कान्तिहीन ‘पूर्वक्रान्तिकारी’

A+ A A-

कमरेड सुप्रिमो,
लालसलाम, क्रान्तिकारी अभिवादन !

चैतको खडेरीले उजाडिएको पहाडमा ठोक्किरहन्छन्, मृत्यु पर्खिरहेका मेरा एक जोर सुक्खा आँखा । घरको भित्तासँगै टाँसिएको यो अजंगको पहाड जिन्दगीजस्तै बनेर उभिएको छ । न फोड्नै सकिने, न चढ्नै सकिने ।

प्रिय सुप्रिमो,

मध्याह्नको बताससमेत शीतल ताप्न गएको छ । चरा मौन छन् । पात स्थिर छन् । आकाशमा बादल हलचल नगरी अडिएका छन् । तातो रापमा मृत्युको कलिलो गन्ध मिसिएको छ । लाग्छ, जीवन ग्याँस च्याम्बर भएको छ । बारुदको गन्ध मिसिएको बंकर भएको छ ।

अब म चाहन्छु, मृत्युको हतारो । बाँच्नुपर्ने कुनै कारण छैन । तर, आत्महत्या भने सही बाटो होइन । उमेरले ३५ वर्ष काटिसकें । नेपालीको औसत आयुको गणनामा ३५ वर्ष जिन्दगीको आधा हिस्सा हो । मसँगैका सहपाठीले अहिले काखमा लालाबाला खेलाउन थालिसकें । उनीहरुलाई देख्दा लोभ लाग्छ ।

तपाईं पनि त बेलाबेला नाति काखमा लिएर खेलाउनु हुँदो हो ?

कुनै समय सामन्त र निरकुंश सत्ताको अवशेष भन्दै आफ्नै हातले आगो सल्काएर जलाएको दर्नाकोट (दरबार)को आँगनमा बसेर म आजभोलि पश्चिम पहाडमा लुक्न गएको सूर्य हेर्न थालेकी छु ।

ढल्किरहेको सूर्य हेर्दै गर्दा मनमनै कामना गर्छु, सूर्य जसरी नै लुक्न पाएको भए... । तर, रहर पूरा हुँदैन ।

प्रिय सुप्रिमो,

१३ वर्ष भयो, म यसरी टोलाउन थालेको । जीवनबाट गन्तव्य हराएको । आफ्नो नाम हराएको । अब मेरो कुनै नाम छैन । हड्डीलाई मासुले मोहोरेजस्तो भएको छु ।

बाआमाले प्रेमपूर्वक राखिदिएको नाम त्यागेर मैले क्रान्तिकारी नाम भिरेकी थिए । आज म त्यो क्रान्तिकारी नाम सम्झनै चाहन्नँ । देशमा मजस्तै क्रान्तिकारी नाम गुमाएका धेरै भूतपूर्व क्रान्तिकारी छन् । कुनै समय म आफ्नो क्रान्तिकारी छद्म नाममा गर्व गर्थें ।
२०५६ को वैशाख । मंगलसेन सदरमुकामबाट एसएलसी परीक्षा सकेर म घर फर्किँदै थिएँ । तर, म घर पुग्नै पाइनँ... ।

∞∞∞

अछामकी रचना आफ्ना सुप्रिमोलाई पत्र लेख्दै थिइन् । केही समयअघिदेखि लेख्न थालेको पत्र अझै पूरा भएको छैन । ‘कसलाई लेख्ने पत्र ? किन लेख्ने ?’ लेख्दा लेख्दै उनको मनमा प्रश्न खेल्यो, ‘अब त को सुप्रिमो छ र ? पार्टी नै कहाँ छ र ?’

∞∞∞

हो, २०५६ सालमा अछाम सदरमुकाम मंगलसेनबाट एसएलसी परीक्षा दिएर उनी घर फर्किँदै थिइन् । तर, घर पुगिनन् । बाटैबाट हराइन् ।
सँगै परीक्षा दिन गएका उनका साथीसंगी घर फर्किए । तर, उनी फर्किनन् । सदरमुकामबाट चार कोस टाढाको दर्ना गाउँमा बआमा उनलाई पर्खिरहेका थिए ।

एक दिन, दुई दिन, तीन दिन...गर्दै अनगन्ती दिन बित्दै गए । दिनैपिच्छे गाउँमा आउने बताससँगै उनीबारे नयाँ खबर आउँथ्यो । अपुष्ट खबर ।

गाउँमा आइपुग्ने बतासमा कहिलेकाहीँ उनको मृत्युको गन्ध मिसिएको हुन्थ्यो । हत्याको गन्ध मिसिएको हुन्थ्यो । बलात्कारको गन्ध मिसिएको हुन्थ्यो ।

अर्थात् प्रदूषित हावा आउँथ्यो, खबर बोकेर । खबर हावामै आउँछन् र हावामै बिलाउँछन् ।

एक साँझ खबरको गरुंगो भारी बोकी ल्यायो ‘मिलिसिया’ले । मिलिसियाका अनुसार उनी ‘क्रान्तिकारी’ भइन् । ‘शहीद’ बन्ने बाटोमा हिँडिन् । परिवर्तनको मार्ग रोजिन् । उनी अब कसैकी छोरी, भतिजी र दिदी मात्र रहिनन्, देशकै योद्धा भइन् ।

उनीसँग अब सम्बन्ध होइन, गन्तव्य छ, लक्ष्य छ । उनको काँधमा अब व्यक्तिगत जिम्मेवारी र भविष्य मात्रै होइन, देशकै भविष्य र जिम्मेवारी छ ।

अर्थात्, उनको काँधमा देश छ ।

छोरीका कलिलो काँधमा देशको अजंगको भारी छ भन्ने थाहा पाएपछि बाआमाको मन दुख्यो । छाती पोल्यो । हृदयमा चस्स बिझ्यो, देश ।

‘एक डोको घाँस, एक जर्किन पानी र एक झोला किताब बोक्न नसक्ने उनको काँधले कसरी थेग्ला, यो प्राचीन देशको ‘पापको’ भारी ?’ प्रश्न र चिन्ताले मन बिझायो । सूर्यको किरणले पृथ्वी नटेक्दै बूढा बा दौडिए, छोरीको काँधबाट देशको भारी हटाउन । छोरीको काँधमा यो पापको भारी बोकाएर आफूहरु वैतरणी तर्न सक्दैनौं भन्ने ज्ञान बुढा बालाई थियो । र, बेपत्ताले दौडिए बा देश बोकिरहेकी छोरी खोज्न ।

कैलाश खोलाको तिरैतिर उँभो लागेका बाले देखे, छोरी त देश बोकेर उकालो पो चढ्दै छिन् । काँधमा रगताम्मे देश बाकेर उकालो हिँडिरहेकी छोरीलाई बाले खोलाको तिरबाट बोलाए ।

‘बा बोलाउन आउँदा म नेटाकोट (अछामको एउटा गाउँ)को उकालोमा थिएँ । उमेरका कारणले उहाँ उकालो चढ्न सक्नुभएन । फेदमै बसेर मलाई बोलाइरहनुभयो,’ स्मृतिको चिहान उधिन्दै उनी खोतल्छिन, ‘तर, बुबालाई मैले घर फर्किन इसारा गरें, पसिनाले भिजेको रातो रुमाल फिर्काउँदै (हल्लाउँदै) ।’

देशलाई पहाडको टुप्पोमा पुर्याउने कसम खाएकी छोरीलाई बाले फर्काउन सकेनन् । र, बा निराश हुँदै घर फिरे ।

‘हरेक मानिसको आफ्नै समय हुन्छ । छोरीको घर फर्किने समय भएको थिएन । बाले घर आएर आमालाई यस्तै भन्नुभएको थियो, आजभोलि आमा सुनाउनुहुन्छ । बाले आमाको मात्रै होइन, आफ्नै चित्त बुझाउन पनि यसो भन्नुभएको थियो कि ?’ अनुमानको सहारा लिन्छिन् उनी ।
छोरीलाई फर्काउन नसकेका बाआमा बाहिर देखिने गरी त शान्त भएका थिए । तर, भित्रभित्रै निकै विचलित थिए ।

देश काँधमा बोकिरहेकी छोरी हरेक रात बाआमाको सपनामा देखा पर्न थालिन् । सपनामा छोरी देशको भारीले थाकेकी हुन्थिन् । गरुंगो देशको भारी बोकेर उकालो चढ्दा चढ्दै छोरी तल हेर्थिन् । जहाँ उनका बा पर्खिरहेका हुन्थे ।

एक रात उनले दर्ना दरबारमा आगो लगाइन् । उनले आफ्नै बा देवान (चौबिसे राज्यकालीन एक पद) रहेको दरबारमा आगो लगाइन् । आगोको रापतापले नजिकै रहेको बाको घर उज्यालो भयो ।

‘आफ्नै विरासत जल्दा पनि घर उज्यालो हुँदो रहेछ,’ जलिरहेको दरबारको उज्यालो हेर्दै बाले सोचेका थिए ? सरकारी तथ्यांकअनुसार दस वर्षको अवधिमा १७ हजार ९ सय ६९ जनाको व्यक्तिगत सम्पत्ति नष्ट भएको छ ।

∞∞∞

५ मंसिर २०६३, जीवन गन्तव्यविहीन दिन । यही दिन तत्कालीन माओवादी र सात दलबीच १२ बुँदे सम्झौतापत्रमा हस्ताक्षर भएको थियो । माओवादीका तर्फबाट माओवादीका तत्कालीन सुप्रिमो ‘प्रचण्ड’ले हस्ताक्षर गरेका थिए । यो सम्झौताले नै औपचारिक रुपमा माओवादी युद्ध विर्सजन भएको थियो ।

पार्टीले युद्ध अन्त्य भएको घोषणा गरेपछि उनी हँसिया हथौडा पोतिएको एउटा रातो रुमालसहित घर फर्केकी थिइन् । मनभरि क्रान्तिकारी स्मृति बोकेर उनी घर फर्किएकी थिइन् ।

‘रातो रुमाल सम्झौनी बिर्सौनी भनेर कमरेडसँग साटेकी थिएँ,’ मेरो निरन्तरको प्रयासका बाबजुद पनि उनले कमरेडको नाम भनिनन् । क्रान्तिको त्यो रातो रुमाल अब उनीसँग छैन । क्रान्तिको ‘हयांग ओभर’ मात्रै बाँकी छ ।
भूमिगत जीवनबाट फर्किँदा उनी मात्रै होइन, उनीजस्ता हजारौं माओवादी कार्यकर्तासँग केही प्रश्न थिए:

‘अब के गर्ने ?’
‘क्रान्ति के हुन्छ ?’

अहिले उनीसँग प्रश्न त छैन । तर, ‘अब के गर्ने ?’ भन्ने प्रश्न भने ज्युँका त्युँ छ ।

समाज रुपान्तरणको सपनासहित क्रान्तिमा होमिएकी उनी अहिले आफैं जड भएकी छन् ।

भूमिगत जीवनबाट घर फर्किँदाको अनुभव उनी यसरी बयान गर्छिन्, ‘दिउँसो हामीलाई अब सबै घर जानुपर्छ, क्रान्ति हालका लागि स्थगित भयो भन्ने खबर आयो । यो सुनेर सबै साथी एकछिन रनभुल्लमा परेका थिए ।’

रनभुल्ल भए पनि चित्त नबुझे पनि पार्टीको निर्देशन त पालना गर्नुपथ्र्यो । ‘घर जाने भनेर हामीले आफ्ना लुगा झोलामा राख्न थाल्यौं । त्यो दिन हामीले अन्तिमपटक मेसमा खाना पकाएर खायौं । त्यसपछि हामी सबैले एक अर्कालाई अबिर लगायौं र छुट्टियौं,’ यसरी उनले सदाका लागि आफ्ना क्रान्तिकारी यात्रा छाड्नुपर्यो ।

भूमिगत जीवनबाट घर फर्किन पाएको खुसीसँगै एउटा जब्बर प्रश्न पनि थियो ‘अब के गर्ने ?’

उनी माओवादीको सांस्कृतिक टोलीकी एक सदस्य थिइन् । माओवादी जनसत्ता (जनसरकार)को एक सक्रिय कार्यकर्ता पनि थिइन् ।

थोमस ए मार्कसले अन्नपुर्ण पोस्टमा लेखेको एउटा लेखअनुसार माओवादी जनयुद्धको अन्त्यसम्म पुग्दा २० देखि ४० प्रतिशतको संख्यामा महिला लडाकु थिए । तर, उनी लडाकु थिइनन्, उनी सामान्य कार्यकर्ता थिइन् ।

जनमुक्ति सेनाबाहेक अन्य कति कार्यकर्ता माओवादीमा आबद्ध वा भूमिगत थिए भन्ने यकिन तथ्यांक छैन ।

∞∞∞

भूमिगत जीवनभन्दा कठोर भयो उनको सामाजिक जीवन । भूमिगत हुँदा उनी क्रान्तिका गीत गाउँथिन्, नाच्थिन् । अछामका पहाडी गाउँलेलाई क्रान्तिका गीत सुनाउँथिन् । भूमिगत रहँदा उनको जीवनमा क्रान्तिले सञ्चार गरेको ऊर्जा थियो । क्रान्ति सफल बनाउने उद्देश्य थियो ।

तर, अहिले उनीसँग न ऊर्जा छ न कुनै उद्देश्य । जीवन, समाज, परिवार सबै दाउमा राखेर भूमिगत क्रान्तिमा सामेल हुने हिम्मत राख्ने उनी

आज आएर जीवनसँग हारेकी छन् ।

क्रान्तिको मार्गबाट समाज परिवर्तन गर्छु भनेर लागेकी उनका लागि अहिले समाज नै पीडादायी बनेको छ । उनी अहिले त्यो भूमिगत समय जीवनको टाइमलाइनबाट मेट्न चाहन्छिन् । त्यही क्रान्तिकारी अनि भूमिगत जीवन अहिले उनलाई गलाउने र हराउने कारक बनेको छ ।

उनका लागि मात्रै होइन, उनको भूमिगत विगत उनका बाआमाका लागि पनि सामाजिक विभेद र अपहेलनाको कारक बनेको छ ।

भूमिगत जीवनबाट फर्किएपछि रचनाका बाआमाले विवाह गराइदिन खोजेका थिए । तर, दुर्भाग्य उनी माओवादी कार्यकर्ता थिइन् भन्ने थाहा पाएपछि उनीसँग बिहे गर्न कोही राजी भएनन् ।

कयौंपटक उनको विवाहका लागि प्रयास गरिएको हो । तर, हरेक प्रयास असफल भए । जसको एउटै कारण थियो, उनी पूर्वमाओवादी कार्यकर्ता हुनु ।

पँधेरो तथा मेलापात जाँदा गाउँले उनकै कुरा गर्छन् । ‘बूढी कन्या बस्ने भई’ भन्दै उनलाई दयाको पात्र बनाउँछन् । ‘बूढा बाआमामाथि बोझ भई’ भन्दै उनलाई धिक्कार्नेको पनि कमी छैन । ‘क्रान्तिकारीको हालत हेर’ भन्दै उनलाई गिज्याउनेको पनि कमी छैन ।

गएका १३ वर्षदेखि उनले दैनिक यस्ता लाञ्छना सुन्दै र सहँदै आएकी छन् ।

‘अब के गर्नु, भन्नेहरुको मुख थुन्न सकिँदैन । यही समाज परिवर्तन गर्न हिँडेका थियौँ तर..’ यति भन्दा उनी भक्कानिएकी थिइन् । एकछिन शान्त भइन् । घुँक्कघुँक्क आवाज निकालिन् । गहभारि आँसु छचल्किएको थियो ।

०००

उनीजस्ता धेरै युवती छन्, जो माओवादी जनयुद्धमा सामेल भएकै कारण तिरष्कृत भएका छन् । यस्ता कति युवती छन्, जसले जनयुद्धमा सामेल भएकै कारण विवाह गर्न पाएका छैनन् ? सम्मानजनक जीवन बाँच्न पाएका छैनन् ?

‘प्रत्यक्ष रुपमा क्रान्तिमा होमिएर सामाजिक बहिष्कार सामना गरिरहेका उनीजस्तालाई )द्वन्द्व पीडित भन्ने कि नभन्ने ?’

बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको छानबिन, सत्यनिरुपण तथा मेलमिलाप आयोग ऐन २०७१ ले उनी जस्तालाई द्वन्द्व पीडितको सूचीमा राख्दैन ।

तर, ऐनको दफा २ को ‘ञ’ को ‘ङ’ अनुसार भने उनी द्वन्द्वपीडित ठहरिन सक्छिन् । ऐनमा उल्लिखित ‘बलात्कार तथा यौनजन्य हिंसा’मा परेकालाई द्वन्द्व पीडित मान्ने बताइएको छ ।

२०५८ मा उनी नेपाली सेनाबाट बलात्कारको सिकार भएकी थिइन् ।

‘जुपु (अछाम सदरमुकाम मंगलसेन नजिकैको गाउँ)मा सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्न गएका थियौं । हामी सांस्कृतिक कार्यकर्तासँग हतियार हुँदैनन्थ्यो । त्यहीबेला शाही सेना आयो । केही साथी भागे तर हामी समातियौं,’ उनले भनिन्, ‘बन्दुक......बुटले कुट्यो..........पालैपालो.........।’

उनको अभिव्यक्ति अपुरै रह्यो । बाँकी कुरा आँसुले बालिरहेको थियो ।

त्यो सैनिक यातनामा उनको ज्यान पनि जान सक्थ्यो । तर, उनलाई बचायो विद्यालयको परिचयपत्रले । त्यतिखेर उनको गोजीमा विद्यालयको परिचयपत्र थियो, त्यही परिचयपत्र देखेर सेनाले उनलाई जीवितै फर्किन दिएको थियो ।

‘आज यस्तो जीवन बाँच्नुभन्दा त त्यतिखेरै मरेको भए हुन्थ्यो,’ उनले भनिन् ।

सत्यनिरुपण तथा मेलमिलाप आयोगको तथ्यांकअनुसार हालसम्म देशभरबाट ६२ हजार ८ सय ७८ जनाले आफू द्वन्द्व पीडित भएको उजुरी दिएका छन् ।

महिलाको सहभागिताको दृष्टिमा माओवादी युद्ध नेपाली क्रान्ति र परिवर्तनकै इतिहासमा सबैभन्दा धेरै महिला सहभागी भएको क्रान्ति रहेको बताइन्छ ।
जीवनको साढे तीन दशक पार गरिसकेकी उनलाई अब बिहे गर्ने रहर छैन । साथीहरुका छोराछोरी देख्दा भने उनलाई लोभ लाग्छ । कुनै समय भाग्य भन्दा कर्ममा विश्वास गर्ने उनी अब भाग्यलाई सर्वोपरी ठान्दै भन्छिन्, ‘लोभ लागेर के गर्नु, आफ्नो भाग्यमा रहेनछ ।’

साँझपख आफैंले जलाएको कोटको आँगनमा बसेर उनी जीवनलाई रिवाइन्ड गर्न खोज्छिन् ।

‘एसएलसी दिएर म सरासर घर फर्किन पाएको भए सायद आज जीवन यस्तो हुने थिएन कि ? वा १२ बुँदे समझदारी नभएको भए आज जीवन यस्तो हुने थिएन कि ?’ उनले भनिन् ।

यी सबै कल्पना मात्रै हुन् । कल्पना र सपनासँग यथार्थको कुनै साइनो हुँदैन भन्ने उनले भोगिसकेकी छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ २५, २०७६ २०:२०