा नै धेरै मानिस गरिबीको रेखाभन्दा माथि उक्लिएका हुन् ।

रोजगारीका लागि विदेशिएका नेपालीबाट भित्रिने रेमिट्यान्सकै कारण यो परिवर्तन सम्भव भएको समाजशास्त्री गणेश गुरुङ बताउँछन् । हुन पनि विगत २० वर्षयता अर्थतन्त्रकाे ढुकढुकी बनेकाे रेमिट्यान्सकाे कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) हिस्सा करिब २५ प्रतिशत पुगिसकेको छ ।

स्रोत : नेपाल राष्ट्र बैंक

‘पहिले नेपालको जीविकोपार्जनको एक मात्र उपाय कृषि थियो,' राेजगारविज्ञसमेत रहेका गुरुङ भन्छन्, ‘०४६ सालको प्रजातन्त्रपछि कृषिमा निर्भर जीविकोपार्जन भत्किएर नयाँ बाटोको रूपमा वैदेशिक रोजगारी आयो ।’ हाल नेपालका करिब ६० प्रतिशत घरधुरीका मान्छे वैदेशिक रोजगारीमा छन् । अर्थात् झण्डै ६० प्रतिशत घरधुरीमा दसैँको बेलामा पैसा अनिवार्य भित्रिन्छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा रोजगारीका लागि विदेशिएका नेपालीबाट ९ खर्ब ६१ अर्ब ५ करोड रुपैयाँ रेमिट्यान्स भित्रिएको थियो । अर्थात् साढे २ अर्बभन्दा बढी रुपैयाँ दैनिक भित्रिइरहेको छ ।

वैदेशिक रोजगारीका लागि त्रिभुवन विमानस्थलमा लामबद्ध हुँदै । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

हाल नेपालका दुई घरमध्ये एउटा घरको सदस्य वैदेशिक रोजगारीमा गएकाले त्यसले नै राम्रो लगाउने, मीठो खाने र रमझम गर्ने कुरालाई आमपहुँच र जीवनशैलीको विषय बनाइदिएको गणेश बताउँछन् । वैदेशिक रोजगारीसँगसँगै सडक, दूरसञ्चार, हाइड्रो पावर, शेयरबजारलगायत पनि उक्त परिवर्तनका खुद्रा हिस्सेदार भएको उनको भनाइ छ ।

स्रोत : नेपाल राष्ट्र बैंक

विस्तारित आर्थिक अवयव र मध्यम वर्गको उदय

अघिपछि दुःखसुख जेजस्तो भए पनि दसैँमा भने एकसरो नयाँ लुगा लगाउनैपर्छ, चिउरामासु खानैपर्छ भन्ने मान्यता थियो । जसकारण एक महिनाअघि नै साहुमहाजनबाट ऋण लिन बाध्य हुने गरेको अनुभव झापा, बिर्तामोडका कविराज भेटवालले बटुलेका छन् । ‘०४० सालसम्म पनि हामीले साहुमहाजनहरूसँग ३/४ हजार रुपैयाँसम्म ऋण लिने गर्थ्याैं । त्यसको सट्टा बालीको काम गरिदिएर वा मासिक ब्याज तिरेर दसैँमा लागेको ऋण कटाइन्थ्यो,' कविराज स्मरण गर्छन् ।

१० जनाको परिवारलाई दशा बनेर आउने विगतका दसैँ सम्झँदा हिजोआज उनलाई आफ्नै अनुभव कथाजस्तै लाग्छ । कविराज भन्छन्, ‘अहिले त परिवार पनि सानो भयो । आयआर्जन गर्न हामी पनि छरियौँ । खान लाउनको दुःख छैन । हेर्दाहेर्दै दसैँ परिवर्तन भयो ।’

हुन पनि चार दशकअघि धान, मकै राम्ररी फलेको खण्डमा मात्र दसैँ मनाउने आधार तय हुन्थ्यो । दसैँकै लागि भनेर खसी र भाले अनिवार्य छुट्याइन्थ्यो । दसैँमा मात्रै मानिसहरू किनमेल गर्थे । किनभने अरु बेला मान्छेको क्रय शक्ति थिएन । ऋणधन गरेरै पनि दसैँ टार्ने यत्न गर्थे । हाल, रेमिट्यान्सले गर्दा व्यापार, बैंक तथा वित्तीय संस्था, सहकारी, बीमा कम्पनी गाउँगाउँमा पुगेका छन् । जसका कारण आम्दानीको दायरा फराकिलो भएको अर्थशास्त्रीहरू बताउँछन् ।

आम्दानी बढेसँगै हिजोआज टीका, दक्षिणामा मात्रै दसैँ सीमित रहेन । दसैँमा गच्छेअनुसार सके विदेश नभए पनि आन्तरिक शहरहरूमै पनि घुमघाम गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ ।

मध्यम वर्गको उदय भएसँगै यस्तो परिवर्तन सम्भव भएको निचोड निकाल्छन्, पूर्वअर्थसचिव रामेश्वर खनाल । उनी भन्छन्, ‘मोफसलमै भए पनि दसैँलाई भ्याकेसनको रूपमा मनाउने प्रवृत्ति देखिन्छ ।’ शहरी, मोफसल र उदीयमान शहरहरूमा मध्यमवर्गीय परिवारको संख्या अत्यधिक बढेको खनालको भनाइ छ । उनी भन्छन्, ‘पाँच वर्षअघि घुम्न जाने चलन फिटिक्कै थिएन ।’

‘आम्दानीसँगै खर्चको दायरा पनि बढेको छ,' आम्दानी बढेकै कारण मध्यमवर्गीय परिवारको खर्च गर्ने हिम्मत पनि बढेको खनालको विश्लेषण छ ।

पुँजीवादी अर्थराजनीतिक प्रणाली सघन बन्दै जाँदा दसैँ मान्ने ताैरतरिकामा फेरबदल आएकाे समाजशास्त्री चैतन्य मिश्र बताउँछन् । आर्थिक पाटो मात्रै नभएर संयुक्त परिवारको विघटन, बसाइँसराइ र देखासिकी पनि प्रमुख कारक रहेको उनको भनाइ छ । भन्छन्, ‘२० को दशकमा मानिसहरू पहाडबाट तराई झर्ने क्रम सुरु भयो । द्वन्द्वकालको समयमा यो प्रक्रिया झन्‌झन् बढ्यो ।’

मिश्र भन्छन्, ‘लगत्तै, शहरी बसाइ र आम्दानी पहिलेको भन्दा बढी भयो । यसो हुनुमा, पहिले एउटाले खेती गरेर सबै परिवार कृषिमै निर्भर थिए भने अहिले मान्छेले अलगअलग काम गर्न थाले । यतिसम्म कि एउटै मान्छेले थरीथरी काम गर्न थालेका छन् । महिलाको पनि काममा संलग्नता बढेको छ ।’

स्रोत : नेपाल राष्ट्र बैंक

त्यसयता नै ९० को दशकबाट जीडीपी र प्रतिव्यक्ति आय अलिकति बढ्न थालेको मिश्रको भनाइ छ ।

फलस्वरूप पोषण, शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता कुरामा मानिस सबल हुँदै गए । ५० वर्षअघि बालमृत्युदर (प्रतिहजारमा) २२२ थियो भने हाल सो संख्या ३२ मा झरेको छ ।

विश्व बैंकको तथ्यांकअनुसार ०४७ सालमा नेपालको प्रतिव्यक्ति आय ३५४ डलर (सन् २०१० को स्थिर मूल्यमा) थियो भने ०६२ सालमा ५०० डलर पुगेको थियो । जुन आर्थिक वर्ष ०७७/७८ मा करिब ११०० डलर पुग्यो । यसले पनि आम्दानीको दायरा विस्तार भएको देखाउँछ ।

स्रोत : नेपाल राष्ट्र बैंक

नेपालको आर्थिक विकासक्रम हेर्ने हो भने आयको वृद्धिदर यति सुस्त थियो कि पञ्चायतकालमा ०१७ देखि ०४६ सालसम्मको प्रतिव्यक्ति आय दोब्बर हुन झण्डै ४८ वर्ष लागेको थियो । जबकि अहिले १५ वर्षमा नै दोब्बर भएको छ । मध्यम वर्गको विकास अर्थतन्त्रमा एक उल्लेखनीय परिवर्तन हो ।

बदलिएको बजार र क्रय संस्कृति

२०१० सालसम्म पनि १८ रुपैयाँमा १ धार्नी खसीको मासु खाएको स्मरण गर्छन्, इतिहासविद् महेशराज पन्त । ‘मान्छेहरू मांसहारी भए पनि अहिलेको जस्तो मासु खाँदैनथे । जुन मासु देउतालाई चढाएको छैन, त्यो मासु खानु हुँदैन भन्ने थियो ।’ उहिलेउहिले खर्चभन्दा पनि सञ्चय गर्नुपर्छ भन्ने मनोविज्ञान हावी रहेको पन्त बताउँछन् ।

आम्दानी सीमित भएकाले क्रयशक्ति कमजोर थियो, अधिकांश नेपालीको ।

‘०३० सालसम्म पनि काठमाडौंमा ज्याकेट किन्नु ‘लक्जरी’को विषय थियो,' अर्थशास्त्री आचार्य सम्झन्छन् ।

चीनबाट आउने जुत्ता, लत्ताकपडाले गर्दा नै मध्यम तथा निम्न मध्यम वर्गको क्रय क्षमतामा अभिवृद्धि भएको नेपाल हिमालय सीमापार वाणिज्य संघका निवर्तमान अध्यक्ष बच्चु पौडेल बताउँछन् ।

दसैँको छेकोमा न्युरोडमा देखिएको किनमेलको चटारो । तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

यस अर्थमा हेर्दा चीनको बजार विस्तार भएसँगै गएको २० वर्षयता नेपालको क्रय संस्कृतिमा ठूलो कायापलट आएको पौडेलको भनाइ छ । २०५० सालमा सुरु भएको हिमालय सीमापार संघका अनुसार हाल चीनबाट विशेषगरी गार्मेन्ट, जुत्ताचप्पल, इलेक्ट्रिक, कस्मेटिक, क्लिप/काँटालगायतका सामान आयात हुने गर्छन् । उपभोगका झण्डै दुईतिहाइ प्रतिशत मालसामान चीनबाटै आउने गरेको संघको दाबी छ, ‘नआउने कुनै सामान नै छैन होला ।’

अन्य समयमा भन्दा दसैँको छेकोमा नै व्यापारीले लगानी उठाउने गरेको उनको भनाइ छ । बच्चु भन्छन्, ‘९/१० महिनामा गरिने व्यापार र यो एक महिना दसैँतिहारमा गरिने व्यापारको अनुपात उस्तै हुने गर्छ ।’

किनमेलको हिसाबले पनि पहिले तेल, मरमसला, खानेकुरा र कपडामा मात्रै सीमित थियो भने अहिले दसैँलाई लक्षित गरेर महँगा गाडी, कार, वासिङ मेसिङ, फ्रिज, ओभनलगायतका चीजबिज जोड्ने गर्छन् मानिसहरू । जसलाई किन्न हाल बजारले नै पनि विभिन्न डिस्काउन्ट अफर र स्किम भित्र्याएर निर्देशित गरिरहेको छ ।

यसले पनि मध्यम वर्गको विकास नै संकेत गरेको आचार्यको भनाइ छ । जसका कारण हाम्रो समग्र चाडपर्व मनाउने चालचलन, रहनसहन इत्यादिमा परिवर्तन आएको छ । बाटाेघाटाेसँगै बजार पनि विस्तार भएका छन् ।

स्रोत : केन्द्रीय तथ्यांक विभाग

नयाँ कुरा केही किन्नु छ भने दसैँमा नै किनम्ला भन्ने मान्छेको मनोविज्ञान भने अझै पनि नहटेको भाटभटेनी सुपर मार्केटका प्रमुख सञ्चालक अधिकृत पानु पौडेल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘उपभोक्ताको मनोविज्ञान, मुड साइकोलोजी पनि यस्तै हुँदोरहेछ । फेरि नेपालीहरूको बानी दसैँको छेकोमा केही न केही जोडौँ न भनेजस्तो बुझ्न सकिन्छ ।’

‘दसैँका अन्तिम प्रत्येक १० दिन १०० देखि १५० प्रतिशतले किन्ने दर बढ्छ,' सुरुवाती दिनमा लुगाफाटो, जुत्ताचप्पल बढी जान्छ भने पछिल्ला तीन/चार दिन खानेकुराको बिक्री बढी हुने गरेको पौडेल बताउँछन् ।

०४१ सालमा पहिलो पटक सुपर मार्केट प्रचलनमा ल्याएको भाटभटेनीका हाल देशभर १९ वटा ब्रान्च छन् । करिब ४ दशकमा भाटभटेनी सुपर मार्केटले उच्च वर्गदेखि निम्न मध्यम आयका वर्गलगायत आम उपभोक्ता कमाएको पानु पौडेल बताउँछन् । ‘१० वर्षअघि मात्रै पनि सुपरमार्केटमा को जाने/नजाने भन्ने बहस हुन्थ्यो । अहिले प्राय: सबै आउँछन्,' उनी भन्छन्, ‘किन्ने संस्कारमा धेरै परिवर्तन भएको छ । पहिले मानिसहरू हाटबजार जान्थे । अहिले बार्गेनिङ नगरी सबै सामान एकै ठाउँमा पाउने स्थान खोज्दै सुपर मार्केट आउँछन् ।’

त्यसो त पहिले मानिसहरूको किन्ने क्षमता नै पनि न्यून थियो । सुपर मार्केटमा किन्ने सामान र मान्छे पनि सीमित थिए । कुन सामान कहाँबाट ल्याउने भन्ने दुविधा हुन्थ्यो । तर, अब आयातित खाद्यान्नमा ‘पोर्क’देखि विभिन्न देशका माछाका ‘आइटम’ पनि भाटभटेनीमा पाइन्छ । पानु भन्छन्, ‘प्रविधि, सामाजिक सञ्जालले गर्दा सबैलाई थाहा भइरहेको छ । किन्ने मान्छे अहिले स्मार्ट भएका छन् । उपभोक्ताको मानसिकता नै परिवर्तन भएको छ । देखासिकीले पनि भूमिका खेलेको छ ।’

आयातको चंगुलमा फसेको दसैँ

जतिसुकै उपभोग संस्कार र खपत बढे पनि नेपालको अर्थतन्त्रलाई त्यसले चलायमान नबनाउने अर्थशास्त्री आचार्यको विश्लेषण छ । उनी भन्छन्, ‘खपत बढ्नुको कारण हाम्रो देशमा उत्पादन बढेर होइन, आयात बढेर हो । जसरी पैसा विदेशबाट आइरहेको छ, त्यसरी नै पैसा फेरि पनि हामी बाहिर नै पठाइरहेका छौँ । थोरै पैसा मात्रै नेपालमा रहन्छ ।’ फलस्वरूप, जतिसुकै वस्तु आयातमार्फत उपभोग बढे पनि देश आर्थिक रूपले परनिर्भर बन्दै गइरहेको आचार्यको भनाइ छ ।

त्यसैले आयात गरिएका वस्तुले नेपालीको दैनिक जीवनस्तर सहज बनाए पनि यसले अर्थतन्त्रमा भने फाइदाभन्दा घाटा नै पुर्‍याएको छ । ‘कारण, रेमिट्यान्समा दुःख गरेर पठाएको पैसा एक/दुई महिना नेपाल बस्छ । अनि फेरि फिर्ता गइहाल्छ । यसले पार्ने प्रभाव भनेको यही नै हो,' उनी भन्छन् ।

डिजिटल दसैँ

त्यसो त क्रमिक रूपमा बदलिइरहेको दसैँलाई कोभिड–१९ का कारण डिजिटल हुनुपर्ने बाध्यता आइलाग्यो । गत वर्ष नेपालमा डिजिटल कारोबार गर्नेको संख्यामा उल्लेखनीय वृद्धि आएको थियो ।

राष्ट्र बैंकका अनुसार कनेक्ट आईपीएसबाट एक वर्षअघि साउनमा ४७ अर्ब ३६ करोड कारोबार भएकोमा २०७८ साउनमा बढेर २ खर्ब १३ अर्ब पुग्यो । त्यसैगरी, गत साउनमा ७२ अर्ब ८७ करोड रहेको मोबाइल बैंकिङको कारोबार २०७७ साउनमा १८ अर्ब ३९ करोड पुगेको छ । साथै, १० अर्ब २२ करोड रहेको मोबाइल वालेटको कारोबार गत साउनमा १४ अर्ब ५ करोड थियो । २०७७ साउनमा ५८ करोड ९० लाख रहेको क्युआरमा आधारित कारोबार गत साउनमा ५ अर्ब ५ करोड पुगेको छ ।

गत वर्ष कोभिडका कारण प्रत्यक्ष भेटघाट सम्भव नभएपछि लेखक मञ्जुश्री थापाले भिडियो च्याटमार्फत नै दसैँको टीका लगाएको तस्वीर सार्वजनिक गरेकी थिइन् ।

कोभिडका कारण भिडियो च्याटमार्फत दसैँको टीका लगाउँदै /तस्वीर स्रोत : मञ्जुश्री थापा/फेसबुक

सामाजिक सम्बन्धलाई कोभिडले संकुचन गरिरहेको बेला प्रविधिले दसैँलाई बेग्लै मोड दिएको समाजशास्त्री गणेश बताउँछन् । भन्छन्, ‘समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणले हेर्दा प्रविधिले पनि दसैँलाई विस्तार नै गरेको देखिन्छ । दसैँ मनाउने तरिकामा व्यापकता ल्याइदिएको छ ।’ जीविकोपार्जन, जीवनशैली परिवर्तन भएसँगै प्रविधिले दसैँ मनाउने तौरतरिकामा थप प्रभाव पारेको उनको बुझाइ छ ।

यद्यपि दसैँको रौनक फेरिएको छैन, केवल स्वरूप फेरिएको गणेशको निचोड छ । नवरथा लाग्नेबित्तिकै रोटे पिङ, लिङ्गे पिङमा झुम्ने पुस्ता हाल डिजिटल गेममा रत्तिएका छन् ।

सम्बन्ध पुनर्ताजगी र नवीकरण गर्ने बहाना

एकातिर संयुक्त परिवारको विघटन र अर्कोतिर स्वतन्त्रताको चेतको फराकिलो अवधारणाअन्तर्गत दसैँजस्ता चाडपर्व सम्बन्धलाई पुनर्ताजगी/नवीकरण गर्ने र मन राख्ने बहानाका रूपमा पनि सिद्ध भइरहेको समाजशास्त्री मिश्र बताउँछन् ।

‘हिजोआज सम्बन्ध पहिलेजस्तो प्रगाढ छैन । संयुक्त परिवारको कन्सेप्ट पनि कमजोर हुँदै गएको छ,' करकापले नै सही, त्यसलाई अलिकति ज्युँदो राख्ने काम नै दसैँले गरेको मिश्रको बुझाइ छ । उनी भन्छन्, ‘आफ्नै परिवारबाहेक अरु सबै नातागोतालाई समेट्ने भनेको नै दसैँजस्ता चाड बनेका छन् । त्यसैले दसैँको काम अलि टाढाकोलाई नजिक बनाउने पनि हो ।’ सोही मर्मअनुरूप नै अहिले पनि रोजगारीका लागि विदेशिएकाहरू दसैँकै छेको पारेर नेपाल आउने गर्छन् ।

यस अर्थमा हेर्दा सामाजिक सम्बन्ध र अन्तरघुलनलाई मलजल गर्ने चाडपर्वको रूपमा दसैँलाई लिन सकिने उनको भनाइ छ । बदलिएको दसैँको पृथक् सामाजिक अन्तरघुलन भने विदेशमा प्रस्ट देख्न सकिने अध्येता दोभान राई बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘पहिचान जोगाउनुपर्छ भन्ने मान्यताले अधिकांश नेपालीले विदेशमा सामूहिक रूपमा दसैँ मनाउने गरेको देखिन्छ । खाने रमाइलो गर्ने प्रवृत्ति विदेशमा झन् व्यापक बढेको छ ।’

‘हाम्रो सामाजिक सम्बन्धको ढाँचा नै परिवर्तन भएको छ,' दोभान भन्छिन्, ‘समुदायको अवधारणा नै परिवर्तन भएको देखिन्छ ।’

दसैँका लागि ढिकी/जाँतो गर्दै ताजकोट गाउँपालिका हुम्लाकी एक महिला / तस्वीर स्रोत : थिन्ले दोर्जे लामा

महिलाको दसैँ :खुसी हुने कि खुसी बनाउने ?

तेह्रथुम, खाम्लालुङकी ५१ वर्षीया दुर्गा निरौला माइत नगएको १५ वर्ष बितिसकेको छ । दसैँलगायत चाडपर्वका बेला हुने कामकाज र चटारोका बीच परिवारका अन्य सदस्यहरूको ‘खुसी’को ख्याल राख्दाराख्दै आफ्नो लागि समय दिन नभ्याएको उनको अनुभव छ ।

देशभर दसैँ मनाउने परिवारका अधिकांश महिलाको जस्तो निरौलालाई पनि दसैँको चटारो एक महिनादेखि नै सुरु हुने गर्छ । घर सिँगार्नका लागि गाउँका अन्य महिलाहरूसँग उनी ७ घण्टा हिँडेर कमेरो माटो ल्याउँछिन् । मिलमा चिउरा कुट्ने, तेल पेल्नेदेखि लिएर धान कुट्ने, पिठो पिस्नेजस्ता सबै काम महिलाले नै गर्छन् । घटस्थापनादेखि पूर्णिमासम्म लगातार सेल पकाउनुपर्ने भएपछि यी सबै काम खुरुखुरु गर्नुको विकल्प नभएको उनी बताउँछिन् ।

घरका सदस्य, परपाहुना, इष्टमित्र सबैलाई खुसी पार्न घरमा खटिइरहने अधिकांश नेपाली महिलाहरूका लागि चाडपर्व थप चटारो बनेर आउँछ ।

दसैँमा ढिकी/जाँतो गर्दै महिला /तस्वीर स्रोत : कृपा काफ्ले

अधिकांश महिलाको समय दसैँमा ढिकी/जाँतो गर्दैमा बित्ने गर्दछ । पछिल्लो समय भने सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक परिवर्तन भएसँगै महिलाको स्तरमा क्रमिक सुधार आएको समाजशास्त्री गणेश बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘समाजको मात्रै होइन, महिलाहरूको सोचाइ, चेत र आर्थिक गतिविधिमै पनि परिवर्तन आएको छ ।’

यद्यपि महिलाहरूमा थप बोझ छ नै । तर, पछिल्लो समय महिला पुरुष दुवै जना मिलेर घरायसी काम गर्ने बानीको अभ्यास हुन थालेको महिला अधिकारकर्मी सरु जोशी बताउँछिन् । ‘यो सुखद पक्ष हो,' उनी भन्छिन्, ‘अब महिलाहरू घरभित्र मात्रै सीमित छैनन् । पछिल्लो तीन/चार वर्षमा पालिका स्तरदेखि नै महिलाको भूमिका बढेको छ । महिला पनि आर्थिक गतिविधिमा संलग्न छन् ।’

घरका अन्य सदस्यको खुसीको ख्याल गर्दागर्दै आफ्नो खुसी तिलाञ्जलि दिने महिला पछिल्लो समय दसैँलगायतका चाडपर्वमा परिवर्तनको आभाष गर्न प्रयासरत नै छन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज २९, २०७८ ०९:३२