इतिहास : नेपाल एकीकरणकाे अभियानदेखि राणा फाल्ने जङ्गसम्म यसरी जाेडिन्छ बनारस

इतिहास : नेपाल एकीकरणकाे अभियानदेखि राणा फाल्ने जङ्गसम्म यसरी जाेडिन्छ बनारस

तस्वीर स्राेतः ट्रिपाेटाे डटकम ।

A+ A A-

नेपालीहरूमा बनारसको आकर्षण अजिब थियो । त्यतिखेर धेरै मानिसहरू बनारस जान्थे । खासगरी यसका दुई कारण थिए ।

कोही बनारस जान्थे, आफूलाई लागेको पाप पखाल्ने हेतुले । कोही जान्थे, लौकिक जीवनबाट मुक्ति प्राप्त गर्ने ध्येयले ।

नेपालका राजा, माहाराजा, नेता, विश्रुत, विद्रोही, मुखिया, दुखिया सबैको जीवनको कुनै न कुनै समयावधी बनारससँग जोडिएकै हुन्थ्यो । ललितपुरका तत्कालीन राजा सिद्धीनरसिंह मल्ल एकसय वर्षभन्दा बढी बाँचे । उनले धर्मकर्मको लागि के गरेनन् ललितपुरमा !

विख्यात कृष्ण मन्दिर उनैले बनाए । कार्तिक नाच सुरु गरे । पाटन दरबारलाई अद्वितीय र अनुपम बनाए । पोखरी खनाए । ‘मेघ मल्हार’ रचे, जसको संगीतले पानी पर्ने विश्वास गरिन्थ्याे । यावत निर्माण र विनिर्माणका काम उनीबाट भयो । र पनि उनी जीवनको उत्तरार्धमा बनारसबास गए । उनले बनाएका अद्वितीय वास्तुकलायुक्त कृष्ण मन्दिर र जलासयहरू उनको अन्तिम समयमा दैहिक विश्रामको प्राथमिकतामा परेन । न त पशुपतिनाथ क्षेत्र नै विश्रान्तिको लागि रोजाईमा पर्‍याे । उनले बनारसमै देहत्याग गर्न उचित ठाने । बनारसबास नै गरे र त्यहीँ उनले मुक्ति पनि प्राप्त गरे । गजबको थियो, बनारसबासको तृष्णा ।

बनारसको मौलिक महत्त्व काशीको स्नान हो, जसले जीवनमा गरिएका हरप्रकारको पाप प्रक्षालन हुने गहिरो जनविश्वास छ । पापरहित जीवनले मुक्तिको मार्गलाई अनुकूल बनाउँछ भन्ने मान्यता नेपालका सन्त नेता स्व. कृष्णप्रसाद भट्टराईले पनि राख्थे । नेपालका धेरैजसो नेताहरू बनारसमा जन्मेका छन्, बनारसमा नै दिक्षित भएका छन् । नेपालका कति प्रभावशाली नेताहरूले बनारसमा नै राजनीति सिके, त्यहीँ नै स्वतन्त्रता मानिसको जन्मजात अधिकार हो भन्ने सुझबुझ प्राप्त गरे । उनीहरूले बनारसबासको अर्थलाई मुक्ति र परमधामको सहज यात्राका रूपमा भन्दा पनि फरक महत्त्व दिएका थिए ।

धेरै नेताहरूले बनारसलाई उनीहरूको राजनीतिक स्वार्थ रणनीतिक रूपमा परिष्कृत गरी नेपालमा विद्यमान व्यवस्थाउपर प्रहार गर्ने सिकाई आधार केन्द्रका रूपमा उपयोग गरेको देखिन्छ । इतिहास अध्ययन गर्दा यसको सुरुवात राजा पृथ्वीनारायण शाहबाट सुरु भएको पाइन्छ ।

पृथ्वीनारायण शाह गोरखाकाे राजसिंहासनमा बसेपछि उनले फेरि एकपटक नुवाकाेटमाथि चढाइ गरेका थिए । यो आक्रमण पनि असफल भएपछि उनले बनारस यात्रा गर्ने योजना बनाए । पृथ्वीनारायण शाहको बनारस यात्राको उद्देश्य सिद्धिनरसिंह मल्लको जस्तो दैहिक आश्रय, मुक्तिको अपेक्षा र आस्थाबाट अभिप्रेरित भएर थिएन । न त तीर्थाटनजस्तो देखिन्थ्यो ।

उनको अभिष्ट त तत्कालीन इस्ट इण्डिया कम्पनी र नवावहरूको सैन्य कुशलता र प्रशासन सञ्चालनको कडीसम्बन्धमा अध्ययन गर्नु थियो । पृथ्वीनारायण शाहमा सानैदेखि छत्रपति बालाजीको ठूलो प्रभाव परेको थियो । यो प्रभाव भरिदिने काम उनकी सौतेनी आमा चन्द्र प्रभावतिले गरेकी थिइन् ।

गाेरखामा सौतेनी आमा चन्द्र प्रभावतीले बालक पृथ्वीनारायण शाहमा राजोचित गुण भर्न, गाम्भीर्य प्राप्त गर्न र गजुवा बनाउन माहाराष्ट्रका शासक हिन्दुपति छत्रपति बालाजी शिवाजीको सौर्य र बलिदानीका प्रसंगहरू सुनाउने गरेकी थिइन । जुन पृथ्वीनारायण शाहको बाल मस्तिष्कमा गढेर रहेको थियो, जसलाई आँखैले हेर्ने र बुझ्ने ध्येयले उनले उसबेला बनारस यात्रा तय गर्ने चेष्टा गरेका थिए । त्यसैले पृथ्वीनारायण शाहको बनारसयात्रा वा छोटो समयको बनारसबास आस्थाको खोलभित्र मात्र थियो तर यो पूर्ण रणनीतिक थियो ।

बनारसकाे यात्रामा पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो अभिष्ट पूरा गरे । छत्रपति बालाजीको कथा र उनीबाट भएको हिन्दुधर्मको रक्षा र प्रसारका दृष्टान्तहरू बनारसका हरेक जनहरूमा उत्तालिएको देखे । बनारसका मानिसहरू, चाहे उनीहरू बेदान्त गरेका हुन्, चाहे वैश्य हुन् या चाहे साधुहरू हुन्, ती सबै आफ्नो आस्था र विश्वासको लागि जङ्गमा उत्रिन पनि तयार देखे ।

उनीहरूसँग लड्नको लागि परिष्कृत हतियारहरू देखे । यस्ता हतियारहरू बनारसमै बनेको पनि देखे । बन्दुक र पत्थरकलामा विशेष ज्ञान र निपुणता भएमा मात्र युद्ध जित्न सहज हुने रहेछ भन्ने कुराको बोध पृथ्वीनारायण शाहले बनारसमा पुगेर मात्र गरे । नुवाकोटको हरेक युद्धमा गाेरखा किन हार्‍याे भन्ने कुरा बनारसमा पुगेर बुझेका थिए पृथ्वीनारायण शाहले । कम्पनी र नवावका व्यवस्थित सैन्य बलको पनि राम्रो अध्ययन गरे । उनले त्यहाँ युद्धका लागि तयारी र हतियारको सम्बन्धमा नवीन तरकिवहरू बुझे, आँकलन गरे । त्यसैले उसबेलाको उनको यात्रा रणनीतिक उद्देश्यले अभिप्रेरित थियो भन्नेमा कुनै मतान्तर हुँदैन ।

भविष्यमा हुने युद्धमा आफ्ना गोत्रका राजा रजौटाहरूको बध गर्नुपर्ने अवस्था परिपक्व बुझेर उनले बनारसमा नै गोत्र परिवर्तन गरे । बनारसबाट उनले बन्दुक बनाउने र घोडा कज्याउने शिल्पी कालीगढहरू पनि सँगै लिएर आए । नभन्दै बनारसबाट फर्किएको केही समयमा नै पृथ्वीनारायण शाहले नुवाकोटमाथि चढाइ गरे र विजय हासिल गरे । नेपाल एकीकरणको सुरुवात १८०१ असोज १५ गतेको यही नुवाकोट युद्धको विजयबाट भएको थियो ।

विजय अभियानलाई अविराम चलाए पृथ्वीनारायण शाहले । युद्धकै वेगमा गाेरखाले निर्दयी र कठोर युद्ध गरेर भक्तपुर कब्जा गर्‍याे । राजपरिवार नै युद्धबन्दी भयाे । बृद्ध राजा रणजित मल्ल गाेरखाको युद्धबन्दी भएर बस्न चाहेनन् । उनले गाेरखाली राजा पृथ्वीनारायण शाहसँग आफू सपरिवार बनारसबास गर्न जान चाहेको कुरा अनुरोध गरे ।

यता पृथ्वीनारायण शाहले पनि राजाको मनसुबा पूरा हुन दिने विचारले उनीसहित उनको परिवारलाई बनारसबासको आज्ञापत्र थिए । बनारस पुगेको केही समयमा नै रणजित मल्ल परलोक भए । उनका छोरा अवधुतसिं चाहिँ बनारस र बंगालका गोराहरूसँग सैन्य सहयोग मागेर गाेरखालीबाट भक्तपुर फिर्ता लिने ध्याउन्नमा लागिरहे ।

आखिरकार अवधुतसिंलाई गोराले भन्दा पनि तत्कालीन समयको विजयपुर चौदण्डीतिरका किराँत विद्रोहीहरूले साथ दिने भएका थिए तर अवधुतसिंको बदलावको योजना पूरा हुन पाएन । उनी नेपालको पूर्वी भेगमा कालगतिले नै मरे ।

रणबहादुर शाह सनक र लहडमा बनारसबास गर्न गएका थिए । मधेशमूलकी एकल महिला कान्तवतीसँग प्रेममा उद्विग्न भएका यिनले तिनै कान्तवतीकाे पाणि थामे ।

कान्तवतीसँगको सर्तमा बन्दी बनेका राजा रणबहादुर शाहले गद्दीका वास्तविक हकदार जेठा छोरा रणोद्धत शाहलाई पन्छाए । अनि कान्तवतीको कोखबाट जन्मिएको छोरो गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहलाई राजा बनाए । आफूचाहिँ निर्गुणानन्द नामको साधु बने । तर, प्रियसी कान्तवतीको मृत्युपछि विक्षिप्त भएर राजपाठमा हात हाल्ने, भारदारहरूलाई अनावश्यक नसिहत दिने, देवता र ब्राम्हणको हुर्मत लिनेजस्ता कदाचारी व्यवहार गर्दागर्दै बिभिन्डिएर बनारसबास गर्ने अठोट गरे । केही कालपछि नै जेठी माहारानी राजराजेश्वरी, भीमसेन थापा, बालनरसिंह कुँवरहरूसँग बनारसबासका लागि काठमाडाैंबाट रमाना भएका थिए रणबहादुर शाह ।

पृथ्वीनारायण शाह राष्ट्र निर्माणको जुन उद्देश्य लिएर बनारस गएका थिए उनी पछिका उनका नाती रणबहादुर शाहको बनारसबास निरुद्देश्य र सनकीपूर्ण थियो । यही अवस्थालाई अत्यन्त उपयुक्त अवसर मानेर तत्कालीन ब्रिटिस इस्ट इण्डिया कम्पनीका अधिकारीहरूले नेपालको दरबार र शरणार्थी राजाबीचकाे मनमुटावयुक्त सम्बन्धको भरपुर लाभ उठाउन थाले । यसबेला दरबार, शरणार्थी राजा र कम्पनीका अधिकारीहरूको स्वार्थपूर्ण व्यवहारले नेपाललाई अझ अस्थिरतातिर लान उद्धत गरेको थियो ।

काठमाडाैंमा नायबी चलाएर बसेकी माहिली रानी सुवर्णप्रभा र उनका भारदारहरू रणबहादुर शाहलाई कुनै हालतमा बनारसमै रहन दिनुपर्छ भन्ने जोडजुलुमको प्रयासमा थिए भने यता रणबहादुर शाह र उनीसँग गएका भारदारहरू भीमसेन थापा, बालनरसिंह कुँवरहरूचाहिँ कसैगरी नेपाल फर्किएर राजपाठ आफ्नो हातमा लिनुपर्छ भन्नेमा थिए ।

त्याे बेला नेपालको कूटनीति यिनै महाराजलाई बनारसमै बसिरहन दिनेकी नेपाल पर्काउन पहल गर्ने भन्नेमै रुमल्लिएको थियो । यो समयमा नेपालको राजनीतिक माहौल अत्यन्त अस्थिर थियो । पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो समयमा कम्पनीका अधिकारीहरूसँग आफ्नो युद्ध स्वार्थ र कूटनीतिलाई जहिल्यै गोराहरूको स्वार्थभन्दा माथि नै राखेका थिए तर रणबहादुर शाह बनारसमा हुँदा यी सबै स्खलन भएको थियो ।

उनको बनारसबासको समयमा ती राष्ट्र निर्माणका बलिया आधारहरू शासकको व्यक्तिगत स्वार्थ, हित र प्रतिशोधले मक्किदै थियो । काठमाडाैं दरबार र बनारसबासमा रहेका राजा रणबहादुर शाहको द्वन्द्वबाट भरपुर फाइदा उठाएर काठमाडाैंमा बेलायती रेजिडेन्सी राख्न मात्र हैन, काठमाडाैंमा कम्पनी स्वामित्वको व्यापारिक कोठीसमेत खोल्न सफल भएका थिए गोराहरू । रणबहादुर शाहको बनारसबासले नेपालको राजनीतिमा अस्थिरता र अन्यौलता भित्र्याउन सहयोग गरेको थियो । यो निभ्रान्त छ ।

रणबहादुर शाहका नाती राजेन्द्रको पालामा नेपालले निकै ठूलाे राजनीतिक दुर्घटनाहरू खेप्नु परेको थियो । राजेन्द्रका रानीहरू साम्राज्यलक्ष्मी र राज्यलक्ष्मीको एकअर्काप्रतिको वैरभाव र कुण्ठाले नेपालको राजनीतिमा निकै गहिरो घाउ बनाएकाे थियाे । नेपालमा रहने ब्रिटिस रेजिडेन्टहरूले यहाँको राजनीतिमा सिधै हस्तक्षेप गर्न थालिसकेका थिए ।

अधिराजकुमार देवेन्द्रको मृत्युको कारण भीमसेन थापाद्वारा विषपान गराएर हो भन्ने संगिन आरोप भीमसेनमाथि लागेको थियो, जसले भीमसेन थापालाई अवसानतिर धकेल्दै पनि थियो । यसै समयमा नेपालमा सैनिक विद्रोह पनि भयाे । यो अवधिको करिब ९ वर्षमा ८ वटा मन्त्रिमण्डल बन्नुले पनि नेपालको राजनीतिमा कति अस्थिरता थियो भन्ने आँकलन गर्न सकिन्छ । राणाकालको अभ्यूदय गराउने कोतपर्व र भण्डारखाल पर्व यसै समयमा घटित थियो । कोतपर्व र भण्डारखाल पर्वमार्फत राजा र राजकीय शक्तिलाई जंगबहादुर कुँवरको विवेकमा जिम्मा लगाएपछि पंगुजस्तै बनेका राजा राजेन्द्र र रानी राज्यलक्ष्मी हतास र क्षोभको मानसिकता बाेकेर बनारसबासको लागि आफ्नो राज्यबाट पलायन हुनु परेको थियो ।आफ्नै पालामा, आफ्नै कारणले धेरै भाइभारदाहरूले अनाहकमा ज्यान गुमाउनु परेको पापलाई प्रायश्चित गर्ने भित्री मनशुबा लिएर उसबेला सायद रानी राज्यलक्ष्मी र राजा राजेन्द्रले बनारसबास गरेका हुन् भनेर सन्त नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईले भनेका छन् । बनारसबासमै रहँदा पनि राजा राजेन्द्रले आफ्नो राजकीय हैसियतलाई पुनः आफ्नै बल र विवेकमा चलाउन चेष्टा नगरेका होइनन् तर चतुर जंगबहादुर कुँवर र उनको चतुर्‍याइँले गज्काएका युवराज सुरेन्द्र (तत्कालीन राजा)को चालबाजीको अगाडि निरीह राजा राजेन्द्रको केही जोडजुलुम चल्न सकेन । बरू राजेन्द्र स्वयं वीरगञ्जनजिकैको अलौ भन्ने गाउँमा सरकारी सेना र विद्रोही योद्धा (राजेन्द्रले तयार गरेका लडाकुहरू) बीचको लडाइँमा समातिए । त्यसपछि पेरुङ्गोमा कोचिए । काठमाडाैंमा पुर्‍याइए । अनि लामो समयसम्म छोरा सुरेन्द्रलगायत पनाती पृथ्वीवीरविक्रम समेत राजा भएको देख्दैदेख्दै नजरबन्दमा बस्न बाध्य भए । राजेन्द्रको बनारसबास रणनीतिक थियो तर प्रत्युत्पादक बन्न गयो ।

१०४ वर्षे राणाकालमा वीर शमशेर महाराजपछि देव शमशेर नेपालका प्रधानमन्त्री र श्री ३ समेत भएका थिए । अपदस्त भएका देव शमशेरले पनि बनारसबास गरेका थिए । देव शमशेर राणा शासकहरूमा फरक स्वभाव र शैलीका शासक थिए । खासगरी उनमा समाज रूपान्तरणको अभिलाषा थियो । परोपकार र सेवाको भावना पनि थियो । उनी तितीक्षु थिए । यिनै गुणहरू नै यिनको अवसानको कारण बन्याे । उसबेलाका कम्याण्डर इन चिफ भाइ चन्द्र शमशेर र जङ्गीलाठ भीम शमशेरलगायतमा देव शमशेरको शासनशैली र समाज सुधारले आफूहरू धरासयी बन्नसक्ने भय बढ्यो र आखिरकार देव शमशेरलाई उनका भाइहरूले अपदस्त गरे । धनकुटा निर्वासित गरे । कालान्तरमा उनी पनि बनारसतिरै बसे । बनारसमा पनि उनको समाजसेवी भावना प्रदर्शित भएकै थियो । बनारसमा उनले ठूलाे तीन बुर्जे दरबार बनाएका थिए, जहाँ नेपालीहरूलाई मात्र बस्न अनुमति थियो । उनैले बनारसमा ठूलाे विद्यालय खोल्ने प्रयास गरेका थिए तर चन्द्र शमशेरले अंग्रेजहरूलाई भनेर देवको त्यो योजना तुहाइदिए ।

१९७१ सालतिर चन्द्र शमशेरले मुन्सीखानाको जागिरबाट हठात पदमुक्त गरिदिएका सुब्बा देवीप्रसाद सापकाेटा पनि रातारात भागेर बनारसबास गर्न पुगेका थिए । उनले चन्द्र शमशेरको ताडनाको प्रतिवाद गर्न बनारसबाटै पत्रिका निकाली राणा शासनको खेदो खन्न थालेका थिए । चन्द्रले अंग्रेजहरूलाई देवीप्रसादलाई पक्राउ गरी नेपालमा सुपुर्द गरिदिन अनुरोध गरेता पनि त्यो काम अंग्रेजले मान्न तयार भएनन् ।

सुब्बा देवीप्रसादले आफ्नो बनारसबासलाई नेपालमा स्थापित भएको जहानियाँ राणाशासनको अवसान गराउनको निम्ती रणनीतिक तयारी गर्ने प्लेटफर्मको रूपमा लिने संकल्प गरे । उनले राणाशासनको विरुद्धमा सशक्त र संगठित आन्दोलन गर्नको लागि आवश्यक राजनीतिक संगठन स्थापना गरे, जुन कालान्तरमा नेपाली कांग्रेस बनेकाे थियाे । सुब्बा देवीप्रसादको बनारसबासले नेपालमा क्रान्तिकारी परिवर्तनको लागि राजनीतिक दलको अभ्यूदय भएको थियो ।

टंकप्रसाद आचार्यले बनारसबाटै बडो मिहिनेत गरेर लिथो मेसिन काठमाडाैंसम्म ल्याए । त्यसपछि रक्तपात मण्डलको नामबाट काठमाडाैंमा पर्चाबाजी भएको थियो । राणाविरोधी शसक्त शब्दहरू छापिएका पर्चा काठमाडाैं र पाटनका गल्लीहरूमा देखिएपछि राणाहरू र उनका प्रशासनको सातो गएको थियो । उसबेला यो काम अत्यन्त संगीन थियो । प्रजापरिषद्सँग आवद्ध भएका भनेर विद्रोही हर्कत गर्नेहरूविरुद्ध ठूलाे धरपकड भयो । कतिले शहादत प्राप्त गरे भने अरू धेरै समातिए । यो कार्यले राणाशासनको जगलाई अकल्पनीय किसिमले धरासयी बनाइदियाे र कालान्तरमा ढल्यो पनि ।

विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला बनारसमै जन्मिए । उनी चुडामणि थिए, न्वारान संस्कारले । तर, बनारसस्थित प्रसिद्ध विश्वेश्वर ज्योतिर्लिङ्गको नामले विश्वेश्वरप्रसाद नाम ग्रहण गराएका थिए उनका ठूलाबा कालीदासले । विश्वेश्वर गर्भमा थिए आमा दिव्याको । दिव्या यो अवस्थामा सासू राज्यलक्ष्मीको सेवामा बनारसमा थिइन । त्यसै बेला विपी जन्मिएका थिए । बनारसबाट नै म्याट्रिक पुरा गरे । विपीको जन्म मात्र होइन, जीवनको अन्य निर्णायक घडीहरू उसबेला बनारसमा नै घटित थिए ।

सन् १९२० तिर ६ वर्षे कलिला विपी गान्धीको 'खादी' अभियानमा संलग्न थिए । उनीभित्रको विद्रोह र निर्भयको संधान बनारसमा नै भएको हो । उनको जेलजीवनको अनुभव पनि बनारसमा पक्राउ परेबाट सुरुवात भएको थियो । बनारसमा हुँदा नै विपी कम्युनिस्ट भए, अनि फेरि जयप्रकाश नारायणसँग बनारसमा भएकाे भेटपछि उनलाई प्रजातन्त्रसहितको समाजवादप्रति आकर्षण बढ्यो । अनि जीवनपर्यन्त उनी प्रजातान्त्रिक समाजवादको हिमायती रहे ।

सन्त नेता कृष्णप्रसाद भट्टराई पनि बनारसमा नै जन्मिएका थिए । उनको जीवनको लामो अवधि बनारसमा नै बित्याे । ग्राजुएसन बनारसमा पूरा गरेका उनको राजनीतिक जीवनमा पनि बनारसको ठूलाे प्रभाव छ । वैदिक ज्ञान, सन्तपन, सच्चाइ र सामान्यपन भट्टराईले बनारसमै सिकेका थिए । निष्ठा र छलहीन राजनीति सायद कृष्णप्रसादले मात्र गरे नेपालमा । यसका लागि प्रेरणा र प्रभाव बनारसबासले दिएको थियो उनलाई । उनी नेपालका सफल प्रधानमन्त्री थिए । उनी निष्पृय थिए, अनि तितीक्षु पनि । यी स्वभाव भट्टराईले बनारसबासबाटै आर्जित गरेका थिए ।

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा राणाहरूको निगरानीमा परेपछि भागेर बनारसबासमा पुगेका थिए । बनारसमा उनी कृष्णप्रसाद भट्टराईको घरमा आश्रय लिएर बसे । तर, अभावग्रस्त भट्टराई परिवारमा थप सास्ती दिनु उनका लागि कठिन थियो । यद्यपि, जाने ठाउँ अन्त थिएन । बनारसमा नै देवकोटाले ‘युगवाणी’ पत्रिका निकालेका थिए । केही समयपछि उनी आफ्ना परिवारसहित नेपाल फर्किए ।

बनारसबासले नेपालका धेरै क्रान्तिकारीहरूलाई युगान्तकारी भूमिका निर्वाहका लागि विभिन्न सिकाइहरू प्राप्त गर्न सहयोग गरेको छ । नेपाल एकीकरणको सुरुवात पृथ्वीनारायण शाहको बनारस यात्रापछि मात्र सुरु भएको थियो । युग निर्माण गर्ने व्यक्तित्व विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला आमा दिव्याको बनारसबासको समयमा नै जन्मेका थिए । सन्त नेता कृष्णप्रसाद भट्टराई पनि बनारसमै जन्मेका र दीक्षित पनि भएका थिए ।

राणा फाल्ने जङ्गमा नेपाली कंग्रेसको आधार बनारसमै तयार भएको थियो । बनारसबासपछि नेपालका राजाहरू नयाँ ऊर्जा र जंगमा जमेर नेपाल फर्किएका थिए तर, दुर्भाग्य कोही पनि सफल भएनन् । न रणबहादुर शाह सफल भए, न राजेन्द्र सफल भए । न त राजराजेश्वरीले आफ्नो अभिष्ट पूरा गर्न सकिन् । तैपनि, अहिलेका नेताहरूको दिल्लीबास भन्दा पहिलेका शासक र नेताहरूको बनारसबास मौलिक, राष्ट्रिय स्वार्थ र स्वाभीमानले अभिप्रेरित थियो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असोज १७, २०७८ ०९:१५