मानिसको भ्रूणमा जीन एडिटिङ हुन थालेपछि के होला ?

A+ A A-

सन् २०१५ मा बेलायतको एकवर्षे बच्चा ‘ल्युकेमिया’ रोगबाट ग्रस्त थियो । यो रोग एक प्रकारको रक्तक्यान्सर हो । डाक्टरले बच्चाको उपचारमा सम्भव भएसम्मका उपाय लगाए । तर, रोग निको भएन । परिवारको अनुमतिमा डाक्टरले अन्तिम उपायको रूपमा जीन थेरापि प्रविधिबाट उपचार गर्न सुरु गरे । यो उपायले बच्चाको रोग निको भयो ।

जेनेटिक इन्जिनियरिङ मानव इतिहासको पछिल्लो समयमा विकसित हुँदै गरेको प्रविधि हो । यसलाई एक्काइसौँ शताब्दीको महान् वैज्ञानिक उपलब्धिमध्येको एकका रूपमा हेरिएको छ । यस प्रविधिले जीव तथा चिकित्सा विज्ञानको क्षेत्रमा क्रान्तिकारी फड्को ल्याउँदै छ । अबका दशकमा यस प्रविधिले मानिसको जीवन पद्धतिमै अत्यधिक प्रभाव पार्ने अनुमान गरिँदैछ ।

जीन के हो ?

जीवहरूको कोषको केन्द्रमा न्युक्लियस रहन्छ । न्युक्लियसभित्र क्रोमोजोम हुन्छन् । क्रोमोजोमको संख्या जीवअनुसार फरकफरक हुन्छ । मानिसको कोषमा आमाबाट प्राप्त २३ वटा र बाबुबाट प्राप्त २३ वटा गरी २३ जोडा क्रोमोजोम हुन्छन् । क्रोमोजोमभित्र डीएनए र जीनहरू हुन्छन् । क्रोमोजोमभित्रका वंशाणुगत गुण सार्ने स–साना एकाइहरू जीन हुन् । जीनको माध्यमबाट जीवको भौतिक बनावट मात्रै पुस्ता–पुस्तामा सर्दैन, बरु उसको स्वभाव, चरित्र, बुद्धि, सौन्दर्य र रोगहरूसमेत सर्दै जान्छ ।

जीन एडिटिङ प्रविधि जीन एडिटिङ गरेर जीवहरूको रोगको उपचार वा गुणहरू परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्ने विचार सन् १९५० को दशकमा पलाएको थियो, जति बेला ‘डीएनए’ पत्ता लाग्यो । तर, भरपर्दो प्रविधि पत्ता लागेको थिएन ।

जीन एडिटिङ जीवहरूको जीन काँटछाँट गर्ने आधुनिक प्रविधि हो । जसमा जेनेटिक पदार्थ जोड्ने, हटाउने वा परिवर्तन गर्ने काम गरिन्छ । यो प्रविधिलाई जेनेटिक इन्जिनियरिङ पनि भनिन्छ ।

सन् १९७० को दशकमा अमेरिकन जैव–रसायन शास्त्रीहरूले जेनेटिङ इन्जिनियरिङ प्रविधि प्रयोगमा ल्याए ।

वैज्ञानिकहरू यी रोगहरूको कारक लामखुट्टेजस्ता जीवको जीन एडिटिङ गर्दै जीवाणु बोक्न नसक्ने लामखुट्टेको विकास गरेर सिंगो समूह बनाउने अनुसन्धानमा काम गर्दैछन् । जीवाणुरहित लामखुट्टेको यो गुण पुस्तापुस्तामा सर्नेछ र लामखुट्टेले मानिसलाई रोग लगाउन नसक्ने वैज्ञानिकको विश्वास छ ।

पछिल्लो समयमा विकसित जीन एडिटिङ प्रविधि ‘क्रिस्पर–क्यास ९’ हो । यो प्रविधि सन् २०१२ मा अमेरिकन र फ्रेन्च वैज्ञानिकले विकास गरेपछि जीन एडिटिङको क्षेत्रको विकासमा कोसेढुंगा सावित भएको हो । यो प्रविधि विकासका लागि गत वर्ष रसायनशास्त्रमा नोबेल पुरस्कारसमेत दिइएको थियो ।

विश्वव्यापी प्रयोग

जेनेटिक इन्जिनियरिङ संसारभर बहुआयामिक रूपमा प्रयोगमा आइरहेको छ । यसको प्रयोग गरेर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता भएका र बढी उत्पादन दिन सक्ने गुण भएका बिउ बिरुवाहरूको उत्पादन भइरहेको छ । उन्नत जातको अन्नबाली उत्पादन र उन्नत जातको व्यावसायिक पशुहरूको विकासमा यो प्रविधि प्रयोगमा आएको छ ।

ब्याक्टेरियोफेज भाइरसको जीनमा परिवर्तन गरेर एन्टिबायोटिक्सलाई प्रतिरोध गर्ने ब्याक्टेरियालाई नष्ट पार्न सक्ने उपाय निस्केको छ । मानिसका लागि आवश्यक हर्मोन, एन्टिबडी र खोप निर्माणमा यो प्रविधि व्यापक रूपमा प्रयोग भइरहेको छ ।

एचआईभी लागेको कोषबाट भाइरस हटाउने तथा हेपाटाइटिस–बी को उपचारमाथि अनुसन्धान भइरहेका छन् । वैज्ञानिकहरूले मानिसको शुक्रकिट वा डिम्बको जीन एडिटिङ गरेर वंशाणुबाट आउने क्यान्सर, अपांगता वा असामान्य गुण बोकेका जीन हटाउन सक्ने अवस्थामा सफलता प्राप्त गरेका छन् ।

यति मात्रै होइन डेँगु, मलेरियाजस्ता वंशाणुबाट नसर्ने सरुवा रोगहरूका कारण बर्सेनि दशौँ लाख मानिसको मृत्यु हुने गर्छ । वैज्ञानिकहरू यी रोगहरूको कारक लामखुट्टेजस्ता जीवको जीन एडिटिङ गर्दै जीवाणु बोक्न नसक्ने लामखुट्टेको विकास गरेर सिंगो समूह बनाउने अनुसन्धानमा काम गर्दैछन् । जीवाणुरहित लामखुट्टेको यो गुण पुस्तापुस्तामा सर्नेछ र लामखुट्टेले मानिसलाई रोग लगाउन नसक्ने वैज्ञानिकको विश्वास छ ।

जीन एडिटिङ मानिसको भ्रूणमा प्रयोग गर्ने नगर्नेबारे बहस भइरहेका छन् । किनकि यसको प्रयोगले मानिसको प्राकृतिक स्वभाव, गुण, बौद्धिकता, सौन्दर्य सबै आमाबाबुले चाहेअनुरुप बनाउन सकिनेछ । मानिसको प्राकृतिक गुणमा फेरबदल आउनेछ । हालसम्म यो प्रविधि महँगो भएकाले यसको उपयोग धनी मानिसहरूले मात्रै गर्न सक्ने भन्ने समस्या पनि अर्कोतिर छ ।

सन् २०१८ मा एक चिनियाँ वैज्ञानिकले विश्वकै पहिलो जीन एडिटिङ गरिएका जुम्ल्याहा बच्चा विकास गरेको घोषणा गरे । ती दुई बच्चामा एचआईभी संक्रमण हुने जोखिमलाई हटाइएको दाबी गरिएको थियो । जीन एडिटिङ गरेर बच्चा जन्माउने प्रविधि विश्वासिलो र सुरक्षित भइसकेको छैन । त्यसैले यो अपरिपक्व र अनैतिक काम गरेको भन्दै विश्वका वैज्ञानिकहरूले आलोचना गरे । त्यसको एक वर्षपछि चीनमै जीन एडिटिङ गरेर निकालेका उस्तै पाँचवटा गरिएका बाँदरहरू सिर्जना गरिएको समाचार सार्वजनिक भयो ।

वैज्ञानिकहरू जीन एडिटिङबारे अनुसन्धानमा खरो रूपमा उत्रिरहेका छन् । हरेक दिनजसो अनुसन्धानका नयाँ निष्कर्ष आइरहेका छन् । अपरिपक्व तरिकाले मानिसको भ्रूणमा पनि जीन एडिटिङ गरेर यो प्रविधिको दुरुपयोग हुन सक्ने चिन्ताहरू पनि छन् । त्यसैले कैयौँ देशले बिरुवा र केही जनावरमा मात्रै यसको प्रयोगको अनुमति दिएका छन् ।

रोगबाट सुरक्षित हुन मात्रै होइन, उच्च बौद्धिकता र व्यक्तित्व भएको मानिसको बच्चा निर्माणमा शुक्रकिट र डिम्बमा जीन एडिटिङ गर्न सक्ने सुरक्षित र विश्वासिलो प्रविधिको विकासमा प्रयत्नशील छन्, जसले भविष्यमा कानुनी मान्यतासमेत पाउन सक्नेछ । एक्काइसौँ शताब्दीका वैज्ञानिक यसलाई सुरक्षित बनाउन लागिपर्ने संकेत देखिएको छ । यदि यसो भएमा मानव विकासको अर्को युग सुरु हुने आकलन गरिँदैछ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असोज १४, २०७८ ०९:१५