हतार-हतार झोला टेबुलमा राखेर क्यामेरा झिके स्कन्द गौतमले । क्यामेरासँगै ल्यापटप झिके । अनि केहीबेर ल्यापटपमा घोत्लिए गौतम । मिलेनियम च्यालेञ्ज कर्पोरेसन (एमसीसी) को विरोधमा भएको आन्दोलनका तस्वीर अफिसलाई पठाइसकेपछि गौतमले भने, ‘अब सुरु गरौँ ।’
मैले स्वीकृतिमा टाउको हल्लाएपछि गौतमले कफी अर्डर गरे । एमसीसी उपाध्यक्ष फातिमा सुमार नेपाल भ्रमण सकेर अमेरिका फर्केिसके पनि उपत्यकामा ठाउँ-ठाउँमा विरोध प्रदर्शन भइरहेका छन् । ‘द हिमालयन टाइम्स’ दैनिक पत्रिकाका फोटो पत्रकार स्कन्द गौतमलाई फोटो खिच्न भ्याइनभ्याइ छ ।
टेबुलमा कफी आइपुगेपछि गौतमले टिसर्टको दाहिने बाहुला माथि सार्दै भने, ‘पुलिसको लाठी लागेछ, अघि दुखेको थिएन । अहिले त कस्तो नमज्जाले पोलिरहेको छ ।’
एमसीसीको विरोध गर्दै माइतीघर मण्डलामा २५ भदौमा भएको प्रदर्शनमा प्रहरीले आन्दोलनकारीमाथि हानेको लाठी गौतमको पाखुरामा लाग्यो । ‘हरेक आन्दोलनमा यस्तो भइरहन्छ,’ दुखिरहेको पाखुरा मुसार्दै गौतमले भने । आन्दोलन, विरोधमा लाठी, ढुंगा बज्रिनुलाई सामान्य ठान्छन् गौतम । फोटो पत्रकारको क्यामेरा नै फुट्छ आन्दोलनमा । टाउको पनि फुट्छ भने पाखुरामा लाठी लाग्नु सामान्य हो, गौतमका लागि ।
फोटो पत्रकारहरू सधैँ हतारमा हुन्छन् । एमसीसीको विरोधमा घण्टैपिच्छे हुने आन्दोलनको फोटो खिच्न दौडिरहेका गौतमलाई म सोध्छु, ‘कति हतारमा हुनुहुन्छ ?’
‘त्यस्तो हतारमा त छैन,’ गौतम केहीबेर सोचेर भन्छन्, ‘यु नेभर नो । जतिखेर जे पनि हुन सक्छ ।’
कतिखेर फुर्सद हुन्छ । कतिबेला काम आइपर्छ, उनलाई नै थाहा हुँदैन । पहिल्यै तय भएका कार्यक्रमबाहेक अरु समय कतिखेर के आइलाग्छ गौतमलाई थाहा हुन्न । त्यसैले त उनी हमेसा तयार भएर बसिरहन्छन् । जतिखेर पनि युद्ध लड्न तयार लडाकुजस्तो ।
एकैछिनमा काठमाडौंको क्याफेमा भेटिएका गौतम केहीबेरमा मेलम्चीबाट फोटो पठाउन सक्छन् । त्यसैले त उनी भन्छन्, ‘मलाई नै थाहा हुँदैन मेरो दैनिकी । मलाई नै थाहा हुँदैन मेरो रुटिन ।’
पूर्वानुमान गर्न नसकिने दैनिकीमा एउटा कुरा भने पक्का हो, उनले जहाँ जतिखेर जस्तोसुकै अवस्थामा पनि फोटो खिच्नुपर्छ ।२६ भदौ शनिबार शंखमुलको उजामा क्याफेमा भेटिएका गौतममाथि त्यही दिन बानेश्वरमा भएको आन्दोलनमा आन्दोलकर्मीले हानेको ढुंगा बज्रियो । अघिल्लो दिन दायाँ हातमा पुलिसको लाठी लागेको थियो । पछिल्लो दिन बायाँ हातमा आन्दोलनकारीको ढुंगा ।
ढुंगा लागेको भन्दा बढ्ता दुःख त उनलाई राम्रो फोटो खिच्न नसकेकोमा छ । ढुंगाले लागेर हात हल्लिँदा फोटो बिग्रिएकोमा उनी चुकचुकाउँछन्, ‘पाखुरामा ढुंगा लागेर क्यामेरा हल्लियो, कस्तो राम्रो फोटो छुट्यो.... च्व..च्व !’
आन्दोलनमा एक ‘सट’, एक ‘क्लिक’ समयमा गर्न सकिएन भने महत्त्वपूर्ण फोटो छुट्छ । त्यसैले त उनी लाठी, अश्रुग्यास र ढुंगाको परवाह नगरी फोटो खिच्न तम्सिन्छन् । पछिल्लो छिमलका प्रभावशाली फोटो पत्रकार गौतमका लागि सुन्दर फोटो मात्र भएर पुग्दैन, फोटोमा समाचार पनि हुनुपर्यो । समाचारसँगै फोटो सुन्दर पनि हुनुपर्यो । ‘फोटोमा देखिएको दृश्य दुःख, पीडा वा खुशी जेको भए पनि त्यसमा समाचार हुनुपर्यो । समाचार मात्र भएर पनि भएन, त्यो फोटो सुन्दर पनि हुनुपर्यो,’ गौतम भन्छन्, ‘अर्थात् त्यो तस्वीरमा मान्छेको आँखा अडिनुपर्यो ।’
सुन्दर, कुरुपको परिभाषा बृहङ्गम छ । ती सबै परिभाषा र व्याख्यालाई तपसिलमा राख्दै गौतम भन्छन्, ‘जेसुकैको फोटो भए पनि फोटो अपिलिङ हुनुपर्यो नि त ।’ बाफिँदै आएको कफीको एक घुट्को लगाएपछि गौतमले वेइटरलाई बोलाए । अनि भने, ‘यो म्युजिक अलिक सानो गर्दिनुहुन्छ त ब्रदर ?’
फोटो पत्रकारका रूपमा उनले योजना बनाएर सायदै फोटो खिचेका छन् । फोटो खिच्ने ठाउँमै पुगेपछि योजना बनाउँछन् उनी । ‘सडक, घाम, पानी, हिलो, धुलो जतासुकै फोटो खिच्न जानुपर्छ, यस्तोमा योजना बनाएर सम्भव हुँदैन,’ क्याफेमा बजिरहेको संगीतको आवाज मधुरो भएपछि गौतमको आवाज चर्को सुनियो, ‘प्राय: जसो ‘इन द मोमेन्ट’ फोटो खिचिन्छ । झ्याप्पै क्यामेरा निकाल्ने दौडिहाल्ने ।’
जस्तो कि, फागुन २०७४ मा त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा यूएस बंगला विमान दुर्घटना । बंगलादेशको ढाकाबाट आएको विमान त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा दुर्घटनाग्रस्त भयो । दुर्घटनास्थलनजिक प्रवेश निषेध थियो । तर, गौतमलाई जसरी पनि फोटो खिच्नु थियो । ‘नजिकै जान नदिएपछि केही सोचविचार नगरी म त ‘रन वे’ मै दौडेर दुर्घटनास्थल पुगेछु,’ गौतम सम्झिन्छन्, ‘धन्न त्यतिखेर ‘रन वे’ बन्द गरिएको थियो ।’
आममान्छेको नजरमा यस्तो ‘हर्कत’ ‘मूर्खतापूर्ण’ होला तर, फोटो पत्रकारका रूपमा जसरी पनि फोटो खिच्नु उनको कर्तव्य हो । यस्तै ‘हिम्मत,’ ‘दुस्साहस’ र ज्यानको परवाह नगरी खिचिएका फोटो हेरेरै हामी घटनाको चित्र देख्न पाउँछौँ ।
ठूला दुर्घटना, बाढीपहिरो, आगलागी वा मानवीय संकट परेको समयमा फोटो पत्रकारले अमानवीय भएर फोटो खिचेको आरोप पनि लाग्छ । यस्ता आरोपलाई सहजै लिन्छन् गौतम । ‘यस्तो आरोप संसारभरका फोटो पत्रकारलाई लाग्छ । यो सामान्य हो । स्वाभाविक हो,’ उनले भने ।
कोभिडका दुई लहर र भूकम्पमा त झन् उनले दैनिक यस्तो आरोप मात्र होइन, फोटो खिचेकै कारण गाली पनि खानुपर्यो । उनी सम्झिन्छन्, ‘भूकम्पपछि गोंगबुमा सशस्त्र प्रहरीले मान्छे उद्दार गरेको र लास निकाल्दै गरेको फोटो खिच्दा त मैले झण्डै कुटाइ खाइनँ ।’
‘मानिस हासेको वा खुशी भएको देखाउँदा कसैलाई केही नहुने, दुःखको कुरा देखाउँदा चैँ किन रिसाउनुपर्ने ?,’ गौतम प्रश्न गर्छन्, ‘फोटो पत्रकारका रूपमा हामीले सबै कुरा खिच्नुपर्छ । हो, यसरी खिच्दा मान्छेको गोपनीयताको भने ख्याल गर्नुपर्छ ।’
यसरी खिचिएका फोटोकै कारणले समाचार शक्तिशाली हुन्छन् । भन्छन् नि ‘तस्वीर आफैँ बोल्छ,’ वा ‘एक फोटोले हजार शब्दमा बयान गर्न नसकिने कुरा बोल्छ ।’ ठ्याक्कै यस्तै ।
‘अक्सिजन नपाएर अस्पतालको आँगनमा छटपटाइरहेका मान्छेको फोटो खिच्न त गाह्रै भएको थियो,’ गौतम सम्झिन्छन्, ‘अस्पतालमा छटपटाइरहेको बिरामी र अत्ताल्लिएका डाक्टर देख्दा हामीलाई पनि गाह्रो हुन्छ । तर के गर्नु हाम्रो पेसाले डराउने, दुःखी हुने छुट दिँदैन ।’
फोटो खिचुञ्जेल फोटोमा देखिने दृश्यका कारण विचलित हुने छुट छैन भन्छन् गौतम । पशुपतिको विद्युतीय शवदाह गृहले नधानेपछि कोरोनाका कारण मरेका मानिसका लास बाहिरै जलाउन थालेको पहिलो दिन आर्यघाट पुगे । त्यहाँ उनले आफन्तको चित्कार, क्रन्दन खिचे । मृतकको अनुहारसम्म हेर्न नपाएर छटपटिएका आफन्तको बेदना देखे र खिचे ।
‘पशुपति आर्यघाटको फोटो खिचेर साँझ घर आएपछि ती दृश्य सम्झेर राति सास फेर्नै गाह्रो भयो । ती आफन्तहरूको आँसु आँखैअगाडि नाचिरह्यो,’ अहिले पनि गौतम यस्ता दृश्य सम्झिन चाहँदैनन्, ‘मेरो पेसा नै यस्तो छ, मैले मेरो दुःख, पीडा देखाउन थालेँ भने त काम नै गर्न सक्दिनँ ।'
आफूभित्रका भावना र उद्वेलनलाई दबाउँदै गौतमले खिचेकै फोटोका कारण समाचारका ‘हेडलाइन’ परिवर्तन भएका छन् । फोटोकै आधारमा समाचार लेखिएका छन् । तर, सञ्चारमाध्यमका फोटो पत्रकार, फोटो टिम र ‘रिपोर्टिङ’ टिमबीच समन्वयको अभाव महसुस गर्छन् गौतम ।
गौतम क्यामेराको ‘लेन्स’बाट संसार हेर्छन् । क्यामेराको ‘भ्यु फाइण्डर’बाट लेन्सको बाटो हुँदै विभिन्न फ्रेममा संसारलाई कैद गर्छन् । र, तपाईं/हामीलाई देखाउँछन् । नयाँ ठाउँमा जाँदा कतै केही फोटो खिच्न सकिन्छ कि भनेर चारैतिर आँखा घुमिहाल्छन् गौतमका ।
परिवारसँग कतै घुम्न जाँदा पनि बारम्बार यसरी आँखा डुलाएपछि गौतमकी श्रीमतीले भन्छिन्, ‘आँखा त तिम्रो है ! ... कहिलेकाहीँ त मलाई पनि हेर न है !’ ‘भर्खर-भर्खर विवाह गरेको समयमा यस्तो हुन्थ्यो, अहिले त बानी परिसक्यो,’ गौतम हाँस्छन् ।
आठ वर्षअगाडि ‘द काठमाण्डू पोस्ट’मा इन्टर्नसिप गरेर फोटो पत्रकारिता सुरु गरेका गौतम अहिले अन्तर्राष्ट्रिय समाचार एजेन्सीलाई पनि फोटो पठाउँछन् । २०७२ को भूकम्पछि उनले विदेशी समाचार/फोटो समाचार संस्थालाई फोटो पठाउन सुरु गरेका हुन् ।
उनले खिचेका फोटोहरू न्युयोर्क टाइम्स, द गार्जियन, डेली स्टारलगायत कैयौं अन्तर्राष्ट्रिय समाचार संस्थामा छापिएका छन् । उनले खिचेको एउटा फोटो सन् २०१७ को नेसनल जियोग्राफीको उत्कृष्ट फोटोको सूचीमा पनि परेको थियो ।
फोटो पत्रकारिताको आधारभूत तालिम लिएर फोटो पत्रकारिता गर्न हान्निएका गौतम आफूले ‘गर्दै सिक्दै’ फोटो पत्रकारिता सिकेको बताउँछन् । ‘अझै धेरै सिक्नु छ,’ गौतम भन्छन्, ‘तर, अहिलेसम्म जति सिकेँ, त्यो सबै गर्दै सिकेको हुँ ।’
‘पहिलोपटक पत्रिकामा काम गर्न जाँदा फोटो खिच्न त आउँथ्यो तर, जर्नालिजम आउँथेन,’ टेबुलमा दुवै हातको कुहिनो टेकाउँदै गम्भीर मुद्रामा देखिन्छन् गौतम, ‘पत्रिकामा गाली खाँदाखाँदा यत्तिको सिकेको हुँ ।’
तर, आज उनका लागि फोटो पत्रकारिता लतजस्तै भइसक्यो । ‘फोटो पत्रकारिता सुरु गरेदेखि मलाई कहिल्यै थकाइ लागेन । दुई/तीन दिन मैले फोटो खिचिनँ भने बिरामीजस्तै हुन्छु,’ गौतमले भने ।
क्यामेरा, ल्यापटप र क्यामेराका लागि चाहिने विभिन्न सामानसहित गौतमको काँधमा हमेसा करिब १५ किलोको झोला हुन्छ । पत्रकारिता सुरु गरेदेखि गौतमले आफ्नो विवाहताका मात्र जम्मा १५ दिन बिदा लिएका छन् । ‘मैले बिदा लिएको विवाहको समयमा मात्र हो,’ गौतम भन्छन्, ‘त्यो १५ दिन पनि मलाई फोटो खिच्न नपाएर छटपटी भयो ।’
२०७२ मा भूकम्प आउँदा उनी ज्वरोले सिकिस्त भएर घरमा सुतिरहेका थिए । १२ वैशाखमा भूकम्प आएपछि घर/परिवारलाई छक्याउँदै, ज्वरो आएको ज्यानको बेवास्ता गर्दै उनी ट्राउजर र टिसर्टमै क्यामेरा बोकेर निस्के । ‘त्यसपछि त लाङटाङ, सिन्धुपाल्चोक कताकता पुगियो नि,’ गौतम भन्छन्, ‘ज्वरो पनि कता हरायो ।’
कोरोना पहिलो लहरमा पीसीआर जाँच गर्न झरीमा रुझेर लाइन बसेका मानिसको फोटो खिच्ने समयमा टेकु अस्पताल परिसर पुगेको सम्झिँदै उनले भने, 'त्यो झरीमा क्यामेरा जोगाउनै हम्मेहम्मे भएको थियो नि मलाई ।’
१९ वैशाखको राति पाटन अस्पताल, टेकु अस्पताल, शिक्षण अस्पताल हुँदै पशुपतिको आर्यघाटसम्म रातभर फोटो खिच्न हिँडेका गौतम त्यसको केही दिनमा कोरोना संक्रमित भए । त्यसपछि १४ दिन उनले क्यामेरा समाउन पाएनन् ।
संक्रमण मुक्त भइसकेपछि एकाएक पशुपति आर्यघाटमा भेटिएका गौतमले कोरोना संक्रमितको लास बोकेर थकित भएर पीपीई लगाएरै चौरमा पल्टिरहेका सैनिकहरूको तस्वीर खिचे । संसार र जीवन जगतलाई क्यामेराको आँखाबाट हेर्ने गौतमलाई पहिलो क्यामेरा उनकी आमाले किनिदिएकी हुन् । अधिकांश फोटो पत्रकारले आफ्नो क्यामेरा प्रयोग गर्छन् । मिडिया हाउसले फोटो पत्रकार र उनीहरूले प्रयोग गर्ने सामग्रीमाथि लगानी नगरेकोमा चित्त दुखाउँछन् गौतम ।
‘गत वर्ष मेरो क्यामेरा बिग्रियो,’ गौतम सुनाउँछन्, ‘क्यामेरा बनाइदेऊ न भनेर अफिसलाई भन्दा अफिसले मानेन । त्यही क्यामेराले खिचेको फोटो छाप्ने तर, बिग्रिँदा भने बेवास्ता गर्दा चित्त दुख्छ ।’ नेपाली मिडिया हाउसले दिने तलबले क्यामेरा किन्न त परै जाओस्, क्यामेरा बिग्रिएमा बनाउने खर्च पनि पुग्दैन । ‘सके त फोटो पत्रकारलाई अफिसले नै क्यामेरा किनेर दिनुपर्ने हो,’ गौतम भन्छन्, ‘किन्न नसके पनि बिग्रिँदा त बनाइदिनुपर्छ नि । कमसेम बनाउने खर्च मात्र अफिसले दियो भने पनि धेरै हौसला मिल्थ्यो होला ।’
यी तमाम दुःख, गुनासोहरूलाई तपसिलमा राख्दै गौतम भन्छन्, ‘अफिसले केही गरेन भनेर आफू सुस्ताउनु भएन । डिमोटिभेट हुनु भएन नि ।’
राम्रो समाचार फोटो खिच्न आइडिया मात्र भएर हुँदैन भन्छन् गौतम । ‘राम्रो फोटो खिच्न आइडिया र राम्रो क्यामेरा, लेन्स पनि चाहिन्छ,’ गौतम भन्छन्, ‘आइडियालाई इनह्यान्स गर्छ राम्रो क्यामेरा र लेन्सले ।’ समाचार फोटोमा समाचारसँगै कला पनि हुनुपर्छ भन्ने ठान्छन् उनी । किनभने फोटोको आधारभूत मान्यता नै कला हो । त्यही कलामा मिसाउने हो समाचार ।
भिडियो तथा फोटो सम्पादन गर्ने प्रख्यात सफ्टवेयर एडोबी प्रिमियर प्रोको २०१९ नोभेम्बर संस्करणमा राखिएको मुख्य फोटो पनि त स्कन्द गौतमले नै खिचेका हुन् । कतिपयले त उनलाई ‘एडोबीको फोटो खिच्ने मान्छे’ भनेरसमेत चिन्छन् ।
सन् २०१७ मा भक्तपुरको सल्लाघारीमा बिस्का (बिस्केट) जात्राका क्रममा ‘मौतका कुवा’ नामक खेलमा ठाडो भित्तामा मोटरसाइकल घुमाइरहेका भारतीय युवाको त्यो फोटो उनले खिचेका ८ सय फोटोमध्येको एक हो ।
‘त्यो फोटो मैले त्यतिखेर खिचेका ८ सय फोटोबाट छानेको हुँ,’ गौतम सुनाउँछन्, ‘उनीहरूले नजानुहोस् भन्दाभन्दै पनि म त्यो मौतका कुवाभित्र छिरेको थिएँ । त्यहीँबाट त्यो फोटो खिचेको थिएँ ।’
अर्डर गरेको दुई कप कफी रित्याइसकेपछि गौतमले एकाएक प्रसंग बदल्दै भने, ‘अझै पनि केही सिकेजस्तो लाग्दैन । यसो कहिलेकाहीँ राति निदाउँदा सोच्छु, मैले त केही गरेकै रहेनछु ।’ फोटो पत्रकारितामा समयको एक निमेष मात्र छुट्यो भने पनि समाचार छुट्छ । त्यसैले उनी सदा हतारोमा हुन्छन् । सदा चनाखो हुन्छन् । फोटो खिच्दा र नखिच्दा जतिखेरै चौकन्ना हुन्छन् ।
दिन दुगुणा रात चौगुणा बदलिइरहेको प्रविधि र प्रविधिसँग अभ्यस्त हुँदै आइरहेको नयाँ पुस्तासँग समानान्तर काम गर्न सजिलो नहुने ठान्छन् गौतम । ‘यो अपडेटको समय हो,’ गौतम भन्छन्, ‘अपडेट हुन सकिएन भने पछि परिन्छ ।’
भर्खर ३२ वर्ष पुगेका गौतमलाई लाग्छ- उनी बुढो भइसके । ‘मैले फोटो पत्रकारिता सुरु गर्दा सबैभन्दा कान्छो थिएँ, अहिले त बुढो भएजस्तो लाग्छ,' उनी भन्छन् ।
यत्तिकैमा गौतमको फोन बज्यो । फोनमा उनले भने, ‘ए हो र ! ल म आइहालेँ ।’ यति भनेर उनले फटाफट क्यामेरा, ल्यापटप झोलामा राखे । ‘मसाल बालेर विरोध गर्दै रै'छन्, म त जानुपर्यो,’ गौतमले झोला भिर्दै भने । जुन वेगमा उनी क्याफेमा छिरेका थिए, त्यही वेगमा उनी क्याफेबाट बाहिरिए । समयको एक निमेष कैद गर्ने गौतम समयकै रफ्तारमा दौडिने प्रयास गरिरहन्छन् । त्यसैले त उनी हमेसा वायुवेगमा हुन्छन् ।
सबै तस्वीर : स्कन्द गौतमको फेसबुकबाट ।
प्रकाशित मिति: सोमबार, असोज ४, २०७८ २०:५६
-1743932268.jpg)
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
