जब प्रमुख अतिथिले बेडमै आसन ग्रहण गरे !

A+ A A-

फेसबुकमा लाइभ भएको एक कार्यक्रममा मेरा आँखा पुगे । विषय ठीकै लागेर एकछिन रोकिएर कार्यक्रम हेरेँ । जुमलाई प्रयोग गरी भर्चुअल विधिबाट यो कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । र, सोही लिङ्कलाई फेसबुकमा लाइभ गरिएको थियो । कार्यक्रम सञ्चालकले पहिला ‘सभापति’को आसन ग्रहण गराए । त्यसपछि आयो प्रमुख अतिथि, अतिथिहरूको पालो । भौतिक रूपमा उपस्थित भएर कार्यक्रम गर्नु र भर्चुअलमा केही फरक छ कि छैन भनेर एकछिन रोकिएँ । र, कार्यक्रम हेर्न थालेँ । अचम्म, सबैले भर्चुअलमा आसन ग्रहण गर्दा रहेछन् । अझ प्रमुख अतिथि त बेडमै पो रहेछन् । भिडियो अन गरेर त्यहीँबाट जुरुक्क उठेर नमस्कार गर्दै बसे । उनको आसन ग्रहण सकियो ।

२७ मिनेट ४३ सेकेण्ड आसन ग्रहणमा खर्च भयो । सबैको नाम लिँदै सञ्चालकले आसन ग्रहण गराए । त्यसपछि पालो आयो स्वागत मन्तव्यको । स्वागत मन्तव्य राख्न सुरु भयो । कार्यक्रमका ‘सभापति’, प्रमुख अतिथि भन्दै अतिथिहरूको उनले नाम लिए । उनको सम्बोधन पनि झण्डै २० मिनेटको थियो । सबैको नाम लिइसकेपछि बल्ल उनले कार्यक्रममा स्वागत छ भने । त्यसपछि सञ्चालकले कार्यक्रमका बारेमा जानकारी दिन र यो छलफल, अन्तर्क्रियालाई सहज बनाउन भन्दै अर्को वक्तालाई समय दिए । उनले पनि ‘सभापति’, प्रमुख अतिथि, अतिथिहरूको सम्बोधनमा पूरै २० मिनेट खर्चिए । त्यसपछि बोल्ने वक्ताहरू सबैले ‘सभापति’, प्रमुख अतिथि, अतिथिहरूको नाम पद लिएर सम्बोधन गरे । ५ घण्टाभन्दा बढी चलेको यो कार्यक्रममा ७० प्रतिशत जति समय सम्बोधनमा गयो ।

भौतिक रूपमा कार्यक्रम, बैठक गर्नेहरूलाई कोरोनाले अर्को अवसर दिएको थियो । भर्चअल रूपमा कार्यक्रम गर्ने, डरत्रासलाई कामबाट जित्ने । तर, पुरातन सोच, व्यवहार पनि भर्चुअल कार्यक्रममा जोडिएर आयो । नयाँ प्रविधि भए पनि पुरानो संस्कार गाँजिएर आयो । राजनीतिक दलका मात्र होइन, समाजसेवामा लागेकाहरूले पनि यही कुरालाई पछ्याए । अर्थात् पुरातन सोच, नाम, पद, आसनग्रहण । सुन्दा पनि अचम्म लाग्ने भर्चुअल कार्यक्रममा पनि आसन ग्रहण ।

औपचारिक कार्यक्रम होस् या बैठक, समयमा सुरु हुँदैन । प्रायः जवाफ आउँछ नेपाली टाइम । अर्थात् नेपालीहरू कार्यक्रम ढिलो सुरु गर्छन् । र, यसमा सबै अभ्यस्त भएको बुझिन्छ । तोकिएको समयमा कार्यक्रम सुरु गर्ने र सक्नेहरू भेट्न मुस्किल नै पर्छ । एकाध होलान् उनीहरू, तर ओझेलमा पर्छन् । राजनीतिक दलको कार्यक्रम होस् या समाज सुधारक अभियन्ताहरूको, या शैक्षिक संस्था र सरकारी कार्यक्रमहरू लम्बेतान हुने, वक्ताहरू मञ्चमै निदाउने गरेको नौलो होइन । संसद्‌मा सांसदहरू निदाएको, राजनीतिक दलका कार्यक्रममा नेताहरू, मन्त्रीहरू निदाएको भिडियो, फोटो बेलाबेलामा चर्चामा आउँछ । लम्बेतान कार्यक्रमका कारण उनीहरू निदाएको विषयमा कहिल्यै छलफल हुँदैन । बरु भनिन्छ ‘रातभर सुतेनन् होला, दिउँसै निदाए वा कार्यक्रममा ध्यान नै छैन’ यस्तैयस्तै । लम्बेतान कार्यक्रममा लगातार बस्दा स्वस्थ मानिसलाई पनि निद्रा लाग्छ, यो स्वाभाविक हो ।

कोरोनाका कारण नेताहरू पार्टीको नियमित भेला बैठकहरूमा जान नपाउने भएपछि जुमलगायतका भर्चुअल माध्यमबाट भेला बैठकहरू भए । त्यहाँ पनि नेताको उस्तै तरिकाले जयजयकार गरिन्छ । प्रशंसा गर्न हुन्न भनिएको होइन । कार्यक्रमभरि नेताको गुणगान गाउनुपर्ने, बैठक भेला नै नेताको गुनगाणमा बिताउनुपर्ने गरी कुन शासकले नेपालमा परिवर्तन ल्याएका छन् र ?

नेताहरू कार्यक्रममा जाँदा लाइन लगाएर स्वागत गर्ने, फूल, खादा दिन लाइन बस्ने त स्थापित प्रचलन नै भइसक्यो । कम्युनिस्ट नेताहरू त अझ एक कदम अगाडि बढेर यति किलो उति किलो मालामा रमाउन लागिसके । जयजयकार उनीहरूका लागि सामान्य लाग्न थाल्यो । अर्थात् समानताका लागि लडेका भनिएका उनीहरू आफू विशेष भएको पत्तो नै पाउन छाडिसके । यही कुरा औपचारिक कार्यक्रम हुँदै भर्चुअलमा पनि पुगिसकेको छ । कोरोनाका कारण नेताहरू पार्टीको नियमित भेला बैठकहरूमा जान नपाउने भएपछि जुमलगायतका भर्चुअल माध्यमबाट भेला बैठकहरू भए । त्यहाँ पनि नेताको उस्तै तरिकाले जयजयकार गरिन्छ । प्रशंसा गर्न हुन्न भनिएको होइन । कार्यक्रमभरि नेताको गुणगान गाउनुपर्ने, बैठक भेला नै नेताको गुनगाणमा बिताउनुपर्ने गरी कुन शासकले नेपालमा परिवर्तन ल्याएका छन् र ?

कार्यक्रममा बोलाइएका वक्ताहरूको लिस्ट हेरेपछि मात्र नेताहरूले आफू त्यो कार्यक्रममा रहने नरहने निधो गर्छन् । केही हदसम्म यो ठीक पनि होला । जस्तै: कस्तो विषयमा के बोलिन्छ, कस्तोकस्तो छलफल हुन्छ भनेर सोच्नु जायज हो । तर, ‘प्रोटोकल’ मिल्छ या मिल्दैन भनेर हेर्न थालिएपछि विषयवस्तुमाथि के नै छलफल हुन्छ र ? भर्चुअल कार्यक्रममा कोको छन् भन्ने थाहा नहुन पनि सक्छ । लिस्ट हेर्ने सीप सबैसँग नहुन पनि सक्छ । यस्तो बेला सम्बोधनमा नामहरू छुट्नु स्वाभाविक हो । सम्बोधन गर्न छुटाएको भन्दै कति कार्यक्रम सञ्चालकहरूले माफी मागिरहेका हुन्छन् । त्यतिमा मात्र कहाँ सीमित छ र ? कति नेता मान्त्रीहरू त सम्बोधन गरिएन, अपमान भयो भनेर कार्यक्रम बीचैमा छाडेका पनि उदाहरण छन् । आखिर के छ यो नाम, पद र सम्बोधनमा ? र, सबै यसैमा मरिहत्ते गर्छन ?

कार्यक्रम सञ्चालकले चिच्याइ चिच्याइ वक्तालाई बोलाइरहेको हुन्छ । उताबाट कोही बोल्दैन । कारण हो ऊ कार्यक्रमा जोडिएको त छ तर यसमा उसको मतलब नै छैन । अर्थात् भर्चुअलमा जोडिएर अरु नै काममा व्यस्त छ । आफूले बोल्नुभन्दा पहिला अरुले के के बोलेका छन् वा पछि बोल्नेहरूले के–कस्ता सवालहरू उठान गर्छन् भन्ने उसलाई मतलब नै छैन । ऊ नै सबैभन्दा जान्ने हो । भौतिक रूपमा उपस्थित हुने कार्यक्रम, बैठकहरूमा जस्तै बोल्ने अनि हिँड्ने प्रचलन भर्चुअलमा पनि सरेको छ । लगडाउन छ, कतै जानु छैन । एक/दुई घण्टाको समय पनि छुट्याउन नसक्ने व्यक्ति प्रमुख वक्ता भएर किन त्यो कार्यक्रममा आउनु ? जब अरुले बोलेको मतलब राख्दैन भने ऊ कसरी नेता वा प्रमुख वक्ता भयो ? ऊबाट अरुले के सिक्ने ?

राजनीतिक दल, यसका शुभेच्छुक संस्था, जनवर्गीय संगठन, भ्रातृ संस्था मात्र होइन, समाज सुधारक व्यक्ति, संस्थाहरूमा पनि यही परम्परा विकसित भएको छ । नेता तथा शासकहरूलाई व्यङ्ग्य गरी सचेत गराउन खोज्ने कलाकार, साहित्यकारहरू पनि यही लाइनमा लामबद्ध छन् । अर्थात् उनीहरूका कार्यक्रम पनि यस्तै लम्बेतान सम्बोधनका नाम र पदमा केन्द्रित छन् ।

समानताका लागि गरिएका कार्यक्रमहरूमा यस्तै पदवीले कति असमानता दिएको छ भन्ने ख्याल नै छैन ? जब व्यक्तिलाई देवत्वकरण गर्न खोजिन्छ, नाम र पदलाई बढी महत्त्व दिइन्छ, सम्बोधनमा कति ध्यान दिइएको छ या छैन हेरिन्छ र स्वकल ‘प्रोटोकल’लाई महत्त्व दिइन्छ, त्यहीँबाट असमानता सुरु हुन्छ । समाजमा वर्ग र विभेदको खाडल त्यहीँबाट खनिन्छ । अचम्मलाग्दो त त्यतिबेला हुन्छ, समाजवाद र साम्यवादको नारा अगाडि सारेका पार्टीका लिडरहरू नै भर्चुअल बैठकमा ‘प्रोटोकल’ खोज्छन् । र, सम्बोधनमा मरिहत्ते गर्छन् । आखिर किन ?

समाजमा प्रतिष्ठा कमाएका, व्यवसायमा सफल भएका, आफ्नै पैसा खर्च गरी सामाजिक सेवामा आकर्षित भएका रोटरी, लायन्स, जेसिजजस्ता संस्थाहरू पनि पूरै लम्बेतान सम्बोधनवाला रहेछन् । यी संस्थाहरूको कार्यक्रममा त राजनीतिक दलहरूलाई समेत मात खुवाउने गरी नाम र पदको सम्बोधन गरिन्छ । यति समयमा यो कार्यक्रम सक्ने भन्ने निर्धारण गरी कार्यक्रम सुरु गरेपछि समयमा सक्ने राम्रो परम्परा पनि यी संस्थाहरूमा छ । तर, त्यही समयमा गरिने नाम र पदको सम्बोधनले विषयवस्तुलाई कति कमजोर बनाएको छ भन्नेतिर ध्यानै दिएको पाइँदैन ।

समाज सुधार गर्न, समाजमा केही योगदान गर्न अगाडि आएका यस्ता सफल व्यक्तिहरूले किन नाम र पदका लागि मरिहत्ते गरेका होलान् ? किन दुई वर्षपछि हुने अध्यक्षको पनि नाम अहिल्यै सम्बोधनमा लिनुपर्ने होला ? किन दुई वर्षपछि विभिन्न पदमा आएर नेतृत्व लिने व्यक्तिहरूको नाम र पद लिएर सम्बोधन गर्नुपर्ने होला ? पोलियो हटाउन, आँखाको उपचार गर्नजस्ता सफल कार्यहरू गरेर सामाजिक विकासको नमुना दिएका यस्ता संस्थाहरू पनि किन त्यहाँ जोडिएका व्यक्तिको नाम र पदवीमा बढी विश्वास गर्छन् ? पोलियो निर्मूल पार्न दिएको योगदान, समयको महत्त्व बुझाएजस्तै किन नाम र पद केही होइन, समाज सेवा महत्त्वपूर्ण हो भन्ने सन्देश यस्ता संस्थाले किन दिन सक्दैनन् ? किनभने यहाँ ‘प्रोटोकल’ छ । र, यही ‘प्रोटोकल’ले विभेदको खाडल बढाएको छ भन्नेतिर ध्यान दिएको पाइँदैन ।

जब व्यक्तिलाई देवत्वकरण गर्न खोजिन्छ, नाम र पदलाई बढी महत्त्व दिइन्छ, सम्बोधनमा कति ध्यान दिइएको छ या छैन हेरिन्छ र स्वकल ‘प्रोटोकल’लाई महत्त्व दिइन्छ, त्यहीँबाट असमानता सुरु हुन्छ ।

कार्यक्रम सञ्चालकले आसनग्रहण गराउँदादेखि सुरु भएको नाम र पदअनुसारको सम्बोधन, स्वागत मन्तव्य, कार्यक्रमका बारेमा जानकारी, अतिथि वक्ता, प्रमुख अतिथि, धन्यवाद ज्ञापन र ‘सभापति’ सबैले बोल्दा लिन्छन् । यतिका व्यक्तिले नाम र पद लिएर सम्बोधन गरी समय बिताउँदा के कार्यक्रमको गुणस्तर बाँकी रहला र ? भर्चुअलमा पनि आसन ग्रहण र सम्बोधनलाई कसरी सजिलै पचाउन सकेको होला ? यसले सकारात्मकभन्दा नकारात्मकता बढी बढाएको तर्फ किन कसैको ध्यान नपुगेको होला ?

परम्परागत रूपमा रहेका विभेद नहटेसम्म समाजको विकास हुन्न । जति नै ठूला बाटो, भवन, पुल, नहर, खेलमैदान, अस्पताल बने पनि विभेदको खाडल रहेसम्म समाज सबल हुन सक्दैन । र, समाज सबल हुने माध्यम भनेको भएका विभेद अन्त्य गर्ने र विभेद आउन नदिनु हो । निदाएको व्यक्तिलाई भन्दा निन्द्रा लागेको नाटक गरेको व्यक्तिलाई उठाउन गाह्रो छ भनेजस्तै जान्ने बुझ्ने, समाज सुधारकहरूनै विभेदकारी भए भने समाज झन खाडलमा जान्छ । अहिले त्यही अवस्थामा हाम्रो समाज अगाडि बढिरहेको छ ।

समाज सुधार गर्न देशको मुहार फेर्न भन्दै राजनीतिक दल क्रियाशील छन् । संघसंस्थाहरू क्रियाशील छन् । त्यसैका लागि भेला सेमिनार, बैठक, ठूला–ठूला कार्यक्रमहरू हुन्छन् । कोरोनाका कारण यी कार्यक्रम भर्चुअलतिर सरे । तर, तिनै कार्यक्रममा नेता आउँछन् ‘प्रोटोकल’को कुरा गर्छन्, आफैँ ठूलो हुन खोज्छन्, सामाजिक अभियन्ता आउँछन् ‘प्रोटोकल’को कुरा गर्छन्, कर्मचारी, शिक्षक, पत्रकार जो आउँछन्, उही ‘प्रोटोकल’ कै कुरा गर्छन्, नाम र पदअनुसारकै सम्बोधन खोज्छन् ? अनि कसरी हट्छ विभेद, अनि कसरी आउँछ समाजवाद, साम्यवाद ? अनि कसरी भयो समाजमा परिवर्तन ? हिजो जे थियो, आज त्यही हुनु सुधार हो र ? के मपाईं गर्नेबाट अरुलाई अवसर वा सुविधा प्राप्त होला र ? अधिकार नभई निगाह मात्र प्राप्त पो हुन्छ कि ?

प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज ११, २०७८ ०७:२८