अनि कांग्रेसको इतिहास लेख्ने बीपीको सपना पूरा भएन

A+ A A-

बीपी कोइरालालाई आफू जीवित छँदै कांग्रेसको इतिहास लेखिसक्ने चाहना थियो । राजनीति र साहित्यमा उत्तिकै योगदान दिएर नेपाल र नेपालीलाई गुण लगाएका कांग्रेसको इतिहास लेख्न नपाउँदै परलोक भए । यस्तै धेरै किताब लेख्ने चाहना राख्दा राख्दै बीपीको जीवन सकियो ।

राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले पिताजी कृष्णप्रसाद कोइरालालाई देश निकाला गरेपछि बीपीको परिवारले १२ वर्ष भारत प्रवासमा बिताउनु पर्‍यो । अंग्रेजविरुद्व महात्मा गान्धीले चलाएको स्वतन्त्रता आन्दोलनले गति लिइरहँदा बीपीको राजनीतिक प्रशिक्षण सुरु भयो ।

भारत स्वतन्त्र नभएसम्म नेपालबाट राणा शासन हटाउन सकिँदैन भन्ने बीपीको बुझाइ थियो । स्वतन्त्रता आन्दोलनका क्रममा पक्राउ परि उनले तीन वर्ष भारतीय जेलमा बिताए । आफू रिहा भएकै दिन बीपीले यता काठमाडौंमा राणाहरूले बन्दी बनाएका पिताजीको मृत्युको खबर सुन्नु पर्‍यो । यो घटनाले उनलाई राजनीति गर्न झनै प्ररित बनायो अनि २००३ सालमा ३२ वर्षको उमेरमै नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस स्थापना गरी राणाविरुद्व आन्दोलनको योजना बनाए ।

राजनीतिक रूपमा विभिन्न उतारचढाव खेपेका बीपीलाई राजाले प्रजातन्त्र अपहरण गरी आठ वर्ष सुन्दरीजल बन्दीगृहमा नपठाएको भए राजनीतिक व्यस्तता कारण सायद उनीबाट यति धेरै कृति लेख्न सम्भव थिएन । राजनीतिमा बीपीका नामले परिचित साहित्यकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका अधिकांश कृति उनी सुन्दरीजल बन्दीगृहमा रहँदाकै उपलब्धि हुन् ।

बीपी आफ्नो डायरीमा लेखेका छन् :

सेप्टेम्बर १८, १९६२ (२०१९ असोज २)
मैले जीवनका ४८ वर्ष पूरा गरे । तर, पनि कुनै विशेष उपलब्धि आर्जन गर्न सकेको छैन । मैले कारागारमा यी पुस्तकहरू लेखेका छन् :
१९५० को आन्दोलन
शाह
नेपालको इतिहास
समाजवाद
शैलजा
उपन्यास
सुशीला
विज्ञानमाथि पुस्तक
प्रकाश
कला
श्रीहर्ष
परीकथा
शंशाक र बहिनी
साहित्य
कुन्दन
विश्वको इतिहास
आत्मवृत्तान्त

बीपीका प्रकाशित यी कृतिहरू पाठकले सर्वाधिक रुचाएका किताबको सूचीमा छन् :
मेरो कथा
आत्मवृत्तान्त
जेल जर्नल
फेरि सुन्दरी जल
मोदी आइन्
नरेन्द्र दाइ
हिटलर र यहुदी
सुम्निमा
दोषी चम्मा
बाबु आमा र छोरा
श्वेत भैरवी

राणाकालमै बीपी क्यान्सर पीडित थिए । बम्बईमा उपचार गराएर फर्किए पछिका दिनमा राजनीतिक सक्रियता यति बढ्यो कि लेखनलाई समय दिनै पाएनन् । गृहमन्त्री भएसँगै बढेको राजनीतिक सक्रियता प्रधानमन्त्री भएर अपदस्त नहुँदासम्म कायमै रह्यो । सुन्दरीजलमा बन्दी हुँदा लेखेका प्राय कृति प्रकाशित छन् ।

२०२५ सालमा सुन्दरीजलवाट छुटेको केही समयपछि नेपालमा बसेर राजनीति गर्न सम्भव नहुने निष्कर्षका साथ उनी भारत प्रवास गएका थिए । आठ वर्ष प्रवासमा रहेर निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्यका लागि सशस्त्र क्रान्ति चलाए ।

जहाज अपहरण
ओखलढुंगाकाण्ड
भारतमा संकटकाल
नेपालमा राजा महेन्द्रको निधन
नयाँ राजा वीरेन्द्रको सत्तारोहण
पूर्वी पाकिस्तानबाट टुक्रिएर स्वतन्त्र बंगलादेशको निर्माण
सिक्किमको भारतमा विलय

सन् १९७० को दशकमा सिंगो दक्षिण एसियामा फैलिएको राजनीतिक अस्थिरता अनि भारतमा इन्दिरा गान्धीले चलाएको तानाशाही शासनका कारण नेपालको स्वतन्त्रता गुम्ने डरले बीपीलाई चिन्तित बनाइरहेको थियो । तिनै ताका भारत सरकारले नेपाली कांग्रेसका गतिविधिलाई सीमाभन्दा पचास माइल पर सीमित गर्न आदेश दियो । त्यति मात्र होइन, प्रजातन्त्रका पक्षमा वातावरण बनाउन सकिन्छ कि भनेर प्रवास गएका बीपीलाई कुनै गतिविधि बन्देज लगाउन थालियो ।

त्यतिबेला नेपालको अदालतमा बीपीविरुद्व जहाज अपहरण गरेको, ओखलढुंगा कब्जाका लागि सैन्य दस्ता पठाएको लगायत आठवटा राजकाज मुद्दा विचाराधीन थिए । सबै मुद्दामा मृत्युदण्ड मागदाबी गरिएको थियो । पार्टीका नेता, कार्यकर्ता र शुभचिन्तकसँगको लामो छलफलपछि बीपी राष्ट्रिय एकता तथा मेलमिलापको नीतिसहित २०३३ साल पुस १६ मा स्वदेश फर्किने निष्कर्षमा पुगे । पटनाबाट काठमाडौं विमानस्थलमा ओर्लिन नपाउँदै छ सहकर्मीका साथ बीपीलाई बन्दी बनाएर फेरि सुन्दरीजलमै पुर्‍याइयो । यसरी बीपीले फेरि लेख्ने समय पाए । पर्याप्त समय पाए पनि कागज उपलब्ध नगराउने जेल प्रशासनको निर्णयले उनलाई झनै चिन्तित बनायो ।

बीपी आफैँले लेखेका छन् :
सुन्दरीजल
पृष्ठ : ४९
८ फेब्रुअरी १९७७ (२०३३ माघ २६)

मैले केही सादा कागज मगाए । उनीहरूले छ पन्ना कागज ल्याए । मैले भने मलाई ६ ताउ अर्थात् (६.२४ पन्ना) चाहिन्छ ।

क्याप्टेनले माथिको आदेश सुनायो । सैनिक हेडक्वार्टरको विशेष अनुमतिबिना हामीले लेख्ने कागज पाउने छैनौँ रे । जेल प्रशासनको यस्तो व्यवहार देखेर रिस उठ्छ । लेख्ने कागज पाइनँ भने यहाँ बस्न असैह्य हुनेछ । लेख्नलाई पत्रिकाहरू प्रयोग गर्ने गणशमानजी (जीएम) को सल्लाह छ । पत्रिकाहरू काटेर अभ्यास पुस्तिकाको आकारमा ल्यायौं अनि छापिएका पानाका खाली ठाउँमा आफ्नो नोट र विचार लेख्यौं । सम्भवतः हामीले अब त्यसै गर्नु पर्नेछ ।

९ फेब्रुअरी १९७७ (२०३३ माघ २७)

पढ्ने किताब नभए पनि म आफ्नो जीवनी लेख्न सक्थे । नेपालको प्रजातान्त्रिक संघर्षको इतिहास लेख्न सक्थे (५०)

जसमा मैले धेरै सक्रिय र कहिलेकाहीँ त प्रमुख भूमिका निर्वाह गरेको छु । कथाहरू लेख्न अथवा नेपालको समसामयिक, राजनीतिक घटनाबारेमा उपन्यास लेख्ने प्रयास गर्न सक्थे । कागज दिइएन र यदि आफैँले ल्याउन सकेनौँ भने जीवन साँच्चिकै अत्यन्त दुष्कर हुनेछ । लेख्नका लागि प्रयोग गर्न भनेर दुईवटा दैनिक पत्रिकाहरू गोरखापत्र र राइजिङ नेपालका छेउछाउका खाँली ठाँउहरू काटेर राख्न थालेको छु । कागज बचाउनु पर्ने भएकाले साना-साना अक्षरमा लेख्ने गर्छु । यसो गर्दा कागजको धेरै ठाउँ खाँदैन ।

मसँग भएका डटपेनका तीनवटा रिफिल छन् । अहिले प्रयोग गरिरहेको यो कलमसहित एक सीसी मसी पनि छ । यो मसी कति दिनलाई पुग्ने हो थाहा छैन (५१)

११ फेब्रुअरी १९७७ (२०३३ माघ २९)

दिउँसो खाजा खाएपछि समय बिताउन साह्रै गाह्रो हुन्छ । एक छिन सुत्न खोजेँ तर सकिनँ । एक्कासी मैले नेपाली कांग्रेसको इतिहास लेख्न सुरु गर्नुपर्छ भन्ने कुरा मनमा आयो । यतातिर लेखकहरूले दिनु पर्ने जति ध्यान दिएकै छैनन् । मैले लेखिनँ भने अरु कसले लेख्छ र ? त्यसपछि उठे र लेख्न थाले । एक हजार शब्द जति लेखेछु ।

लेख्ने कागज ज्यादै थोरै भएकाले हामीलाई दिइएका पत्रपत्रिकाहरूका एक इञ्च जति चौडा छेउछाउको लामो खाली ठाउँ काटेर रोखेको छु । कागजका यी लामा टुक्राहरूमा नेपाली कांग्रेसको इतिहास लेखिँदैछ । लेख्न भनेर बाथरुममा राखिएका ट्वाइलेट पेपरलाई पनि मिलाएर राख्न थालेको छु । ट्वाइलेट पेपरको चक्का कोठामा ल्याएर अमूल्य वस्तुजस्तै दराजमा मिलाएर राख्न थालेको छु । ट्वाइलेट पेपर एकदम पातलो हुन्छ । यसमा लेख्न मिल्दैन । त्यसमा लेख्न मिले पनि डटपेनले मात्र मिल्ला । लेख्नमा आफूलाई अभ्यस्त बनाउन सके भने दिमाग खल्बल्याउने खिन्नता हुनेछैन (५४)

कांग्रेसको इतिहास लेख्नुपर्छ भन्ने विचारले मलाई आफ्नो जीवनी लेख्न पनि प्रेरित गरेको छ । सन् १९५०-१९५९ को क्रान्तिका विषयमा एउटा उपन्यास लेख्ने विचार पनि गरेको छु । यी सबै किताब तीन-तीन सय पेजका गरी नौ सय पेजका हुनेछन् (५४)
बीपी सुन्दरीजल बन्दीगृहमा छदैको कुरा हो । न्यायाधीश जनकमान श्रेष्ठको अध्यक्षतामा गठित विशेष अदालतमा उहाँमाथिका आठवटा राजाकाज मुद्दामा सुनुवाइ चलिरहेकै थियो ।

बीपीको स्वास्थ्य बिग्रिँदै थियो । उचारमा संलग्न चिकित्सकहरूले अमेरिका वा बेलायतको कुनै सुविधासम्पन्न अस्पतालमा उपचार नगराउने हो भने बीपीको ज्यान जान सक्ने वा प्यारालाइसिस हुन सक्ने रिपोर्ट राजा वीरेन्द्रलाई दिए । यसरी राजाको आदेशमा उपचारका लागि बीपीलाई रिहा गरी अमेरिका पठाइयो, फर्किएपछि पुन: बन्दी बनाउने शर्तका साथ ।

तीन महिनाको उपचारपछि पटना हुँदै स्वदेश फर्किने बेला बीपीले नेपाली कांग्रेसको सम्मेलन बोलाए र त्यही कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई कार्यवहाक सभापतिको जिम्मेवारी दिए । काठमाडौं पुग्ना साथ त्रिभुवन विमानस्थलबाटै गिरफ्तार गरी बीपीलाई फेरि बन्दी बनाइयो । यसबीच विशेष अदालतले अधिकांश मुद्दामा बीपीलाई सफाइ दिइसकेको थियो । २०३६ तिर आइपुग्दा विद्यार्थी आन्दोलन चर्किएर गयो अनि बीपीसँगको परामर्शमा बहुदल र निर्दलमध्ये कुनै एक रोज्ने अधिकार जनतालाई दिने गरी राजा वीरेन्द्रबाट जनमत संग्रह घोषणा भयो ।

तर, पञ्चहरूले धाँधली गरी बहुदल पक्षलाई हराइदिए । गणेशमान सिंह र कृष्णप्रसाद भट्टराईसहितका आफ्नै सहयात्री, वामपन्थी दल र बौद्विक समुदायबाट जनमतसंग्रहको परिणाम अस्वीकार गर्न बीपीमाथि तीव्र दबाब परेको थियो । तर, बीपीले जतिसुकै अप्रिय भए पनि मतपरिणाम स्वीकार्ने वक्तव्य जारी गरिदिए ।

जनमत संग्रहपछिका दिनमा बीपीको स्वास्थ्य अत्यन्त कमजोर थियो, केवल आत्मबलका भरमा उनी बाँचिरहेका थिए ।क्यान्सरको अन्तिम आक्रमण फोक्सोमा भएपछि छ महिनाभित्र मृत्यु हुनसक्ने अनुमान चिकित्सकहरूले गरिसकेका थिए । त्यही अवस्थामा बीपीले वरिष्ठ अधिवक्ता गणेशराज शर्मासँग आफ्नो जीवनी रेकर्ड गराउन थाले । जुन बीपीको आत्मवृत्तान्तका नाममा प्रकाशित छ । बाँकी इतिहास सुनाउन नपाउँदै २०३९ साल साउन ६ गते ६८ वर्षको उमेरमा बीपीको निधन भएसँगै कांग्रेसको इतिहास लेख्ने उनको सपना पनि साकार हुन पाएन ।

नोट: यो सामग्री प्रकाश कोइराला र प्राध्यापक डा. गोविन्दमानसिंह कार्कीसँगको कुराकानीका आधारमा तयार पारिएको हो ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज १८, २०७८ १६:५७