जस्ट मर्सी : अन्यायमा परेका अल्पसंख्यकको कथा

A+ A A-

जस्ट मर्सी एक वास्तविक घटनामा आधारित चलचित्र हो । ब्रायन स्टिभिन्सन जो हार्भर्डबाट कानुन पढेका अश्वेत अमेरिकी हुन्, उनैले लेखेको आत्मवृत्तान्तमा आधारित चलचित्र नै जस्ट मर्सी हो । विगतका वर्षमा हलिउड असमावेशी भएको आरोपहरू चर्किंदै गएसँगै सीमान्तकृतका कथाहरूले पनि हलिउडमा राम्रो स्थान पाउन थालेका छन् ।

प्राय: नसुनिने र नजानिने पात्रहरू पनि नायकका रूपमा स्थापित हुन थालेका छन् । तीमध्ये धेरै त वास्तविक घटनामा आधारित चलचित्रहरू नै छन् । अनि ती चलचित्रहरूले दर्शक पनि रिझाउन सफल भएका छन् । जस्ट मर्सी त्यस्तै एक चलचित्र हो ।

विश्वविद्यालयका सामाजिक न्यायका कक्षामा पढिएका अल्पसंख्यक वा समाजका कमजोर तप्कामाथि न्याय प्रणालीले कसरी अन्याय गरेको हुन्छ भन्ने कुरालाई यो चलचित्रले निकै नै भावुक तरिकाले प्रस्तुत गरेको छ । ९० को दशकको कथाबाट सुरु भएर २०१५ सम्मकै घटनाहरू समावेश भएको यो चलचित्र हेर्दैगर्दा पक्कै पनि हामी सबैको मनमा हामीवरपर पनि यसरी नै अल्पसंख्यक वा समाजका सीमान्तकृतहरूमाथि अन्याय त गरिएको छैन भनेर सोच्न बाध्य बनाउँछ ।

न्याय प्रणालीले चेपुवामा पारेको समुदाय या समाज त छँदै छ न्याय । प्रणालीमै पनि यो चलचित्रले प्रश्न उठाएको छ । जस्तो विभिन्न अपराधीलाई मृत्युदण्ड दिइने अमेरिकी व्यवस्थाप्रति पनि यसले प्रश्न खडा गरेको छ । जुन व्यवस्थामा एक निर्दोषसमेत दण्डित हुने सम्भावनाहरू रहन्छन् । त्यस्तो समाजमा मृत्युदण्ड कति उचित र अनुचित भन्ने विषयको बहस यो चलचित्रले पनि उठाएको छ । यसअघि हेरिएको केभिन स्पेसी र केट विन्सलेटको द केस अफ डेविड गेलले पनि यो विषयलाई नै मूल विषय बनाएको थियो । यी सबका बाबजुद अमेरिका एक मात्र पश्चिमा राष्ट्र हो जसमा मृत्युदण्ड आंशिक रूपमा भए पनि कायम छ ।

नेपालमा पनि बेलाबेला विभिन्न अपराधका लागि मृत्युदण्डको माग गरिन्छ । नेपालजस्तो कमसल न्याय प्रणाली भएको देशमा बलियाले त गल्ती गर्दै पनि उम्कने प्रशस्त सम्भावना रहन्छ भने सीमान्तकृतका लागि निरपराध अवस्थामै पनि न्याय पाउन सहज हुँदैन । पाठ्यक्रममै निश्चित जातप्रति 'छोरी-चेली बेच्ने जात'भन्नेजस्ता निकै नै असंवेदनशील पूर्वाग्रही दृष्टिकोण समावेश गर्ने समाजमा झन् निश्चित समूह बढी पीडित नहोला भन्ने ठाउँ कमै रहन्छ ।

चलचित्रले अमेरिकामा समेत मृत्युदण्ड पाएकाहरूमा नौमध्ये एक निर्दोष पाइएको तथ्याङ्क अघि सारेको छ । ३०औँ वर्षसम्म निर्दोष व्यक्तिले हत्याको आरोपमा ज्यान सजाय कुरेर बसेको, ऊ दोषी ठहरिनुमा 'हेर्दै दोषी'लाग्नुसमेत कारण रहेको जस्ता पक्षपात प्रस्ट झल्कने घटनाहरूसँग साक्षात्कार चलचित्रले गराएको छ ।

चलचित्रमा सबै गोरालाई खलपात्रकै रूपमा उभ्याएको मात्रै पनि छैन । गोराहरूकै सहयोगमा कालाहरूले न्याय पाएको पनि देखाइएको छ । यसले समाजमा संरचनात्मक लाभांश उपभोग गरिरहेकाहरूको न्यायप्रतिको पक्षधरता कति महत्त्वपूर्ण छ भनेर पनि देखाउँछ । चलचित्र हेर्दै गर्दा टीकापुर घटनाको छ वर्ष पुगेको अवसरमा भइरहेका कार्यक्रमसँग एउटा समानान्तर रेखा कोर्ने प्रयास गरिरहेको थिएँ ।

टिकापुर घटनामा भएको अमानवीय हत्यालाई विषय बनाएर कुनै जमानामा कविता त लेखियो तर सो घटनापछि थारूहरूमाथि भएको दमनको पाटोका बारेमा अझैसम्म केही शब्द लेख्ने आँट भएन ।

टिकापुर घटनाको ६ वर्ष पूरा भएको अवसरमा आयोजना गरिएको कार्यक्रममा नागरिक समाजको प्रतिनिधित्व गर्दै नारायण वाग्ले, सञ्जीव उप्रेती, अर्चना थापा र तमाम ज्ञात अज्ञातहरूले सहभागिता जनाएका थिए । उहाँहरू नेपाली समाजमा संरचनात्मक लाभांश उपभोग गर्दै आएका व्यक्तिहरू हुन् । उहाँहरूको न्यायप्रतिको पक्षधरताले विशेष अर्थ राख्छ । त्यस्तै, अर्थजस्तो चलचित्रमा हार्भर्डबाट कानुन पढेका ब्रायन स्टिभिन्सनको अन्यायमा परेका अश्वेतहरूप्रतिको पक्षधरताले राख्छ ।

चलचित्रले धेरै ठाउँमा सोचनीय बनाउँछ । सामाजिक न्यायका कुरादेखि समग्रमा अपराध र अपराधीप्रतिको सामाजिक दृष्टिकोण र तिनीहरूको न्यायको कुरामा सोच्न बाध्य बनाउँछ । हामीले नै आमसहमतिमा अहिलेको समाजलाई पहिलेको भन्दा सभ्य भन्छौँ । पहिलेको समाज जसमा अपराधीहरूप्रति बर्बर व्यवहार हुन्थ्यो ।

एक व्यक्तिगत अपराधको बदलामा समाजले अर्को अपराध गर्नुलाई नाय मान्थ्यो । आजको युगमा धेरै समाजमा त्यो अवधारणा फेरिइसकेको छ । बन्दीगृह वा जेललाई सुधार केन्द्र भनिन थालेको छ । समाजअनुसार अपराधीले पनि सुनुवाइको मौका पाउने गरेको छ । कता उभिने त्यो हरेक समाजको आफ्नो रोजाइ हो ।

चलचित्र विशेषगरी अदालती बहस र त्यसको अघिपछिको घटनामा आधारित छ । एक युवतीको हत्याको आरोपमा जेलमा रहेका वाल्टर जनी जी म्याकमिलनको मुद्दा हेरेको विषयलाई नै चलचित्रको मूल विषय बनाइएको छ । कमसल प्रमाणका आधारमा अपराधी करार गरिएका र मृत्युदण्डको पर्खाइमा रहेका वाल्टरको कथा, न्याय प्रणालीमाथिको उनको विश्वासको कथा, वाल्टरजस्तै विविध आरोपमा जेलमा रहेकाहरूको कथा आदिसँगै चलचित्र अघि बढ्छ ।

एलेबामा अर्थात् दक्षिण जहाँ श्वेत-अश्वेतबीचको विभेद अन्त्य हुन निकै समय लागेको थियो, त्यही नै यो चलचित्रको परिवेश पनि हो । एउटा समाजको नस्लवादबाट समानता र न्यायतर्फको यात्रा पनि यो चलचित्रको एक महत्त्वपूर्ण पाटो हो । यसअघि हेरेको विली होलिडेको चलचित्रमा भएको 'दक्षिणका रुखहरूमा अनौठा फल फल्छन्' बोलको गीतले पनि चलचित्रको समयकालतिरको एलेबामाको अवस्था अनुमान लगाउन मद्दत गर्छ । त्यस्तो नस्लीय समाजमा न्यायको लडाइँ, त्यो पनि समाजले मान्छेसमेत नगन्राहरूका लागि, कम चुनौतीपूर्ण अवश्य हुँदैन । हो, त्यही संघर्षको सानो अंश नै चलचित्रले समेटेको छ ।

चलचित्रमा हार्पर लीको टु किल अ मेकिङ बर्डको प्रसङ्ग पनि पटकपटक ल्याइएको छ । न्यायका मामिलामा श्वेत-अश्वेतबीच फरक नदेख्ने एटिकस फिन्चजस्तो काल्पनिक पात्रलाई सगौरव प्रचार गर्ने समाजमा वास्तविक 'एटिकस फिन्च'को सास्ती देखाएर एक खालको कठोर व्यंग्य पनि चलचित्रले पस्केको छ । ब्रायन स्टेभिन्सनलाई उनको लडाइँमा साथ नदिनेले पनि बारम्बार टु किल अ मेकिङ बर्डको संग्रहालयमा जानका सागि सुझाइरहन्छन् । त्यो हेर्दा आफैँमा एकदमै अमिल्दो लाग्छ ।

चलचित्रका केही घतलाग्दा संवाद खोजीका क्रममा ब्रायन स्टेभिन्सनका केही भनाइहरू फेला परेका थिए । ती भनाइ राख्दै चलचित्र हेर्न सबैलाई सुझाउन चाहन्छु:

हामी सबै हामीले गरेको सबैभन्दा तुच्छ कामबाहेक पनि केही हौँ ।

अरु बसेका बेला पनि कसैले उभिइदिनुपर्छ । अरु चुप लागेको बेला पनि कसैले बोलिदिनुपर्छ ।

हाम्रो चरित्रको सही नापो हामीले गरिब, उपेक्षित, आरोपित, जेल परेका र सजाय गरिएकाहरूसँगको हाम्रो व्यवहार हो ।

मलाई लाग्दैन कि गरिबीको उल्टो सम्पन्नता हो- मैले विश्वास गर्न थालेको छु कि गरिबीको उल्टो न्याय हो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज ९, २०७८ ११:१२