गुरुजीको झुट: नाजीवादसँग भारतको आरएसएसको अकाट्य सम्बन्ध

A+ A A-

भारतको राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ अर्थात्‌ आरएसएस र यससँग सम्बन्धित वृत्तमा धेरै पहिले एउटा किताब चर्चित थियो, वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड । यो पुस्तकको वास्तविक लेखक को थियो ? लामो समयसम्म यो रहस्यको विषय बनिरह्यो ।

के यो पुस्तक एमएस गोलवलकर आफैँले लेखेका थिए ? कि हिन्दुत्व विचारधाराका प्रसिद्ध सिद्धान्तकार विनायक दामोदर सावरकरका दाजु गणेश दामोदर सावरकरको मराठी पुस्तकको अनुवाद मात्र थियो ?

यो विवाद कुनै पुस्तकको लेखकलाई लिएर हुने अरु सामान्य विवादजस्तो मात्रै थिएन । संघको इतिहासमा गोलवलकरको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भूमिका छ । उनी दोस्रो संघसरचालक अर्थात्‌ आरएसएसको प्रमुख थिए । सन् १९४० देखि १९७३ सम्म लगातार ३३ वर्ष उनले संघलाई नेतृत्व दिएका थिए ।

उक्त पुस्तक सन् १९३९ मा उनको नाममा प्रकाशित भयो । यसले उनलाई संघभित्र अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण स्थान दिलाउन भूमिका खेल्यो । किनभने यो पुस्तकले संघको विचारधारालाई पहिलोपटक व्यवस्थित रूपमा व्याख्या गरेको थियो । पुस्तकमा भारत हिन्दुहरूको देश भएको दाबी मात्रै गरिएको छैन, एडोल्फ हिटलरबाट प्रेरित हुँदै जर्मनीमा यहुदीहरूसँग गरिएकै व्यवहार भारतका अल्पसंख्यकसँग पनि गर्नुपर्नेमा जोड दिइएको छ । यो पुस्तकले स्पष्ट रूपमा संघलाई नाजी जर्मनीको फासिस्ट विचारधारासँग जोडेको छ ।

१५ मे १९६३ मा विनायक दामोदर सावरकरको ८०औँ जन्मदिनको अवसर पारेर मुम्बईमा ‘सैन्यवाद सप्ताह’का नाममा कार्यक्रम गरिएको थियो । कार्यक्रममा गोलवलकरले यो किताब गणेश सावरकरको मराठी पुस्तक 'राष्ट्रमीमांशा वा हिंदुस्तानचें राष्ट्रस्वरूप' को संक्षिप्त अंग्रेजी अनुवाद भएको दाबी गरे । किताबको यो शीर्षकले 'राष्ट्रको सिद्धान्त र हिन्दुस्तानको रूपान्तरण' भन्ने अर्थ दिन्छ ।

बाबाराव सावरकर नामले चिनिने गणेश सावरकर संघका पाँच संस्थापकमध्ये एक थिए । राष्ट्रमीमांशा नामक पुस्तक वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड प्रकाशन हुनुभन्दा पाँच वर्षपहिले सन् १९३४ मा भएको थियो ।

डीआर गोयलद्वारा लिखित संघको इतिहासअनुसार गोलवलकरको यो रहस्योद्घाटनलाई त्यसबेला कसैले ठूलो महत्त्व दिएन । उनको भाषणको अंश कुनै पत्रिकामा पनि देखिएन । सन् १९९० को दशकको उत्तरार्द्धमा संघको राजनीतिक संगठन भारतीय जनता पार्टी सत्तामा आएपछि भने यसले महत्त्व पायो ।

सत्तामा आएपछि आफूलाई सैद्धान्तिक रूपमा लोकतान्त्रिक पार्टी देखाउनुपर्ने दबाब भाजपामाथि पर्‍यो । नाजीसँग संघको घनिष्ठ सम्बन्ध भएको विषयलाई लिएर उठ्ने असहज प्रश्नबाट आफूलाई जोगाउन गोलवलकरको यो भाषणलाई भाजपाले रक्षाकवचका रूपमा प्रयोग गर्न थाल्यो । त्यसैबेलादेखि भाजपा, आरएसएस र उसका समर्थकहरूले आफू र गोलवकरलाई नाजी विचारधाराबाट अलग राख्न यो दाबीको प्रयोग गर्न थाले ।

गोवलकरको यो दाबीबारे कहिल्यै कसैले गम्भीर छानबिन गरेन । यसको मुख्य कारण बाबारावको मराठी पुस्तक प्रकाशित हुनासाथ हराएर गयो । यसको पुन: मुद्रण पनि भएन । यसलाई धेरै पहिले सबैले बिर्सिसकेका थिए । गोलवलकरले यो दाबी गर्नुभन्दा लगभग दुई दशकपहिले सन् १९४५ मा नै बाबारावको मृत्यु भइसकेको थियो । त्यसैले, कुनै समकालीन अनुसन्धाता वा आलोचकले यी दुई पुस्तक तुलना गर्ने प्रयास गरेनन् ।

गत वर्ष अक्टुबरमा मुम्बईका प्राचीन पुस्तकालयमध्ये एक ‘मराठी ग्रन्थ संग्रहालय’मा बाबारावको पुस्तक मैले फेला पारेँ । यो पुस्तकलाई गोलवलकरको पुस्तकसँग तुलना गर्नेबित्तिकै एउटा कुरा एकदम प्रस्ट हुन्छ- सन् १९६३ मा गोलवलकरले गरेको दाबी पूर्णत: झुटो थियो । ‘वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड’मा उनले नाजी जर्मनीप्रति आफ्नो प्रेम प्रदर्शन गरेका छन् र भारत पनि नाजीले देखाएको मार्गमा हिँड्नुपर्ने सिफारिस गरेका छन् । तर, बाबारावको मराठी पुस्तकमा यस्तो केही थिएन ।

१९३० र ४० को दशकमा संघका धेरै सदस्यहरू युरोपका फासीवादीप्रति निकै मुग्ध भएका थिए । त्यसबेलाका विवरणहरू हेर्दा गोलवलकर संघलाई नाजीहरूको संगठनझैँ एक प्रकारको मिलिसिया स्वरूप दिन चाहन्थे । उनको भित्री उद्देश्य यसलाई प्रयोग गरेर आफूलाई भारतको ‘फ्युरर’का रूपमा स्थापित गर्नु थियो । सन् १९६३ अघिको गोलवलकरको लेखन र उनको जीवनसँग सम्बन्धित विवरण हेर्ने हो भने उक्त पुस्तक कुनै हालतमा राष्ट्रमीमांशाको अनुवाद थिएन भन्ने प्रमाणित हुन्छ ।

फ्युरर बन्ने गोलवलकरको योजना सन् १९४८ मा आरएसएसका एक सदस्यले मोहनदास गान्धीको हत्या गरेपछि तुहिन पुग्यो । सरकार यो संगठनमाथि कडा कारबाही गर्न बाध्य भयो । जति नाजी र संघप्रति मानिसहरूको घृणा बढ्दै गयो । गोलवलकरले आफ्नो छविलाई अर्को स्वरूप दिने प्रयास गर्न थाले । यसपछि उनले आफैँलाई एक आध्यात्मिक गुरुको रूपमा चिनाउन थाले । यही सन्दर्भमा उनले १९६३ मा आएर आफूले साढे दुई दशकपहिले लेखेको पुस्तकसँग दूरी बनाउन उक्त दाबी गरे । तर, धेरै अनुसन्धाता र पत्रकारहरूले विभिन्न दस्तावेजको माध्यमबाट प्रमाणित गरेझैँ आज पनि संघको विश्वदृष्टि र भावी भारतको परिकल्पना गोलवलकरको पुस्तक ‘वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड’मा नै आधारित छ ।

राष्ट्रमीमांशाबाट गोलवलकर प्रेरित भएको र आफ्नो पुस्तकमा यसलाई मुख्य स्रोतका रूपमा प्रयोग गरेकोमा कुनै शंका भएन । उनले आफ्नो पुस्तकको प्रस्तावनामै बाबारावको प्रभाव स्वीकार गरेका छन् । गोलवलकरले लेखेका छन्, ‘यो पुस्तक तयार पार्न मलाई विभिन्न स्रोतबाट मद्दत मिलेको छ । यी सबै स्रोत यहाँ उल्लेख गर्न सम्भव छैन । म ती सबैलाई हृदयबाट धन्यवाद प्रकट गर्छु । तैपनि देशभक्त जीडी सावरकरप्रति अलग्गै आफ्नो कृतज्ञता व्यक्त गर्न भने मैले आफैँलाई रोक्न सकिनँ । मराठीमा लेखिएको उनको कृति राष्ट्रमीमांशाबाट मैले मुख्य रूपमा प्रेरणा र मद्दत लिएको हुँ । यसको अंग्रेजी अनुवाद चाँडै प्रकाशित हुनेवाला छ । र, म यस अवसरको लाभ उठाउँदै यो विषयमा पाठकहरूले अझ व्यापक अध्ययन गरून् भन्ने चाहना व्यक्त गर्दछु ।’

यसैबाट थाहा हुन्छ, आफ्नो पुस्तक लेखिरहँदा गोलवलकर पुस्तकको खास लेखकको विषयलाई लिएर कुनै भ्रममा थिएनन् । उनलाई बाबारावको पुस्तकबारे थाहा थियो । यो उनले स्वीकार पनि गरेका छन् । साथै, ‘वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड’का लेखक गोलवलकर आफैँ हुन् भन्ने पनि प्रस्ट छ । यसपछि २५ वर्षभन्दा धेरै उनले कहिल्यै आफ्नो कुनै पुस्तकमा, भाषणमा वा लेखनमा उक्त पुस्तक राष्ट्रमीमांशाको अनुवाद मात्रै भएको दाबी गरेनन् ।

राष्ट्रमीमांशा पढिरहँदा ‘वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड’ किताबमा प्रस्तुत भएका सबै आलोचनात्मक सूत्रीकरण गोलवलकरका आफ्नै हुन् भन्ने मैले पाएँ । खासगरी नाजीको यहुदीविरोधी भावनाकै समान हुनेगरी हिन्दु संस्कृति विकास गर्ने प्रोजेक्ट तथा भारतमा अल्पसंख्यकको समस्या हल गर्न पूर्णत: विलय वा नस्लीय नरसंहार गर्नुपर्ने सिफारिस उनको मौलिक थियो । गोलवलकर र बाबाराव वैचारिक रूपमा एकै धरातलमा उभिएको भए पनि राष्ट्रमीमांशा पुस्तकमा यी सूत्रहरू छैनन् ।

गोलवलकर लेख्छन्, ‘नस्लका साथै यसको संस्कृतिको शुद्धता बचाइराख्न जर्मनीले सामी नस्ल अर्थात्‌ यहुदीको देशबाटै सफाया गरेर दुनियाँलाई चकित पारेको छ । नस्लप्रति हुने गर्वको भावना यहाँ सर्वोच्च रूपमा देखिएको छ । जर्मनीले जराबाटै विभेदमा परेको कुनै नस्ल वा संस्कृतिलाई समग्रतामा समाहित गर्न लगभग असम्भव हुन्छ भन्ने पनि देखाएको छ । हिन्दुस्तानमा हामीले यसबाट पाठ सिक्दै लाभ पनि उठाउनु आवश्यक छ ।’

गैरहिन्दुलाई विदेशी नस्ल घोषणा गर्ने, अल्पसंख्यकको मामलामा नाजीद्वारा गरिएको यहुदीको नरसंहार, साथै अमेरिका, बेलायत र फ्रान्सजस्ता विभिन्न देशले विगतमा गरेको अभ्यासबाट समेत प्रेरणा लिँदै गोलवलकर लेख्छन्:

चतुर पुराना राष्ट्रहरूको अनुभवबाट हामीलाई यो स्वीकृति मिलेको छ कि अब हिन्दुस्तानमा बस्ने विदेशी नस्लका मानिसले कि त हिन्दु संस्कृति र भाषा अपनाउनुपर्‍यो, हिन्दु धर्मप्रति आदर र सम्मान गर्न सिक्नुपर्‍यो, हिन्दु नस्ल र संस्कृतिलाई गौरवान्वित गर्ने विचार अपनाउनुपर्‍यो र अन्तत: आफ्नो पृथक् अस्तित्व हिन्दु नस्लमा पूर्णत: समाहित गर्नुपर्‍यो । होइन भने, पूर्ण रूपमा हिन्दु राष्ट्रको अधीनस्थ भएर देशमा बसिरहनुपर्‍यो । यसरी बस्दा उनीहरूले कुनै किसिमको दाबी गर्न पाउने छैनन् । कुनै प्रकारको सुविधाप्राप्त व्यवहार त टाढाको कुरा, उनीहरूले एक नागरिकको अधिकार पनि पाउने छैनन् । यसबाहेक उनीहरूसँग अर्को कुनै उपाय छैन । हामी एक प्राचीन राष्ट्र हौँ । बसोबासका लागि हाम्रो देश रोजेका ती विदेशी नस्लमाथि त्यही व्यवहार गर्नु आवश्यक छ, जुन प्राचीन राष्ट्रहरूले गर्दै आएका छन् ।

पुस्तकको अर्को एक ठाउँमा गोलवलकरले नाजी र इटालीका फासीवादीलाई नस्लीय श्रेष्ठताको एक स्वरूप स्थापित गरेको भन्दै प्रशंसा गरेका छन् । ‘इटाली हेर्नुस्, भूमध्यसागर आसपासको सम्पूर्णक्षेत्रमा विजय प्राप्त गर्ने प्राचीन रोमन नस्लीय चेतना यति प्रबल थियो कि त्यो एकपटक फेरि जागृत भएको छ र त्यसैअनुरूप नस्लीय-राष्ट्रिय आकांक्षाले आकार लिएको छ,’ उनी लेख्छन्, ‘जर्मन जातिलाई सम्पूर्ण युरोप नियन्त्रण गर्न प्रेरित गर्ने त्यो प्राचीन नस्लीय भावना आधुनिक जर्मनीमा एकपटक फेरि प्रकट भएको छ । यसकै परिणामस्वरूप उक्त राष्ट्र ती आकांक्षाहरू पूरा गर्न लागिपरेका छन्, जसलाई उनीहरूका पूर्वजले परम्पराका रूपमा स्थापना गरेका थिए । हामीकहाँ पनि यस्तो स्थिति देखा पर्न सक्छ; हाम्रो नस्लीय भावना फेरि एकपटक जागृत भएको छ । प्रमाणको रूपमा हामी यहाँका आध्यात्मिक दिग्गजहरूको नस्लमा देख्न सक्छौँ, जुन सम्पूर्ण विश्वमा भव्यताका साथ चलिरहेको छ ।’

नाजीप्रति अति मुग्ध गोलवलकरले अस्ट्रिया र चेकोस्लोभाकियामाथि नाजीको दाबीलाई पनि समर्थन गरेका छन्, जुन दाबी दोस्रो विश्वयुद्ध प्रारम्भ हुनुको एउटा प्रमुख कारण थियो:

आधुनिक जर्मनीले निकै ठूलो संघर्ष गरेको छ र धेरै हदसम्म उसले जेका लागि संघर्ष गरिरहेको थियो, त्यो प्राप्त गरिसकेको छ । एकपटक फेरि उसले वंशाणुगत रूपमा जर्मन स्वामित्वमा रहेको तर राजनीतिक विवादका कारण अलअलग राज्यको अधीनमा रहेका र अलगअलग देशका रूपमा विभाजन भएका सम्पूर्ण क्षेत्रहरू एक गरेको छ । उदाहरणका लागि अस्ट्रिया पनि पर्सिया, बाबरिया र अन्य साना राज्यहरूजस्तै एक प्रान्त मात्र थियो, जसलाई मिलाएर जर्मन साम्राज्यको अस्तित्व बनेको थियो । तार्किक रूपमा हेर्ने हो भने पनि अस्ट्रिया स्वतन्त्र राज्य हुनुहुँदैन थियो । ऊ जर्मनीमा समाहित हुनुपर्ने थियो । यही कुरा ती भागमा पनि लागू हुन्छ, जहाँ जर्मन वंशीय मानिस बसोबास गर्थे तर प्रथम विश्वयुद्धपछि गठन भएको चेकोस्लोभाकियामा समावेश गरिएको थियो । जर्मनीका नागरिक आफ्नो पितृभूमिमाथि गर्व गर्छन् । ती स्थान र आफ्ना ‘पुर्खाले आर्जेको क्षेत्र’मा अतुलनीय र निर्विवादित जर्मन साम्राज्य स्थापना गर्न उनीहरूले सारा संसारमा नयाँ आँधी सिर्जना गर्ने जोखिम मोलेका छन् ।

यसरी फ्रालेले झैँ सिन्हाले पनि गोलवलकरले यो आफ्नो मौलिक कृति नभएर जीडी सावरकरको कृतिको अनुवाद हो भनेकाले उनीमाथि विश्वास गर्नुपर्ने आग्रह गरेका छन् । तर, उनी ती समस्याबारे कतै केही बोलेका छैनन्, जसले गुरुजीको दाबीलाई बुझ्न नसकिने रहस्यमा रूपान्तरण गरेका छन् । उनले आफ्नो तर्कको पक्षमा कुनै प्रमाणसमेत पेस गरेका छैनन् ।

राष्ट्रमीमांंशाको मुख्य अन्तर्वस्तु ती सैद्धान्तिक अवधारणामा छन् जुन वी.डी. सावरकरको १९२३ को पुस्तक हिन्दुत्व: हु इज अ हिन्दु ? मा पनि छ । आफ्ना भाइजस्तै बाबाराव पनि नस्लीय, धार्मिक, सांस्कृतिक र भौगोलिक विशिष्टताका कारण भारत हिन्दुको हो र विदेशी नस्ल भएका कारण मुसलमानको यो भूमिमाथि कुनै दाबी नभएको तर्क गर्छन् । उनले राजकाजमा धर्मको प्रमुख भूमिकाबारे पनि विचार गरेका छन् । यस्तै इङ्ल्याण्ड, जर्मनी, अस्ट्रिया, चेकोस्लोभाकिया, युगोस्लाभिया, रूस, पोल्याण्ड, द फ्री सिटी अफ दानजिग, इस्टोनीय र फिनल्याण्डसहित केही युरोपेली इलाकामा अल्पसंख्यकको स्थितिबारे पनि चर्चा गरेका छन्:

जर्मनीमा पहिले राजाहरू शासन गर्थे । त्यसबेला राजाले धार्मिक शपथ लिने चलन थियो । गणतान्त्रिक राष्ट्र भएपछि पनि जर्मनीले राष्ट्रपतिको नाममा हुने शपथका साथै धार्मिक शपथको परम्परा पनि कायम राखेको छ । यसरी जर्मनीले राजनीतिक प्रणालीमा सानै स्तरमा भए पनि धर्मको स्थान सुरक्षित गर्ने प्रयास गरेको छ । रेखस्टागले वैधानिक रूपमा आइतबार तथा केही खास पर्वको दिन बिदा घोषणा गरेको छ । यी बिदाको उद्देश्य मानिसलाई मनोरञ्जन तथा आध्यात्मिक आनन्दका लागि समय प्रदान गर्नु थियो ।

युरोपेली देशमा मुख्य रूपमा क्रिश्चियनहरू छन् । केही यहुदी र मुसलमान पनि छन् तर क्रिश्चियन धार्मिक प्रणालीअनुसार नै बिदा निर्धारण गरिएको छ । ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने बिदा दिनुको कारण उल्लेख गर्दै खासगरी ‘आध्यात्मिक आनन्द’मा जोड दिइएको छ । यसैबाट स्पष्ट हुन्छ, क्रिश्चियानिटी राज्यबाट संरक्षित धर्म हो । अल्पसंख्यहरू देशका खास हिस्सामा एकत्रित भएर बसेका छन् र उनीहरूलाई आपसी संवादमा आफ्नो भाषा प्रयोग गर्ने छुट छ । यस्तो अधिकार प्रयोग गर्दा जर्मनीको कानुनले कुनै प्रकारको अवरोध गर्दैन ।

राष्ट्रमीमांशामा नाजी शासनबारे वा यहुदीप्रति नाजीको व्यवहारबारे एक शब्द पनि लेखिएको छैन । हिटलर सत्तामा आएको एक वर्षपछि सन् १९३४ मा यो पुस्तक प्रकाशित भएको हो । त्यसैले पुस्तक लेखनको समयमा बाबारावलाई हिटलरबारे थाहा नहुने कुरै भएन । यतिबेला नाजीहरूले यहुदी स्वामित्वको व्यापार बहिष्कार गर्न सुरु गरिसकेका थिए । सन् १९३३ मा नै सरकारी जागिर र शिक्षण संस्थाहरूका लागि भेदभावपूर्ण कानुन लागू गरिसकेका थिए । तर, यहुदीको धनजनमाथि पूरै तागतका साथ आक्रमण भने १९३४ अगस्ट १९ मा हिटलरले आफैँलाई ‘फ्युरर’ घोषणा गर्दै देशको राष्ट्रपति र चान्सलर दुवै पद सम्हालेपछि सुरु भएको थियो । जर्मन सेनाको पुनर्निर्माण र सम्पूर्ण युरोपमा ‘थर्ड रेख’को विस्तार, अस्ट्रिया र चेकोस्लोभाकियामाथि आक्रमण आदि सबै गोलवलकरले आफ्नो पुस्तकमा समावेश गरेका छन् तर यी घटना राष्ट्रमिमांशा प्रकाशित भएको एक वर्षपछि सन् १९३५ मा सुरु भएका थिए ।

तीन भाइ- विनायक, नारायण र गणेश सावरकर ।

राष्ट्रमीमांशामा बाबारावले अस्ट्रिया र चेकोस्लोभाकियाबारे जुन विवरण प्रस्तुत गरेका छन्, ती विवरण गोलवलकरको वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा भएभन्दा विल्कुलै भिन्न छन् । अस्ट्रियाबारे बाबारावले सरकारी भाषाको रूपमा जर्मनले मान्यता पाएको भए पनि आपसी संवादमा अल्पसंख्यक मानिसहरू आफ्नै भाषा प्रयोग गर्न सक्थे । उनले लेखेका छन्, ‘विदेशी धार्मिक सम्प्रदाय वा विदेशी संस्कृति नभएको स्थानमा यस्तो कानुनको कुनै जरुरत हुँदैन, जसले अल्पसंख्यकको कामकाजमा कुनै पनि प्रकारको अवरोध सिर्जना गरोस् ।’

यसैगरी, बाबारावले चेक भाषालाई सरकारी मान्यता दिइएको र रोमन क्याथोलिकलाई राज्यको समर्थन प्रदान गरिएको हुँदा चेकोस्लोभाकिया आन्तरिक अस्थिरताबाट मुक्त भएको संकेत गरेका छन् । उनी लेख्छन्, ‘हुन त चेकोस्लोभाकिया जर्मनी, अस्ट्रिया, हंगेरी र पोल्याण्डबीच फसेको देश हो । यी देशमा मुख्य रूपमा रोमन क्याथोलिक धर्म मान्ने मानिसहरू बस्छन् । चेकोस्लोभाकियामा पनि यो धर्मलाई राज्यको धर्मको रूपमा मान्यता प्रदान गरिएको छ । यहाँ चेक भाषा हरेक व्यक्तिका लागि अनिवार्य छ ।’

गोलवलकरको ठीक विपरीत बाबाराव अस्ट्रिया र चेकोस्लोभाकियामाथि नाजी दाबीबारे अनभिज्ञ देखिन्छन् । त्यसैले उनले यस विषयमा केही पनि लेखेका छैनन् ।

यसरी वी अर आवरमा जर्मनीबारे जे लेखिएको छ, त्यो यसका लेखकको आफ्नै मौलिक सूत्रीकरण हो भन्ने स्पष्ट छ । यद्यपि यो सूत्रीकरणका लागि त्यसबेला उक्त देशमा भइरहेका घटनाबाट उनलाई प्रेरणा मिलेको थियो । वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड प्रकाशित हुनुभन्दा एक वर्षपहिले सन् १९३८ मा क्रिस्टलनाख्त नरसंहारमार्फत यहुदीप्रति नाजी शत्रुता अत्यन्तै संवेदनशील स्तरमा पुगेको थियो । यो नरसंहारमा सम्पूर्ण जर्मनीभर यहुदीहरूको घर, पूजागृह, अस्पताल र स्कुलहरू तहस-नहस पारिएको थियो । सयौँको संख्यामा यहुदीहरूको हत्या गरियो र हजारौँको संख्यामा गिरफ्तार गरेर यातना शिविरमा पठाइएको थियो । यी घटनाले आगामी दिनमा ठूलो संख्यामा यहुदीहरू मारिनेछन् भन्ने प्रस्ट चित्र दिएको थियो ।

गोलवलकरको पुस्तक र संघको मानसिकता कहिल्यै एकअर्काका लागि बाधक थिएनन् । संघमा उनको विश्वसनीयता बढेसँगै यो पुस्तकले आरएसएसमा गोलवलकरका लागि एक प्रमुख स्थान निर्माण गर्‍यो । यो कुरा नोभेम्बर १९३८ मा यसको पाण्डुलिपि पूरा भएपछिका घटनाक्रमहरूबाट थाहा हुन्छ ।

पुस्तक प्रकाशन हुनुभन्दा केही हप्तापहिले सन् १९३९ फेब्रुअरीमा नागपुरनजिकैको सिन्दी गाउँमा संघले एक विशेष बैठक आयोजना गरेको थियो । संघका महत्त्वपूर्ण सदस्यहरू यो बैठकमा सहभागी थिए । यो दस दिन लामो समीक्षा कार्यशाला संघको कार्यपद्धति तथा सांगठानिक ढाँचाको समीक्षा गर्ने र यसमा सुधार ल्याउने उद्देश्यका साथ राखिएको थियो । संगठनका खास मानिसको छनोट गर्ने समितिको सदस्यका रूपमा गोलवलकर पनि यो बैठकमा सहभागी थिए तर उनी तुलनात्मक रूपमा संघका नयाँ सदस्य थिए । तैपनि उनलाई एक प्रकारले संघका प्रथम संघसरचालक केबी हेडगेवारको दाहिने हात मानिन्थ्यो ।

यो बैठकले नै आधिकारिक रूपमा संघको प्रार्थना संस्कृत भाषामा गर्ने र संघका शाखाहरूलाई संस्कृत भाषामा निर्देशन दिने बाटो खुला भएको थियो । यसले संघलाई सांगठनिक स्वरूप पनि प्रदान गर्‍यो । साथै ‘अफिसर्स ट्रनिङ क्याम्प’ भनिने वार्षिक शिक्षा वर्गका लागि व्यवस्थित प्रणाली पनि निर्माण गर्‍यो । आफ्नो पुस्तक दी इन्कम्पेयरेबल गुरु गोलवलकरमा रंगा हरिले लेखेका छन्, ‘सबै सहभागीहरूले गुरुजीको अत्यन्तै विश्लेषणात्मक प्रतिभा, तार्किक दृष्टिकोण, गहन दृष्टी र जर्बजस्त वैचारिक स्पष्टता महसुस गरे ।’

संघले अनुमोदन गरेको गोलवलकरका अन्य जीवनीहरूले झैँ रंगा हरिको पुस्तकले पनि यही बैठकमा हेडगेवारले सर्वप्रथम संघसरचालकको रूपमा गोलवलकरलाई आफ्नो उत्तराधिकारी बनाइयोस् भन्ने विचार राखेको खुलासा गर्छ । हरिले यो किताबमा संघका तत्कालीन सरकार्यवाह (महासचिव) अप्पाजी जोशीसँग भएको एक बैठकबारे उल्लेख गरेका छन् । संघको द्वितीय नेताका रूपमा जोशीले आफैँलाई संघसरचालकको सम्भावित उम्मेद्वार सम्झिरहेका थिए । यो अनौपचारिक कुराकानीमा हेडगेवारले जोशीसँग गोलवलकरलाई संघसरचालक मनोनयन गर्ने विषयमा तिम्रो धारणा के छ भनी सोधेको रंगा हरिले लेखेका छन् । हरिका अनुसार अप्पाजी जोशीदले तत्काल एकै शब्दमा जवाफ दिएका थिए- शानदार । यो घटनाको विवरण जोशीले आफ्नो एक संस्मरणमा दिएको रंगा हरिले उल्लेख गरेका छन् ।

मार्च १९३९ मा गोलवलकरको पुस्तक प्रकाशित भएपछि आरएसएसका कार्यकर्तामा यसको लोकप्रियता अत्यन्तै बढ्यो । डीआर गोयल लेख्छन्, ‘संघका अधिकांश स्वयंसेवकलाई उनको बारेमा पहिलोपटक वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड पुस्तकको लेखकका रूपमा नै जानकारी मिलेको थियो । उनीहरूले पहिलो पटक हिन्दु राष्ट्रवादबारे आरएसएस सिद्धान्तको वैज्ञानिक प्रस्तुति यो पुस्तकमा देखेका थिए ।’

गोलवलकरको १९३८ को तस्वीर ।

पुस्तक प्रकाशन भएको पाँच महिनापछि १९३९ अगस्टमा हेडगेवारले आफ्ना वरिष्ठ सहयोगीहरूसँग निरन्तर विचारविमर्श गरेर गोलवलकरलाई सरकार्यवाह नियुक्त गरे । हेडवेगारको अनुरोधअनुसार नै उनको मृत्यु हुनुअघि गोलवलकरलाई नयाँ संघसरचालक नियुक्त गरिएको थियो । संघका धेरै वरिष्ठ नेताहरूलाई छोडेर उनलाई संघसरचालक बनाइएको थियो । यो वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा व्यक्त उनका विचारलाई संघले स्वीकृति प्रदान गरेको स्पष्ट संकेत थियो ।

भारतको राष्ट्रिय अस्मितालाई परिभाषित गर्न हिन्दुलाई विशेष अधिकार दिनुपर्ने संघले अपनाएको सिद्धान्तको यो विषालु विचार सावरकरका दाजुको किताबमा पनि कुनै न कुनै रूपमा थियो नै । गोलवलकरको किताबमा भने अझ उत्साहका साथ यहुदीहरूप्रति नाजीले गरेको व्यवहारलाई आदर्श मानेर भारतका मुसलमानसँग यही व्यवहार लागू गर्नुपर्ने उल्लेख छ । यही विचारलाई उनले सविस्तार यो पुस्तकमा विकास गरेका हुन् ।

यसअघि संघमा युरोपका समकालीन तानाशाहबारे जानकारी नै नभएको होइन । इटालीकी विदुषी मार्जिया कासोलारीले लेखेकी छन्, 'दोस्रो विश्वयुद्धको बेलामा हिन्दु राष्ट्रवाद ठूलो बेचैनीका साथ अंग्रेजहरूसँगको सम्झौतावादी रवैया र तानाशाहहरूप्रति सहानुभूतिको बीचमा यताउता रूमल्लिइरह्यो ।’

संघको सिद्धान्तका अनुयायीहरू युरोपको तानाशाही व्यवस्थालाई एक रूढिवादी क्रान्तिको उदाहरण मान्दथे । यो अवधारणाबारे माराठी पत्रपत्रिकामा व्यापक बहस भइरहेको थियो । अधिकांश हिन्दु उग्रवादीलाई समाजलाई सैन्यकरणमा जोड दिने फासीवादी शैली बढी प्रिय लागेको थियो । उनीहरूले संगठनको केन्द्रीकृत ढाँचा पनि रूचाएका थिए जसको नेतृत्व कुनै एक दिग्गज नेताले गरून् ।

बीएस मुंजे हिन्दु महासभाका नेता थिए । उनलाई हेडगेवारको गुरु मानिन्थ्यो । उनी संघका संस्थापकमध्ये एक थिए । १९३१ मा उनी इटाली भ्रमणमा गएको बेला उनले बेनिटो मुसोलिनीसँग छलफल गरेका थिए । मुंजे इटालीबाट फर्किएपछि संघले फासीवादी शिक्षा प्रणालीसँग सम्बन्धित महत्त्वपूर्ण सामग्री हासिल गरेको थियो । पछि गोलवलकरको पुस्तकले फासीवादप्रतिको यो आकर्षणलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍यायो ।

गान्धीको हत्यापछि संघमाथि प्रतिबन्ध नलाग्दासम्म १९४० को दशकका अधिकांश वर्षमा संघले खुलेर गोलवलकरको विचार प्रचार गर्‍यो । आफ्नो पुस्तकलाई मार्गदर्शक मान्दै नयाँ संघसरचालकले संघलाई नाजी-सैन्य-व्यवस्थाको ढाँचामा रूपान्तरण गर्ने प्रयत्न सुरु गर्‍यो । गोलवलकरले आफैँलाई एक डिक्टेटरको रूपमा उभ्याउने कोसिस गरे- संघको एक अध्यापकका रूपमा, संघको सर्वोच्च संगठकको रूपमा, प्रमुख रणनीतिकारका रूपमा अथवा एकछत्र नेताका रूपमा ।

यी सबै कुरा उनको वैचारिक कक्षाहरूमा अभिव्यक्त हुन्थ्यो । यस्ता कक्षा संघका वरिष्ठ कार्यकर्तालाई प्रशिक्षण दिन आयोजना गरिन्थे । सन् १९४२ अप्रिल र मेमा पुनामा आयोजित एक शिविरबारे गुप्तचर ब्युरोले तयार पारेको रिपोर्टमा गोलवलकरको भाषण विस्तारमा उल्लेख भएको पाइन्छ ।

फ्रालेको यो लेखले तथ्यलाई जबर्जस्ती तोडमोड गरेको थियो । वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा लेखकको निम्न विवरण दिएका छन्, ‘एमएस गोलवलकर, एमएसस्सी, एलएलबी (पूर्वप्रोफेसर, बनारस हिन्दु विश्वविद्यालय)’ । पुस्तकको प्रस्तावनामा पनि गोलवलकरले यसको लेखक भएको स्वीकार गरेका छन् ।

संघका स्वयंसेवक सहभागी भएको यो शिविरमा गोलवलकरले सात पटक सम्बोधन गरेका थिए । उनले आफ्नो भाषणमा भनेका थिए, ‘अहिलेसम्म हिन्दु मात्रै देशप्रति निष्ठावान् साबित भएका छन् । त्यसैले, उनीहरू मात्रै संघमा समावेश हुन योग्य छन् । कोही व्यक्ति आफ्नो परम्परा भुलेर दुस्मनसँग हात मिलाउँछ भने उसको हत्या गरिनुपर्छ, चाहे त्यो आफ्नै दाजुभाइ किन नहोस् । जसले आफ्नो सिद्धान्त पूर्णत: पालना गर्छ, उसलाई नै आफ्नो वास्तविक दाजुभाइ मानिनुपर्छ । हिन्दुहरूको मानसिक उदासीनता दूर गरिनुपर्छ । उनीहरूमा अन्य धर्म मान्ने मानिसहरूप्रति घृणाको भावना पैदा गर्नुपर्छ । संघले यो सम्पूर्ण काम गरिरहेको छ ।’

आरएसएसको बैठक ।

गुप्तचर विभागको यो प्रतिवेदनमा उल्लेख छ, '३ मे १९४२ मा गोलवलकरले एक महत्त्वपूर्ण भाषण दिए, जसमा उनले आरएसएसको साम्प्रदायिक र फासीवादी प्रवृत्तिको स्पष्ट खुलासा गरे । संघको स्थापना मुस्लिमहरूको आक्रमणको प्रतिवाद गर्न मात्रै नभएर यो बिमारीको समूल नाश गर्नका लागि भएको उनले बताएका थिए । त्यसैले संघको शीर्षस्थानमा त्यस्तो व्यक्ति हुनु जरूरी छ जसले हमेसा यो लक्ष्यप्राप्तिमा आफ्नो ध्यान केन्द्रित गरिरहोस् ।’

पुना शिविरमा युरोपका तानाशाही व्यवस्थाहरूप्रति सबैभन्दा अनुराग देखाउने आरएसएसका एक सिद्धान्तकार थिए- पीजी सहस्रबुद्धे । आफ्नो भाषणबाट स्वयंसेवकहरूमा तानाशाही व्यवस्था समर्थक मानसिकता तयार गरेबापत उनको ख्याति बढेको थियो । गुप्तचर ब्युरोको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ, '४ मेमा सहस्रबुद्धेले ऐलान गरेका थिए, तानाशाह सिद्धान्तको अनुशरण गर्नुपर्छ । लोकतान्त्रिक व्यवस्थालाई असन्तोषजनक शासन व्यवस्थाका रूपमा भर्त्सना गर्दै उनले फ्रान्सलाई यस्तो व्यवस्थाको खराब उदाहरणका रूपमा पेस गरेका थिए । तानाशाही व्यवस्थाको प्रशंसा गर्दै उनले जापान, रूस र जर्मनीको उदाहरण दिएका थिए । खासगरी उनले जर्मनीको फ्युरर सिद्धान्तको प्रशंसा गरेका थिए ।’

गुप्तचर ब्युरोका अनुसार शिविरमा भाग लिएका संघका स्वयंसेवकहरूलाई हेडगेवार, सावरकर र मराठा सम्राट शिवाजीको मात्रै नभएर हिटलर र मुसोलिनीको जीवनी पनि अध्ययन गर्न भनिएको थियो ।

सन् १९४३ मा तयार पारिएको गुप्तचर ब्युरोको अर्को प्रतिवेदनमा उल्लेख छ, ‘आरएसएसको लक्ष्य भारतलाई हिन्दुहरूको एक अधिनायक (गुरुजी) को नियन्त्रणमा ल्याउनु हो । यसका लागि राज्यसत्तामाथि कब्जा गर्ने अन्तिम लक्ष्यमा ध्यान दिँदै संगठनलाई ठोस आकार दिनु हो । भारतमा आफ्नो विशाल बहुमतका कारण हिन्दुराष्ट्रको मुद्दाले अतुलनीय शक्ति हासिल गर्नेछ । यसका लागि हिन्दुहरूमा अनुशासन, सैन्य प्रवृत्ति र स्वास्थ्य शरीरको भावना विकसित गर्नु जरुरी हुन्छ ।’

यो अवधिमा गोलवलकर आफैँलाई हिन्दु फ्युररको रूपमा स्थापित गर्न चाहन्थे- एक यस्तो तानाशाह, जसले मुसलमानलाई आफ्नो अधीनमा राख्ने मात्रै नभएर उनको समूल विनाश गर्दै हिन्दु सर्वोच्चता स्थापित गर्नका लागि संघर्ष गर्न सकोस्, जसरी यहुदीको सफाया गरेर जर्मन नस्लको सर्वोच्चता स्थापित गर्ने कोसिस हिटलरले गरिरहेका थिए । यो सन्दर्भमा वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड पहिलो कदम देखिन्छ । यसले भारतमा नाजी मोडलको शासन स्थापित गर्नका लागि एक वैचारिक प्रारुप प्रदान गरेको छ ।

जतिजति संघको वैचारिक प्रशिक्षणमा गोलवलकरको विचारले मुख्य स्थान पाउन थाल्यो, वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डको माग पनि त्यति नै बढ्दै जान थाल्यो । आफ्नो पुस्तक हिन्दु नेसनालिज्म: ओरिजिन्स, आइडियोलोजी एन्ड मोडर्न मिथ्समा समाजशास्त्री चेतन भट्टले १९४० को दशकमा गोलवलकरको पुस्तक चार पटक पुन: प्रकाशन भएको उल्लेख गरेका छन् ।

३० जनवरी १९४८ मा गान्धीको हत्या भएपछि परिस्थितिमा नाटकीय परिवर्तन आयो । आरएसएसमाथि प्रतिबन्ध लाग्यो । जनताको माझमा यसको विश्वसनीयता एकदमै कम भयो । संघका हजारौँ सदस्यसँगै गोलवलकर पनि गिरफ्तार भए । संघमाथि लगाएको प्रतिबन्धलाई न्यायोचित ठहर गर्दै सरकारले जारी गरेको विज्ञप्तिमा भनिएको छ, 'आरएसएस एक अवाञ्छनीय र एकदमै खतरनाक गतिविधिहरूमा लिप्त संगठन हो ।’

विज्ञप्तिमा अगाडि भनिएको छ, ‘देशका विभिन्न भागमा स्वयम् सेवक संघका सदस्य व्यक्तिगत रूपमा हिंसा, लुटपाट, डकैती र हत्या मात्रै नभएर गैरकानुनी हतियार जम्मा गर्नसमेत लागिपरेको पाइएको छ । उनीहरूलाई आतंकवादी तरिकाको सहारा लिने, आग्नेय अस्त्र जुटाउने, सरकारविरुद्ध असन्तुष्टि सिर्जना गर्ने र पुलिस तथा सेनाबारे दुष्प्रचार गर्ने विषय समावेश भएका पर्चा बाँड्दै गर्दा पक्राउ गरिएको छ ।'

१९४९ मा संघमाथिको प्रतिबन्ध हट्यो र गोलवलकर रिहा भए । रिहा भएपछि केही समय उनी पूरै अस्तव्यस्त भए । सरकारका गतिविधिले संघको अस्तित्वमा नै चुनौती दिएको थियो । त्यसैले उनी बहुत सोचसमझका साथ मात्रै कुनै कदम उठाउँथे र आफ्नो छविप्रति अत्यन्तै सचेत हुन थालेका थिए ।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूको लोकप्रियता र उनको लगभग सर्वव्यापी उपस्थितिलाई ध्यान दिँदै गोलवलकरले आफ्ना गतिविधि सीमित गरे । नेहरू धर्मनिरपेक्षता पक्षधर थिए र हिन्दुसहित सबै समुदायमा उनीप्रति सकारात्मक धारणा थियो ।

अर्काेतिर सारा संसार नाजीवादको आतंकबाट त्रस्त थियो । यतिबेला गोलवलकरलाई आफ्नो पुस्तक वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा आफूले लेखेको कुराको निहितार्थ कति खतरनाक छ भन्ने आभास भइरहेको थियो । यस्तो बेला आफ्नै पुस्तकको स्वामित्व अस्वीकार गर्न खोज्नु स्वाभाविक कदम थियो ।

उनको पुस्तकमा प्रस्तुत राजनीतिक परियोजना त महत्त्वपूर्ण छ नै, यसलाई माध्यम बनाएर उनले आफैँलाई एक हिन्दु फ्युररका रूपमा पेस गरेको कुरा अझ महत्त्वपूर्ण छ । तर, यतिबेला भने उनी सावधानीपूर्वक आफूलाई अतीतका ती कदमबाट अलग गर्ने प्रयासमा लागेका थिए । यसका लागि आफूलाई सात्विक व्यक्ति र हिन्दु गुरुको रूपमा गौरवान्वित गर्ने प्रयास सुरु गरिसकेका थिए ।

आफ्नो यो रूपान्तरणका लागि गोलवलकरले बफादारहरूमार्फत थुप्रै जीवनी लेखाए । ती जीवनी पढ्दा उनकै रेखदेखमा लेखिएको देखिन्छ । दुई जीवनी सरकारले आरएसएसमाथिको प्रतिबन्ध हटाउनासाथ सार्वजनिक भएका थिए । १९४९ मा गंगाधर इंदुरकरद्वारा लिखित जीवनी ‘राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ के संघसरचालक श्री माधव सदाशिव गोलवलकर जी का जीवन-चरित्र’ प्रकाशित भयो भने १९५० मा जगत् एस ब्राइटको पुस्तक ‘इंडियाज म्यान अफ डेस्टिनी’ प्रकाशित भयो ।

गोलवलकरको छवि बदल्ने समग्र परियोजना कसरी अगाडि बढाइएको थियो भन्ने यी दुवै पुस्तक हेरेपछि थाहा हुन्छ । यही कुरा उनको ५०औँ जन्मदिनको अवसर पारेर सन् १९५६ मा प्रकाशित अन्य दुई जीवनीबाट पनि थाहा हुन्छ- एनएच पालकरको मराठी पुस्तक ‘मा. स. गोलवलकर’ र बीएन भार्गवको ‘श्री गुरुजीः दि म्यान एन्ड हिज मिसन’ । यी सबै जीवनीमा गोलवलकरलाई एक महान् व्यक्तिका रूपमा चित्रित गरिएको छ- एक यस्ता व्यक्ति जो पूजा गर्न योग्य पात्र हुन् ।

हेमन्द्र नाथ पण्डित संघका पूर्वप्रचारक थिए । सन् १९८० मा संगठन छोड्नुभन्दा पहिले संघको राष्ट्रिय कार्यकारिणीको सदस्य पनि थिए । उनले छवि निर्माण गर्ने गोलवलकरका कोसिससँग सम्बन्धित केही रहस्यमाथि प्रकाश पार्ने काम गरेका छन् । उनले लेखेका छन्, ‘उनका प्रशंसकहरूले तपाईंलाई भन्नेछन्, उनी एकपटक मात्रै भोजन ग्रहण गर्छन् । तर, नागपुरमा उनीसँग दिउँसो १२ बजे र राति ९ बजे भरपूर भोजन गरेको दुई अनुभव मसँग छ । यसबाहेक नास्ताको समयमा चिया र टिफिन पनि उनले मजाले लिएका थिए ।’

प‌ण्डितले त्यस्ता प्रयासबारे पनि उल्लेख गरेका छन्, जसबाट ‘युवा स्वयंसेवकमा गोलवलकर स्वयम् भगवान् श्रीकृष्णका अवतार हुन्' भन्ने विश्वास पैदा गरिन्थ्यो । उनले एक प्रचारकको कहानी लेखेका छन् । जहाँ एक स्वयंसेवकले पश्चिम बंगालको अर्को स्वयंसेवकलाई सुनाउँछ, ‘हिन्दुहरूलाई विजय दिलाउन महाभारतका माधवले फेरि एकपटक अवतार लिएका छन् ।’ कृष्णको अर्को नाम माधव थियो, जुन गोलवलकरको पहिलो नाम हो । पण्डितका अनुसार महात्मा गान्धीको प्रिय भजन रामधुनलाई संघले आफ्नैअनुसार हेरफेर गरेको थियो । ‘ईश्वर अल्लाह तेरे नाम’ लाई संघमा आपत्तिजनक मानियो र यसको ठाउँमा ‘केशव माधव तेरे नाम’ राखियो । कृष्णको अर्को नाम केशव पनि थियो, जुन हेडगेवारको नामको सुरुमा आउँछ ।

आफूलाई अत्यन्तै अध्यात्मिक प्रवृत्तिको व्यक्तिका रूपमा प्रस्तुत गर्न उनले अखबारहरूसँग गर्ने व्यवहारमा पनि परिवर्तन ल्याउन खोजे । पण्डितका अनुसार यो रूपान्तरणको खेल सुरु हुनुभन्दा पहिले गोलवलकरमा सधैँ फोटो खिचाउने र त्यो फोटो अखबारमार्फत व्यापक प्रसारित होस् भन्ने चाहना थियो । तर, जब आफ्नो आध्यात्मिक छवि निर्माणमा उनले ध्यान दिन थाले, प्रचारसँग आफूलाई मोह नभएको देखाउन भरपूर प्रयास गर्न थाले । उदाहरणका लागि ९ अप्रिल १९५६ को टाइम्स अफ इन्डियामा प्रकाशित रिपोर्ट हेर्न सकिन्छ । जसमा गोलवलकरले ‘आफ्नो ५१औँ जन्मदिनको अवसरमा रामलीला मैदानमा आयोजित सार्वजनिक सभामा प्रेस फोटोग्राफरले आफ्नो तस्वीर खिच्न जबर्जस्ती गरे आफू सभा छोडेर हिँड्ने धम्की दिएका थिए ।’

गोलवलकरको यो सार्वजनिक रूपान्तरले उनको पुस्तकप्रति संघको दृष्टिकोणमा भने कुनै प्रभाव पारेन । यतिसम्म कि आध्यात्मिक छवि निर्माणको उनको परियोजना शिखरमा पुगेको समय १९५६ मा पनि संघ उनको पुस्तक वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डलाई राष्ट्रवादको सिद्धान्तको अकाट्य व्याख्या र हिन्दुस्तानको सन्दर्भमा विशिष्ट अनुप्रयोग मान्दथ्यो । आफ्नो पुस्तक श्री गुरुजीमा भार्गवले यसको बयान गरेका छन् ।

गोलवलकरको कार्यशैली राजनीतिक लक्ष्य प्राप्त गर्नका लागि गलत सूचना प्रसारित गर्ने संघको प्रवृत्तिअनुरूप नै थियो । चाहे आफ्नो अतीतको अप्रिय घटना लुकाउने मामलामा होस् वा हिन्दुहरूमा इस्लामोफोबिया पैदा गर्न इतिहासको उल्टोपुल्टो व्याख्या गर्ने मामलामा होस्, सबैतिर दुष्प्रचार र गलत सूचना प्रसारित गर्ने सिलसिला चलिरह्यो । गान्धीको हत्या भएको वर्षौं भइसकेपछि संघले पहिलेको तुलनामा अझ धेरै गलत सूचना फैलाउन र प्रोपोगान्डा मच्चाउन सुरु गर्‍यो ।

आध्यात्मिक छवि निर्माणको उनको परियोजना शिखरमा पुगेको समय १९५६ मा पनि संघ उनको पुस्तक वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डलाई राष्ट्रवादको सिद्धान्तको अकाट्य व्याख्या र हिन्दुस्तानको सन्दर्भमा विशिष्ट अनुप्रयोग मान्दथ्यो । आफ्नो पुस्तक श्री गुरुजीमा भार्गवले यसको बयान गरेका छन् ।

गोलवलकरका जीवनीहरूमा दिइएका विवरण र मे १९६३ मा अचानक आफ्नो पुस्तकको स्वामित्व अस्वीकार गर्नुभन्दा पहिले उनी आफैँले लेखेका लेखहरूले उक्त पुस्तकका लेखक गोलवलकर थिएनन् भन्ने दाबी कतैबाट पुष्टि गर्दैनन् । यसको विपरीत वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड गोलवलकरले नै लेखेको पुस्तक थियो र राष्ट्रमीमांशा अलग पुस्तक थियो भन्ने अरु पनि प्रमाण उपलब्ध छन् ।

१९४४ मा प्रकाशितराष्ट्रमीमांशाको हिन्दी अनुवादमा गोलवलकरको भूमिका थियो । यो भूमिका निकै विस्तृत थियो । ३३ पृष्ठको यो भूमिकामा बाबारावको पुस्तकको विषयमा उनले चर्चा गरेका थिए । यसमा गोलवलकरले लेखेका छन्, ‘हाम्रो राष्ट्रको राजनीतिक परिस्थिति आधारभूत परिवर्तनको प्रक्रियामा छ । यस क्रममा राष्ट्रवादका आधारभूत प्रश्नमा भएको मतभेदका कारण राष्ट्रका सम्बन्धमा विभिन्न किसिमका विचार बाहिर आएका छन् । भारतीयलाई पहिलेबाटै सचेत बनाउन र राष्ट्रबारे विभिन्न विचारका सन्दर्भमा सही परिप्रेक्ष्य जानकारी गराउन यो सानो पुस्तक प्रकाशन गरिएको हो ।’

यही भूमिकाको एक ठाउँमा उनले लेखेका छन्, ‘यसरी राष्ट्र शब्दलाई भौगोलिक सीमामा सीमित गर्ने अवधारणाको अफवाह फैलाइएको छ । यसमा नस्ल, धर्म, संस्कृति आदिको कुनै स्थान नै हुँदैन भनिएको छ । आँखामा यो गलत अवधारणाको पट्टी बाँधेका कथित् आधुनिक विचार भएका मानिसहरू हाम्रा प्राचीन विद्वान्‌हरूले आफ्नो असीम र व्यावहारिक ज्ञानका आधारमा प्रतिपादन गरेका सिद्धान्तको मजाक उडाउँछन् ।… यो पुस्तक उनीहरूको आँखा खोल्न र वास्तविक राष्ट्रिय कार्यको अर्थ बुझ्नका लागि उनीहरूलाई सही मार्गमा ल्याउन मददगार सिद्ध हुनेछ ।’

गोलवलकरले अगाडि लेखेका छन्, ‘आफ्नो विश्वासमा दृढ भएर लेखकले यो पुस्तकमा हिन्दुस्तान-हिन्दु राष्ट्रको व्यावहारिक तस्वीर देखाउँदै सचेत हिन्दुहरूलाई भनेका छन्, 'उनीहरू समर्थ, संगठित र पुंसत्वले भरपूर बनून् र हाम्रो पुरातन नस्ल र संस्कृतिको भावी सम्भावनालाई विस्तार गर्न अघि सरून् ।’

गोलवलकरले यो भूमिका अल्पसंख्यकमाथि कस्तो व्यवहार गर्ने भन्नेबारे आफ्ना नितान्त निजी विचारलाई प्रस्तुत गर्न प्रयोग गरेका छन्, जुन विचार उनले वी अर आवर… पुस्तकमा पनि प्रस्तुत गरेका थिए तर बाबारावको पुस्तकमा भने थिएन ।

उनले लेखेका छन्, ‘कहिलेकाहीँ उनीहरूको राष्ट्रप्रेममाथि रत्तिभर सन्देह गर्न नसकिने नेताहरू पनि प्रश्न गर्छन्, ‘गैरहिन्दुबारे तिमीहरू के गर्छौ ?’ वा ‘के तपाईं उनीहरूलाई देश छोड्न बाध्य पार्नुहुन्छ ?’ वा ‘भारतमा अल्पसंख्यकका बारेमा कस्तो प्रावधान हुनेछ ?’ यसमा कुनै शंका छैन कि यी प्रश्न इमानदारीका साथ सोधिएका हुन् ।’ गैरहिन्दुलाई विदेशीका रूपमा चित्रित गर्दै उनले स्पष्ट चेतावनी दिएका छन्, ‘यी विदेशीहरूबाट के मात्रै अपेक्षा गर्न सकिन्छ भने उनीहरू राष्ट्रप्रति गैरइमानदार नहुन् र राष्ट्रिय विकासको मार्गमा अवरोध पैदा गर्न बन्द गरून् ।’

निष्कर्षका रूपमा गोलवलकर लेख्छन्, ‘उनको यो सानो पुस्तकले हाम्रो राजनीतिक र सामाजिक जीवन बुझ्नका लागि वैज्ञानिक दृष्टिकोण प्रदान गरोस् र राष्ट्रवादको सही बुझाइलाई बढाउँदै हिन्दु राष्ट्रप्रति प्यारको भावना पैदा गरोस् र राष्ट्रिय एकताको सूत्रमा बाँध्न तथा दृढता र महानताको साथ विकास मार्गमा अघि बढाउन सकोस् भन्ने लेखकको इच्छा छ । लेखकको यो इच्छा पूरा होस् र एकपटक फेरि देशका हिन्दुले विश्वकै आध्यात्मिक नेताको हैसियत प्राप्त गर्न सकून् ।’

यो प्रस्तावनामा गोलवलकरले सन् १९३९ को उनको पुस्तक राष्ट्रमीमांशाको संक्षिप्त अनुवाद हो भन्ने हल्का सङ्केतसम्म गरेका छैनन् । वास्तवमा गोलवलकरको यो प्रस्तावनाबाट अरु जेसुकै भए पनि वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड बाबारावको पुस्तक राष्ट्रमीमांशाको अंग्रेजी संस्करण भने हुनै सक्दैन भन्ने प्रमाणित हुन्छ ।

यो कुरा अमेरिकी अनुसन्धाता जेए कुर्रन जुनियरले पनि प्रमाणित गरेका छन् । उनलाई संघका बारेमा पहिलो पटक विद्वतापूर्ण अनुसन्धान प्रयास गरेको श्रेय दिइन्छ । संघमाथि लागेको प्रतिबन्ध हट्नेबित्तिकै सन् १९४९ र १९५० मा भारतका विभिन्न स्थान पुगेर उनले एक अनुसन्धान गरेका थिए । यसकै आधारमा न्युयोर्कस्थित इन्स्टिच्युट अफ प्यासिफिक रिलेसन्सका लागि एक विस्तृत रिपोर्ट तयार पारेका थिए, जसको शीर्षक ‘मिलिट्यान्ट हिन्दुइज्म इन इन्डियन पोलिटिक्स: अ स्टडी अफ दि आरएसएस’ थियो ।

यो दस्तावेजअनुसार गान्धी हत्याका कारण जनतामा संघप्रति अन्यन्तै ठूलो आक्रोश र सरकारले लगाएको प्रतिबन्धका बावजुद पनि संघको वास्तविक विचारधारा गोलवलकरको पुस्तकमा नै आधारित भइरह्यो । कुर्रन लेख्छन्, ‘वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डलाई संघको बाइबल भन्न सकिन्छ । संघका स्वयंसेवकमा विचारको घुट्की पिलाउने यो आधारभूत पुस्तक थियो ।’ उनी अगाडि लेख्छन्, यो पुस्तक अहिलेभन्दा फरक राष्ट्रिय सन्दर्भमा लेखिएको थियो तर संघका सदस्यहरू अहिले पनि यसमा व्यक्त सिद्धान्तलाई पूर्ण रूपमा लागू गर्न योग्य मान्छन् ।’

१९४९ को उत्तरार्द्धदेखि गोलवलकरको भाषणमा एकदमै समझौतावाला भाव देखिन थालेको कुर्रनले उल्लेख गरेका छन् । आफ्नो भाषणमा गोलवलकरले जे भने पनि संघका समकालीन योजना र गतिविधिका लागि आधार उनको पुस्तकले नै दिइराख्यो भन्ने कुर्रनको निष्कर्ष छ । गोलवलकरको पुस्तकका बारेमा कुर्रनको यो विचार महत्त्वपूर्ण छ । उनी पहिलो ‘बाहिरी’ व्यक्ति थिए जसलाई संघको नेतृत्वले संगठनसम्म पूरै पहुँच बनाउने अनुमति दिएको थियो । यसलाई उनले आफ्नो दस्तावेजको प्रस्तावनामै उल्लेख गरेका छन्:

आफ्नो शोधमा संघका सदस्यहरूबाट प्राप्त सहयोगप्रति लेखकको तर्फबाट आभार व्यक्त गर्नु कुनै अतिशयोक्ति हुने छैन । यस संगठनका सबैभन्दा शीर्ष नेता गोलवलकरदेखि लिएर नयाँभन्दा नयाँ सदस्यको पनि कहानी समग्रमा उस्तै छ । मलाई योजनाहरू र गतिविधिहरूका बारेमा विभिन्न प्रश्न गर्ने साथै संघका क्रियाकलाप हेर्ने अवसर लगातार प्रदान गरियो । यो अध्ययनको प्रमुख अंश संघसँगको लगभग डेढ वर्षको सम्बन्धमा आधारित छ ।

सन् १९५६ मा प्रकाशित गोलवलकरप्रति निष्ठा राख्ने दुवै जीवनीमा वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डको मुद्दामा कुनै विवाद गरिएको छैन । सन् १९३९ ताकाको गोलवलकरको जीवनबारे चर्चा गर्दै बीएन भार्गवले लेखेका छन्:

यस अवधिमा उनले अर्को एउटा अमूल्य योगदान दिए । एउटा सफा र सानो पुस्तकमा उनले बडो कुशलताका साथ राष्ट्रवादको दर्शन प्रतिपादन गरे, जसको प्रचारका लागि हेडगेवारले आरएसएसको स्थापना गरेका थिए । वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा राष्ट्रवाद र हिन्दुवादको सन्दर्भमा यसलाई खास रूपमा लागू गर्ने सिद्धान्तको अत्यन्तै सटिक चित्रण छ । त्यसपछिका घटनाक्रमले बिनासन्देह उनको यो ‘थेसिस’को सत्यता प्रमाणित गरेका छन् । रोचक त यो छ कि १०० पृष्ठभन्दा बढीको यो पुस्तक तीन दिनमा लेखिएको थियो र यसका कारण लेखकले आफ्नो दैनिक काममा कुनै खलल आउन दिएका थिएनन् ।

एनएच पालकरले पनि गोलवलकर नै वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड पुस्तकका लेखक थिए र यसमा संघको विचारधाराको सारतत्त्व छ भन्ने स्पष्ट शब्दमा दाबी गरेका छन् । उनले लेखेका छन्, ‘यसै समयआसपास लेखिएको उनको पुस्तक वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड प्रकाशित भयो । यो पूर्णत: डा. हेडगेवारको विशुद्ध राष्ट्रवादको अवधारणाको अभिव्यक्ति थियो ।’

पालकरको विवरणअनुसार गोलवलकरले वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा राष्ट्र, धर्म र संस्कृतिजस्ता अवधारणाहरूको विस्तृत विश्लेषण गरेका छन् र उनले त्यो तथ्यलाई पर्दाफास गरेका छन्, जसलाई उनी कांग्रेसको मुस्लिम तुष्टीकरणको नीति मान्थे । पालकरले भारतमा अल्पसंख्यकको समस्या समाधान गर्न उनीहरूलाई पूर्णत: समाहित गर्ने वा नस्लीय सफाया गर्ने गोलवलकरको नीतिलाई न्यायोचित ठहर गरेका छन् ।

यसबारे पालकर लेख्छन्, ‘उनले लेखेका छन् कि विदेशी मानिहरूसँग दुईवटा मात्रै विकल्प छन् । पहिलो, उनीहरूले प्रभुत्वशाली नस्लको राष्ट्रिय संस्कृतिको स्वीकार गरून् र यसैमा पूर्ण रूपले समाहित होऊन् । दोस्रो, उनीहरू राज्यको अनुमति लिएर यहाँ बस्नुपर्छ र राज्यले यो अनुमति फिर्ता लिएमा देश छोड्नुपर्छ ।’ पालकर अगाडि लेख्छन्, ‘अल्पसंख्यकको प्रश्नलाई हेर्ने यो नै एक मात्र उचित तरिका हो र यो सवालको न्यायपूर्ण उत्तर पनि हो । यही विकल्पबाट मात्रै स्थिर र शान्त राष्ट्रिय जीवन सुनिश्चित गर्न सकिन्छ ।’

एमएस अणेद्वारा लिखित गोलवलकरको पुस्तकको प्रस्तावनालाई सन्दर्भ बनाउँदै पालकरले लेखेका छन्:

अल्पसंख्यकको समस्याबारेको यो विश्लेषणमा अणेजीले पनि समर्थन गर्नुभएको छ ।… त्यसबेला यो समस्याको जुन तर्कपूर्ण समाधान सुझाइएको थियो, त्यसलाई बेवास्ता गरेबापत आज हामीले ‘राज्यभित्र अर्को राज्यको’ तीतो स्वाद लिइरहनुपरेको छ ।

नागपुरका कांग्रेस नेता अणे हेडगेवरका साथी थिए । वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डको प्रस्तावनामा उनले हिन्दु राष्ट्रको विचारप्रति सहानुभूति व्यक्त गरेका छन् । गोलवलकरको विश्लेषणलाई उनले स्वीकृति दिएको पालकरको दाबी छ । तर, अल्पसंख्यकको समस्या समाधान गर्ने नाजीवादबाट प्रभावित गोलवलकरको विचारको खुलेर समर्थन गर्ने हदसम्म अणे गएका छैनन् । उनले लेखेका छन्, ‘मेरो दृष्टिमा मुसलमानको स्थितिसँग सम्बन्धित समस्या हल गर्ने विषयमा लेखक हिन्दु राष्ट्रियता र सार्वभौम हिन्दु राज्यबीचको विभन्नतालाई ध्यान दिनबाट चुकेका छन् । एक सार्वभौम राज्यका रूपमा हिन्दु राष्ट्र र सांस्कृतिक राष्ट्रियताको रूपमा रहने हिन्दु राष्ट्र विल्कुल फरक हुन् । कुनै पनि आधुनिक राज्यले त्यहाँ रहने विभिन्न राष्ट्रियताका अल्पसंख्यकको राज्यको नागरिकता पाउने अधिकारबाट वञ्चित गर्दैन । बिनासर्त यो उनीहरूको स्वत: वा कुनै कानुनका आधारमा प्राप्त हुनै पर्ने अधिकार हो ।’

आफूले लेखेको जीवनीमा गोलवलकरलेराष्ट्रमीमांशाको अंग्रेजी अनुवाद गरेको तर यो वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डभन्दा पूर्ण रूपमा अलग परियोजना भएको दाबी पालकरले गरेका छन् । सन् १९३८ को विवरण दिँदै उनी लेख्छन्, ‘त्यस वर्ष भएको अर्को एक घटना उल्लेख गर्नु अप्रासंगिक हुने छैन । प्रसिद्ध क्रान्तिकारी श्री बाबाराव सावरकरको पुस्तक राष्ट्रमीमांशाको मराठीबाट अंग्रेजी अनुवाद भइरहेको थियो ।’ अनुवादको काम बाबारावका आफन्त र घनिष्ठ सहयोगी विश्वनाथ राव केलकरको देखरेखमा भइरहेको थियो ।

पालकरका अनुसार आरएसएसका वरिष्ठ नेता पीबी दानीले अनुवादको काम गोलवलकरलाई जिम्मा लगाउन केलकरलाई सुझाव दिए । पालकरले लेखेका छन्, ‘केलकरले गोलवलकरलाई आफ्नो घर बोलाए र उनी अनुवाद गर्न इच्छुक छन् कि भनेर सोधे । गुरुजीले आफ्नो सहमति दिनुभयो र पुस्तक र सादा कागजका केही पन्ना लिएर आफ्नो घर फर्कनुभयो ।’ पालकरका अनुसार गोलवलकरले यो पुस्तकको अनुवाद एकै दिनमा पूरा गरेका थिए तर कुनै अज्ञात कारणले ‘यो अनुवाद प्रकाशन भएन र पाण्डुलिपि केलकरको घरमा थन्कियो ।’

गोलवलकरले पनिराष्ट्रमीमांशाको अङ्ग्रेजी अनुवादबारे वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड को प्रस्तावनामा नै चर्चा गरेका छन् । उनले पाठकसँग भनेका छन्, ‘यस विषयमा व्यापक अध्ययनका लागि आगामी दिनमा उनीहरूले यो पुस्तकको प्रतीक्षा गरून् । उनले कतै पनि त्यो अनुवाद आफैँले गरेको रहस्योद्घाटन भने गरेका छैनन् । यसबेला उनलाई यसको अङ्ग्रेजी अनुवाद कहिल्यै प्रकाशन हुने छैन भन्ने थाहा थिएन ।

यो प्रस्तावनामा गोलवलकरले सन् १९३९ को उनको पुस्तक राष्ट्रमीमांशाको संक्षिप्त अनुवाद हो भन्ने हल्का सङ्केतसम्म गरेका छैनन् । वास्तवमा गोलवलकरको यो प्रस्तावनाबाट अरु जेसुकै भए पनि वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड बाबारावको पुस्तक राष्ट्रमीमांशाको अंग्रेजी संस्करण भने हुनै सक्दैन भन्ने प्रमाणित हुन्छ ।

मे १९६३ र यसपछिका आफ्ना भाषण र लेखनमा गोलवलकरले आफ्नो झुट कहिल्यै दोहोर्‍याएनन् पनि । सायद यससँग जोडिएका अनके समस्याहरूलाई ध्यानमा राख्दै आवश्यकभन्दा धेरै जोड नदिएका हुन सक्छन् । उनी आफ्नो दाबीको वैधतालाई स्वतन्त्र मूल्यांकनका लागि उक्साउनबाट बच्न चाहन्थे । १९७३ मा उनको मृत्युपछि संघले उनको विचारधारामा नाजीवादको प्रभाव अस्वीकार गर्ने अनेक प्रयास गर्‍यो । केही समर्थकले वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डबारे सार्वजनिक रूपमा पूर्णत: मौनता साँधे । बाँकी केही समर्थकले भने यो पुस्तक गोलवलकरले लेखेको होइन भन्ने लेखककै दाबीको पक्षमा असाध्यै कमजोर तर्कहरू अघि सारेका छन् ।

गोलवलकरको पहिलो आधिकारिक जीवनी उनको मृत्युपछि सन् १९८४ मा हरि विनायक दातेले लेखेकोआरती आलोक की थियो । यसमा पनि ‘वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड’ र यसको लेखकका बारेमा केही उल्लेख छैन । सन् १९६३ मा गोलवलकरले दिएको प्रस्टीकरण पनि यसमा उल्लेख छैन । दातेलाई वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्ड र यससँग सम्बन्धित विवादबारे केही जानकारी नै थिएन भन्ने विश्वास गर्न सकिँदैन ।

गोलवलकरसँग उनको सम्बन्ध गोलवलकरकै पुस्तक प्रकाशन हुनुभन्दा पनि पहिलेदेखिको हो । दातेले लेखेका छन्, ‘१९३८ मा पहिलो पटक मलाई गुरुजीसँग भेट गर्ने अवसर प्राप्त भयो । त्यसबेला उनी बर्सेनि हुने ‘अफिसर्स ट्रेनिङ क्याम्प’का प्रमुख थिए ।’ गोलवलकरका अर्का निकै पुराना सहयोगी पीजी सहस्रबुद्धेले पनि गोलवलकरसँग सम्बन्धित आफ्नो विवरण लेख्ने क्रममा दातेले अपनाएको सावधानी अनुसरण गरेका छन् । उनले लेखेको गोलवलकरको जीवनी श्री गुरुजीः एक जीवन यज्ञ १९८७ मा प्रकाशित भएको थियो । यसमा पनि वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डसँग सम्बन्धित केही पनि उल्लेख नगर्ने तरिका अपनाइएको छ ।

सन् १९९८ मा केन्द्र सरकारको नेतृत्व गर्न भारतीय जनता पार्टी सत्ताधारी गठबन्धनको हिस्सा बन्यो । यसपछि संघमा केही आत्मविश्वास पैदा भएको देखिन्छ । अन्तत: संघले वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डबारे एक आधिकारिक धारणा विकसित गर्ने प्रयत्न सुरु गर्‍यो ।

गोलवलकरको पुस्तक पूर्णपाठसहित प्रकाशित पुस्तक समीक्षामा राजनीतिक विश्लेषक शम्सुल इस्लामले भाजपा नेतृत्वको सरकारले शपथ लिएपछि संसदमा भएको एक दिलचस्प घटनाको बयान गरेका छन् । २८ मार्च १९९८ मा विश्वासको प्रस्तावमाथि भइरहेको बहसका क्रममा पूर्वप्रधानमन्त्री चन्द्रशेखरले वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा व्यक्त फासीवादी विचारको विषय सदनमा उठाए । आफ्नो लेखमा इस्लामले लेखेका छन्, ‘भाजपा सरकारले संघका निर्देशनहरू पालना गरिरहेको तथ्यबाट उनी चिन्तित थिए, जसको वैचारिक गुरुले यो पुस्तक लेखेका थिए ।’ शम्सुल इस्लामका अनुसार नयाँ सरकारका गृहमन्त्री एलके आडवाणीले हस्तक्षेप गर्दै भनेका थिए, ‘पुस्तकका लेखक गोलवलकरले नै यो पुस्तकसँग आफ्नो दूरी बनाएका थिए र यो पुस्तकसँग आफ्नो कुनै सम्बन्ध नभएको घोषणा गरेका थिए । तर, आफ्नो दाबी पुष्टि गर्न उनले कुनै दस्तावेज पेस गर्न सकेनन् ।’

संघको मुखपत्र ‘अर्गनाइजर’ ले २१ मे १९९८ को अङ्कमा अमेरिकाका एक संघ समर्थक डेबिड फ्रालेको लेख प्रकाशित गरेको छ । यो लेखमा उल्लेख छ, ‘जो आरएसएसलाई फासिस्ट संगठन भन्छन्, उनीहरू आफ्नो तर्क पुष्टि गर्न महान् भारतीय क्रान्तिकारी वीर सावरकरका दाजु बीएस सावरकरको पुस्तक वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा जोड दिन्छन् ।’ यही लेखमा अगाडि भनिएको छ, 'गोलवलकरले, जो १९४० मा आएर आरएसएसका नेता बने, १९३८ मा यो पुस्तक अनुवाद गरेका थिए ।’

फ्रालेको यो लेखले तथ्यलाई जबर्जस्ती तोडमोड गरेको थियो । वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा लेखकको निम्न विवरण दिएका छन्, ‘एमएस गोलवलकर, एमएसस्सी, एलएलबी (पूर्वप्रोफेसर, बनारस हिन्दु विश्वविद्यालय)’ । पुस्तकको प्रस्तावनामा पनि गोलवलकरले यसको लेखक भएको स्वीकार गरेका छन् । उनले लेखेका छन्, ‘मेरो यो प्रथम प्रयासलाई, यस क्षेत्रका लागि अज्ञात एक लेखकको प्रयासलाई लोकनायक एमएस अणेले आफ्नो प्रस्तावनामार्फत समृद्ध तुल्याएर मप्रति व्यक्तिगत रूपमा उपकार गर्नुभएको छ ।’

२००६ मा संघका सिद्धान्तकार राकेश सिन्हाले श्री गुरुजी एन्ड इन्डियन मुस्लिम्स शीर्षकको पुस्तिकामा गोलवलकरको वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डसँग दूरी बनाउने प्रयासलाई घुमाएर स्वीकार गरेका छन् । उनले यसका लागि ‘इस्लामिक विद्वान्‌हरू र धर्मनिरपेक्ष समाज वैज्ञानिकहरू’ लाई दोषी ठहर्‍याएका छन् । उनीहरूले गोलवलकरको सन् १९६३ को दाबीमाथि प्रश्न उठाइरहेका छन् र यसैले पुस्तकको वास्तविक लेखकसम्बन्धी विवादमा भ्रम सिर्जना भइरहेको उनको तर्क छ ।

सिन्हाले लेखेका छन्, ‘राष्ट्रवाद र धर्मनिरपेक्षताको विषयमा उनको खुला र उदारवादी दृष्टिकोणका बावजुद इस्लामिक विद्वान्‌हरू र धर्मनिरपेक्ष समाज वैज्ञानिकहरूले एकदम नकारात्मक ढङ्गबाट उनको चित्रण गर्ने गरेका छन् । भारतीय विद्वत् जगत्‌मा जसरी सन्दर्भलाई हटाएर आफूअनुकूल अंशलाई मात्रै लिएर उनका दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्ने गरिएको छ, त्यो एकदमै गलत छ । उनीहरूले खासगरी वी अर आवर नेसनहुड डिफाइन्डका उल्लेख गर्ने गरेका छन्, जसको प्रकाशन सन् १९३९ मा भएको थियो । त्यसबेलाको भ्रामक र दुविधाग्रस्त घरेलु तथा अन्तर्राष्ट्रिय नीतिले पक्कै पुस्तकमा लेखिएका केही कुरा प्रभावित थिए ।’

सिन्हा अगाडि आफ्नो दलिल पेस गर्दै भन्छन्, 'वी ऑर आवर नेसनहुड डिफाइन्डमा न त गुरुजीको परिपक्व दृष्टिकोण छ, न यसले संघको दृष्टिकोणलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । उनले आफैँ यो स्वीकार गरिसकेका छन्, आफैँ रहस्योद्घाटन गरेका छन्, उक्त पुस्तकमा उनको आफ्नो विचार नभएर जीडी सावरकरको कृति राष्ट्रमीमांशा का संक्षिप्त संस्करण मात्रै थियो ।’

यसरी फ्रालेले झैँ सिन्हाले पनि गोलवलकरले यो आफ्नो मौलिक कृति नभएर जीडी सावरकरको कृतिको अनुवाद हो भनेकाले उनीमाथि विश्वास गर्नुपर्ने आग्रह गरेका छन् । तर, उनी ती समस्याबारे कतै केही बोलेका छैनन्, जसले गुरुजीको दाबीलाई बुझ्न नसकिने रहस्यमा रूपान्तरण गरेका छन् । उनले आफ्नो तर्कको पक्षमा कुनै प्रमाणसमेत पेस गरेका छैनन् ।

क्याराभानको जुलाई २०१७ को अंकमा पत्रकार हरतोष सिंह बलले गोलवलकरको व्यक्तिचित्र प्रस्तुत गर्दै लेखेका छन्, ‘संघभित्र स्वयंसेवकहरूबीचमा यो पुस्तक कसले लेखेको भन्ने विषयलाई लिएर कुनै भ्रम छैन । बलका अनुसार जब उनी संघको जिल्ला मुख्यालयका साथै एक स्मारकको पनि रूप दिइएको रामटेकस्थित गोलवलकरको पारिवारिक निवास पुगे, तब राहुल वानखेडे नामक एक स्वयंसेवकले उनलाई भवनको पहिलो तलामा लगे र भने- मैले सुनेको छु, गुरुजीले यहीँ वी ऑर आवर... लेख्नुभएको थियो । उहाँले एक रातमै र एकै बसाइमा यो काम पूरा गर्नुभएको थियो ।’

(यो लेख सर्वप्रथम अंग्रेजीमा क्याराभान म्यागजिनको अगस्ट २०२१ काे अंकमा कभर स्टोरीका रूपमा प्रकाशन भएको थियो । क्याराभान म्यागजिनको हिन्दी अनलाइन संस्करण कारवांमा यो लेख वरिष्ठ लेखक आनन्दस्वरूप बर्माको अनुवादमा प्रकाशन भएको थियो । यसको नेपाली अनुवाद यी दुवै संस्करणका आधारमा रोहेज खतिवडाले गरेका हुन् । )

भारतको राजनीतिक पत्रकारितामा सक्रिय धीरेन्द्रकुमार झा ‘स्याडो आर्मिज: फ्रिन्ज अर्गनाइजेसन्स एन्ड फुट सोल्जर्स अफ हिन्दुत्व’का लेखक र ‘अयोध्या: द डार्क नाइट’का सहलेखक हुन् । उनको पछिल्लो पुस्तक ‘एसेटिक गेम्स: साधुज, अखडाज एन्ड द मेकिङ अफ द हिन्दु भोट’ सन् २०१९ मा प्रकाशित भएको छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असोज ५, २०७८ ०७:१३