फुड टेक्नोलोजी : आलीदेखि थालीसम्म

A+ A A-

कक्षा ११ र १२ पछि के पढ्ने ? कुन विषय पढेकाले के पढ्न पाउँछन् ? पढेपछि के बन्ने ? कस्ताे अवसर पाइन्छ ? जस्ता विषयमा विद्यार्थी अन्याेलमा छन् ।

यस्तै विषयवस्तुलाई मध्यनजर गरेर कक्षा १२ उत्तीर्ण गरेका विद्यार्थीलाई विषयको महत्त्व, सम्भावना, छनोट आदिका विषयमा सहयोग गर्न शिलापत्रले यो स्तम्भ सुरु गरेको हो । अन्योलमा रहेका विद्यार्थीलाई सहजीकरण गर्ने उद्देश्यले ल्याइएको यो स्तम्भ फलदायी हुने हामीले अपेक्षा गरेका छौं ।

आज हामी काठमाडौंको नयाँ बानेश्वर मीनभवनमा अवस्थित क्याम्पस अफ एप्लाइड फुड एन्ड डेरी टेक्नोलोजीबारे चर्चा गर्नेछौं । फुड एन्ड डेरी टेक्नोलोजी क्याम्पसका अध्यक्ष जगतबहादुर केसी र संयोजक मानबहादुर श्रेष्ठको सहयोगमा हामीले यो सामग्री तयार पारेका हौं ।

के हो फुड टेक्नोलोजी ?

फुड टेक्नोलोजी खाद्य विज्ञान हो । यसले अनजबारे ‘आलीदेखि थालीसम्म’ को वैज्ञानिक तवरबाट अध्ययन र अनुसन्धान गर्छ । यो खाना पकाउन सिकाउने शिक्षा होइन । यसले अनज उत्पादनदेखि गुणस्तरीय खाद्य वस्तु बनाउने विधिसमेत सिकाउँछ । यसले धान, गहुँ, मकै, कोदोलगायतका खाद्यबाली कुन समयमा रोप्ने, कुन समयमा झार्ने, भण्डारण कसरी गर्ने, प्रशोधन गरेर कुन–कुन वस्तु उत्पादन गर्ने, उत्पादित वस्तुलाई कसरी पकाउने र कसरी खानेलगायतका विषय सिकाउँछ । खाद्य वस्तु कस्ताे छ ? उपभोक्ताको स्वास्थ्यमाथि खेलबाड भएको छ कि छैन ? खाद्य वस्तु उत्पादन गर्दा चाहिने आवश्यक तत्त्व छ कि छैन ? कसरी खाद्य वस्तु उत्पादन गरिएको छ भन्ने अनुगमन र अनुसन्धान गर्ने विज्ञ पनि फुड टेक्नोलोजीले नै उत्पादन गर्छ । विश्व बजारमा कस्तो वस्तुको माग छ, के नयाँ उत्पादन गर्न सकिन्छ भन्ने अनुसन्धान गर्न पनि फुड टेक्नोलोजीले मद्दत गर्छ । कृषकले उत्पादन गरेको कच्चा पदार्थ (अन्न)बाट खाद्य वस्तु निर्माण गर्ने उद्योग पर्याप्त नभएको अवस्थामा यसले फुड टेक्नाेलाेजीलाई औद्योगिकीकरण गर्न मद्दत गर्छ ।

फुड टेक्नोलोजीमा के के पढ्नुपर्छ ?

फुड टेक्नोलोजीमा डिप्लोमा र ब्याचलर गरी दुईवटा कोर्स छन् ।

फुड टेक्नोलोजी (डिप्लोमा कोर्स)

फुड टेक्नोलोजीको डिप्लोमा कोर्स एसईईपछि पढ्न सकिन्छ । कक्षा १० मा गणित, विज्ञान र अंग्रेजी पढेका विद्यार्थीले डिप्लोमा कोर्स पढ्न पाउँछन् । यो काेर्स अध्ययनका लागि एसईई दोस्रो श्रेणीमा उत्तीर्ण गरेकाे हुनुपर्छ । यो कोर्सको अवधि तीन वर्षको हुन्छ । याे काेर्स सेमेस्टर प्रणालीमा पढाइ हुने गरेको छ । याे बेसिक कोर्स हाे । डिप्लोमा उत्तीर्ण गरेपछि फुड टेक्नोलोजीमै ब्याचलर पढ्न पाइन्छ । यो कोर्स सीटीईभीटीबाट सम्बन्धन लिएर सञ्चालन गरिएको हो । डिप्लोमा कोर्सपछि कृषि उद्योगमा गएर ४५ दिन काम (इन्टर्न) गर्नुपर्ने हुन्छ । यसपछि जुन क्षेत्रमा गएर पनि काम गर्न सकिन्छ ।

यस क्याम्पसबाट हालसम्म १ सय १७ जनाले डिप्लोमा उत्तीर्ण गरेका छन् । त्यस्तै, डिप्लाेमामा ७७ जना अध्ययनरत छन् ।

फुड टेक्नोलोजी (ब्याचलर कोर्स)

विज्ञान विषयमा कक्षा ११ र १२ उत्तीर्ण गरेकाले ब्याचलर कोर्स पढ्न पाउँछन् । यो कोर्सको अवधि चार वर्षको हुन्छ । यो पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएर सञ्चालन गरिएको कोर्स हो । डिप्लोमा गरेका विद्यार्थीले समेत ब्याचलर पढ्न पाउँछन् । कक्षा ११ र १२ मा विज्ञानबाहेक अन्य विषय पढेकाले फुड टेक्नोलोजी पढ्न पाउँदैनन् । पढाइ सकिएपछि तीन महिना कृषि उद्योगमा गएर काम गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसपछि आफ्नो इच्छाअनुसार काम गर्न सकिन्छ । ६७ जनाले फुड टेक्नोलोजीमा ब्याचलर उत्तीर्ण गरिसेकेका छन् भने ६४ जना अध्ययनरत छन् ।

०००

अवसर कस्ता छन् ?

फुड टेक्नोलोजी अध्ययनपश्चात् अवसरै अवसर पाइन्छ । फुड टेक्नोलाेजी पढेर स्वदेशमै खाद्य विज्ञ भएर कामसमेत गर्न सकिन्छ । बेरोजगार भएर भौंतारिनुपर्दैन ।

कृषकले उत्पादन गरेको कच्चा पदार्थ (अन्न)बाट खाद्य वस्तु निर्माण गर्ने पर्याप्त उद्योग नभएको अवस्थामा आफैंले लगानी गरेर उद्योगसमेत खोल्न सकिन्छ । सरकारी वा निजी क्षेत्रमा समेत प्रशस्त रोजगार पाइन्छ । खाद्य विज्ञको संख्या थोरै भएकाले खाद्य तथा गुण नियन्त्रण विभागमा समेत काम गर्ने अवसर पाइन्छ । गुणस्तरहीन खाद्य वस्तुको प्रयोग बढ्दो छ । अखाद्य पदार्थ मिसावट गरेर वस्तु उत्पादन गर्ने क्रम पनि बढ्दो छ । यसलाई रोक्न अनुगमन र अनुसन्धान गर्ने क्षेत्रमा रोजगारसमेत पाइन्छ । अर्कातर्फ विदेशमा गएर काम गर्न पनि सकिन्छ । त्यस्तै, अन्य देशमा खाद्यसम्बन्धी पढाइ हुने भएकाले त्यहाँ अध्ययनका लागि जान पनि सकिन्छ ।

पढाइको व्यवस्थापन

फुड टेक्नोलोजी पढ्नेमा मध्यम वर्गका विद्यार्थी छन् । अझ विशेष गरी कृषिमा केही गरौं भन्ने सोच भएकाले फुड टेक्नोलोजी पढ्छन् । विश्व बजारमा समेत यसको धेरै महत्त्व छ । नेपालमा डाक्टर र इन्जिनियर पढाउने लहर छ । तर, अन्य देशमा पहिलो प्राथमिकता फुड टेक्नोलोजीलाई दिइन्छ । अधिकांश देशमा फुड टेक्नोलोजी पढाइ हुने भएकाले यसको महत्त्व दिन प्रतिदिन बढ्दो छ त्यसैले नेपालमा पनि यसको आकर्षण बढ्दै गएकाे छ । फुड टेक्नाेलाेजी पढाउने शिक्षक पनि यही क्षेत्रमा काम गरेका हुन्छन् । अधिकांश शिक्षक कृषि र खाद्य क्षेत्रमा लामो समय काम गरेका अनुभवी छन् । विदेशमा पढेका र विभिन्न तालिम लिएकाले शिक्षकले समेत शिक्षण गर्छन् ।

छात्रवृत्तिको व्यवस्था

नेपाल विकासोन्मुख देश हो । अधिकांश कृषिमै निर्भर छन् । राम्रो आयस्रोत नहुँदा इच्छाअनुसारको विषय पढ्न पाएका छैनन् । यस्ता विद्यार्थीलाई मध्यनजर गरेर क्याम्पसले छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरेको छ । सामुदायिक विद्यालय पढेका, कम आय भएका, दलित, पिछडा वर्ग, द्वन्द्वपीडितलगायतलाई छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरिएको छ ।

फुड टेक्नोलोजीका चुनौती

फुड टेक्नोलोजीमा जति अवसर छ, त्यति नै चुनौती पनि छ । किनकि, वैज्ञानिक पद्धतिबाट पढाइ हुने भएकाले विद्यार्थीले धेरै मेहनत गर्नुपर्ने हुन्छ । विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने चुनौती पनि छ । उत्तीर्ण हुनु मात्र ठूलो कुरा होइन, सिकेका ज्ञान र अनुभवलाई व्यवहारमा कार्यान्वन गर्नु ठूलो कुरा हो ।

परीक्षामा राम्रो अंक ल्याउने तर व्यवहारमा काम गर्न नसक्ने ज्वलन्त उदाहरण हामीकहाँ छ । प्रयोगात्मक विधिबाट पढाइ हुने भएकाले टेक्नोलोजीसँग धेरै जानकार हुनुपर्छ । सीपमूलक शिक्षा भएकाले आज गरेको प्रयोग भोलि बिर्सन सकिन्छ । यो विषय पढ्दा नियमित क्याम्पस जानैपर्ने हुन्छ । एक दिन कक्षा छुट्यो भने भोलिको कक्षामा पढाइने विषयवस्तुबारे बुझ्न निकै गाह्रो हुन्छ ।

के भन्छन् विद्यार्थी ?

क्याम्पस अफ एप्लाइड फुड एन्ड डेरी टेक्नोलोजीमा पढ्ने विद्यार्थी विभिन्न क्षेत्रमा काम गर्न सक्षम भएका छन् । यहाँबाट उत्पादित खाद्य विज्ञले सरकारी र निजी क्षेत्रमा रोजगारी पाएका छन् । ‘यहाँ पढ्ने कोही पनि बेरोजगार बस्नुपर्दैन,’ ब्याचलरकाे फोर्थ सेमेस्टरमा पढ्ने प्रीतिका न्यौपानेले भनिन्, ‘यो खाना पकाउन सिकाउने शिक्षा मात्र होइन, यसले उपभोक्ताका लागि गुणस्तरीय वस्तु उत्पादन गर्न मद्दत गर्छ ।’

त्यस्तै, उपभोक्ताको स्वास्थ्यलाई ख्याल गरेर कृष उपजलाई औद्योगिकीकरण गर्नु यसको मुख्य उद्देश्य पनि हो । उनी मात्र होइन, अधिकांश विद्यार्थी खाद्य शिक्षा पढ्ने अवसर पाएकोमा खुसी छन् । सोही क्याम्पसमा पढेका विद्यार्थी मिलेर उद्योगसमेत खोलेका छन् ।
०००

कहाँ पढ्ने फुड टेक्नोलोजी ?

कृषकले उत्पादन गरेको अनजलाई गुणस्तरीय वस्तु बनाउने उद्देश्यले सन् २००५ मा क्याम्पस स्थापना भएको हो । डिप्लोमा फुड टेक्नोलोजी सीटीईभीटीबाट र ब्याचलर भने पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएर सञ्चालन गरिएको छ । डिप्लोमाको पढाइ भने सन् २०१० बाट सुरु गरिएको हो । यसका संस्थापक वरिष्ठ शिक्षाविद् एवं पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयका पूर्वउपकुलपति जगतबहादुर केसी हुन् । बेलायतबाट फुड टेक्नोलोजी पढेर आएपछि उनले क्याम्पस स्थापना गरेका हुन् । नेपालमै सहज र सस्तोमा पढ्न पाइयोस्, विदेश जान नपरोस् भनेर क्याम्पस खोलिएको हो । फुड टेक्नोलोजी पढ्नका लागि अहिले विदेश जानुपर्ने बाध्यता हटेको छ ।

स्वदेशमै गुणस्तरीय शिक्षा लिन सकिन्छ । सुरुमा याे क्याम्पस सहकारीबाट सञ्चालन गरिएको थियो । तर, सहकारीबाट चलाउँदा नोक्सान भएपछि अहिले कम्पनीबाट सञ्चालनमा आएको छ । उक्त क्याम्पसमा बर्सेनि दुई सय विद्यार्थीले शिक्षा लिँदै आएका छन् । अहिले फुड टेक्नोलोजीबारे पढाइने क्याम्पस नेपालका विभिन्न ठाउँमा गरी १२ वटा छन् । ११ वटा त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएका छन् भने एउटा पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएर सञ्चालनमा रहेकाे छ । डिप्लोमाको पढाइ भने धरान र काठमाडौंमा मात्र हुन्छ । पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयअन्तर्गत फुड टेक्नोलोजी पढाइ हुने क्याम्पस यो मात्र हो । अरु सबै त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गतका क्याम्पस छन् ।

विशेष रुपमा फुड टेक्नोलोजी मात्र अध्ययन हुने ‘क्याम्पस अफ एप्लाइड फुड एन्ड डेरी टेक्नोलोजी’ मात्र हो । अन्यमा भने केही टपिक राखेर मात्र पढाइ हुन्छ । एक सेमेस्टरमा २० जनाको मात्र कोटा भएकाले त्यो संख्याभन्दा बढी विद्यार्थी पढाइँदैन । यस क्याम्पसबाट बर्सेनि ९० प्रतिशत विद्यार्थी उत्तीर्ण हुने गरेका छन् ।

अन्त्यमा, देश आर्थिक समृद्धिको यात्रामा अगाडि बढ्ने क्रममा छ । लामो समय राजनीतिक अस्थिरताबाट गुज्रेकाले समृद्धि धेरै पछाडि धकेलिएको छ । समृद्धिको आधार भनेकै कृषि हो । कृषि विज्ञ उत्पादन गरेर मात्र पनि समृद्धि आउन सक्दैन । कृषिमा आधुनिकीकरणसँगै कृषि उद्योग स्थापनाका लागि राज्यले पहल गर्नु आवश्यक छ । यसपछि भनेको र सोचेजस्तो समृद्धि सम्भव हुन्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, जेठ २८, २०७६ ०४:१९