नेपालका नेता: अपूरा होमोसेपियन्सहरूका बथान

A+ A A-

केही अपवादलाई छाड्ने हो भने नेपाली राजनीतिमा लागेका नेताहरू र उच्च ओहदामा बसेका कर्मचारीहरू आलोचित भएका समाचारहरू अति सामान्य हुन् । आमसञ्चारमाध्यमदेखि सामाजिक सञ्जालका ज्यादातर स्थान तिनै नेता र कर्मचारीहरूप्रति लक्षित तीव्र असन्तुष्टिका अभिव्यक्तिहरूले भरिएका हुन्छन् । तर, वास्तवमा ती नेतृत्वदायी स्थानमा आफूलाई पुर्‍याउन सफल मानवहरू साँच्चै आलोचनाकै मात्र लायक छन् त ?

राजनीतिक नेताहरूको विगत पल्टाएर हेर्ने हो भने त्यहाँ छर्लङ्ग देखिने तस्वीरले अलग्गै कथा बताउँछ । तिनले खुबै मिहिनेत गरेर राजनीतिक सिद्धान्तहरू अध्ययन गरे, व्यवस्थाका विरुद्ध उभिएर जेलमा यातना सहँदै बसे, अनि आफ्ना व्यक्तिगत जीवनलाई तिलाञ्जलि दिएर देशको मुहार फेर्ने अभियानमा लागे । त्यति मात्र होइन, तिनले मोटामोटा दस्तावेज वा कार्यपत्र बनाए, आफ्ना सशक्त भाषणले हजारौँलाई आन्दोलनमा होमिएर देशको शक्तिसत्ता परिवर्तन गर्न प्रोत्साहित गरे । लाखौँ जनताको अमूल्य मत जित्न सफल भई सत्तारोहण गर्न सक्षम भए । गरिब जनताको जीवनस्तर फेर्ने नीति तथा कार्यक्रमहरू र योजनाहरू बनाए । यस्ता धेरैधेरै कृत्यहरू गरे जसका कारण उनीहरूको सदा जयजयकार भइरहनुपर्ने हो । यद्यपि, के कारण हो जसले गर्दा राजनीतिज्ञहरू निकृष्ट तहमै आलोचित भइरहन्छन् ? के अभाव छ तिनमा, जसले तिनका असल पक्षहरूलाई सम्पूर्णत छायामा पारेको छ ?

सन् २०१० को दशकमा संसारभरिमै अत्यधिक सफल र चर्चितमध्येका एक लेखक तथा इतिहासका प्रोफेसर युवाल नोह हरारी भन्छन्, 'होमोसेपियन्स अर्थात् हाल पृथ्वीमा अस्तित्वमा रहेका एक मात्र मानव प्रजातिमा ७० हजार वर्षअघि असाधारण रूपले मुख्यतया तीनवटा संज्ञानात्मक गुणहरूको विकास भयो । तिनै गुणहरूका कारण उनीहरूले अप्राकृतिक प्रगति गरे । पृथ्वीमा अस्तित्वमा रहेका सम्पूर्ण प्राणी र वनस्पतिमाथि विजय प्राप्त गरे । ती तीन गुणहरू थिए– व्याख्या गर्न सक्ने भाषा, फिक्सन अर्थात् काल्पनिक कथाको निर्माण र समन्वयको क्षमता ।' सापेक्षिक रूपमा अन्य जनावरहरूसँग यी गुणहरू छैनन् वा भए पनि होमोसेपियन्ससँगको तुलनामा ज्यादै कम छन् ।

संसारमा जेजति विकास वा प्रगति भएका छन्, मुख्यतया फिक्सन अर्थात् कल्पना र समन्वयको सफल मिश्रणमा भएका छन् । उदाहरणका लागि सम्पूर्ण वैज्ञानिक उपकरणहरूको निर्माण कल्पना र समन्वयको उपज हो । कुनै होमोसेपियन्सले प्रथमत: गरेको कल्पनालाको रूप यथार्थमा तब साकार हुन्छ, जब त्यसमा अन्य सयौँ/हजारौँ सेपियन्सहरूको सफल समन्वय सम्भव हुन्छ । कुनै दिन कसैले आकाशमा हवाईजहाज उडेको कल्पना गरेको थियो । तर, कल्पना मात्रले वास्तविक जहाज बन्न सम्भव थिएन । आकाशमा उड्ने जहाजमा जडित हजारौँ पुर्जाहरूको निर्माण, ती सबै पुर्जाको उचित तरिकाको जडान र सुरक्षित उडान तब सफल भयो, जब हजारौँ मानिसहरूले एकआपसमा सही समन्वय गर्दै आ–आफ्नो काम गरे ।

वर्तमान समयको कुरा गरौँ । कोभिड भाइरसविरुद्धको खोप आविष्कारमा केवल केही संख्याका वैज्ञानिकहरूले प्रयोगशालामा गरेका प्रयोग र परीक्षण मात्रको योगदान छैन । प्रयोगशालाका उपकरणहरू, कम्प्युटर, बिजुलीबत्तीजस्ता आधारभूत संरचनाहरूको निर्माण अरुले नै गरेका हुन् । ती सामग्रीहरूको निर्माणमा हजारौँको योगदान छ । ती योगदानहरूको उचित समन्वयमा नै वैज्ञानिक उपकरणहरू बने । खोपको सूत्र पत्ता लगाइसकेपछि पनि उक्त खोप कसैको पाखुराको मांसपेसीमा पस्नुअघि व्यापक र गहिरो समन्वयकारी कार्यहरूबाट गुज्रिन्छ । कारखानामा खोपको निर्माण, खोप राख्ने भाइलहरूको निर्माण, सिरिञ्ज र निडलहरूको निर्माण, प्याकिङ र लेबलिङ, भण्डारण, ढुवानी, वितरण, अनि स्वास्थ्यकर्मीहरूको काम आदि इत्यादि यस्ता कामहरू हुन्, जुन दशौँ हजारको उचित समन्वयमा मात्र सफल हुन्छ ।

एकल प्रयासका कार्यहरूमा नेपाली राजनीतिक होमोसेपियन्सहरू सिपालु छन् । भाषाको उच्चतम प्रयोग गर्नमा खप्पिस छन् । कथा र कल्पनामा पनि संसारका कोहीभन्दा कम छैनन् । तर, बृहत् संख्यामा समन्वय गर्ने कुरामा नेपाली राजनीतिक होमोसेपियन्सहरू निकै पछाडि छन् । हुन सक्छ, सेपियन्समा पाइने त्यो गुण, तिनीहरूमा विकास भएकै छैन ।

अब राजनीति र समाज विज्ञानको कुरा गरौँ । राजनीतिको मुख्य आधार भनेको पनि कल्पना नै हो । अरुलाई विश्वास दिलाउन सक्ने वा भ्रमित पार्न सक्ने भाषा पनि राजनीतिमा उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ । राजनीतिक दर्शन वा सिद्धान्त सम्पूर्णत: कल्पना हो भने त्यस सिद्धान्तमा आधारित समाजिक नियम वा व्यवस्थाको अभ्यास समन्वय हो । कर्मचारीतन्त्र, सेना, प्रहरी आदि पनि सही समन्वयमा मात्र चल्न सक्ने कथा हुन् । संसारमा विकसित मानिएका देशका अगुवाहरूले जुन राज्यव्यवस्थाको परिकल्पना गरे, अर्थात् कथा बनाए, उनका अनुयायीहरू र देशका जनताले त्यस कथालाई यथार्थमा अभ्यास गर्न समन्वयकारी भूमिका निवार्ह गरे । असाध्यै सुन्दर राजनीतिक कथा निर्माण गर्ने देशहरूले प्रगति गर्ने होइन रहेछन् । प्रगति त तिनले गर्दारहेछन् जसले समन्वयको भूमिकालाई असल ढंगले वहन गर्छन् ।

अब नेपालका राजनीतिक होमोसेपियन्सहरूको कुरा गरौँ ।

हरारी भन्छन्, 'राजनीतिक दर्शनहरू होमोसेपियन्सले सिर्जना गरेका कथाहरू हुन् । संविधान पनि एक राजनीतिक कथा हो, जससँग देशको व्यवस्था परिकल्पना गरिएको हुन्छ । निर्वाचन पनि एक सुन्दर र आदर्श कथा हो । व्यवस्थापिका, कार्यपालिका, न्यायपालिका अनि मानवअधिकार पनि होमोसेपियन्सहरूकै कल्पनाका उपज हुन् ।'

नेपालका कम्युनिस्ट हुन्, समाजवादी हुन्, रुढिवादी हुन् वा जुनसुकै वादलाई अँगालेका हुन्, सबैले निर्वाचनअगाडि एक सुन्दर तर काल्पनिक कथाको पुस्तक प्रकाशित गर्दछन् । त्यो पुस्तकलाई चुनावी घोषणापत्र भनेर नाम दिइएको हुन्छ । सानाठूला सबै दलका घोषणापत्रहरू सापेक्षिक रूपमा प्रगतिशील र विकासप्रेमी नै हुन्छन् । ती घोषणापत्रहरूमा कल्पनाहरूलाई सजाउन र स्वप्निल अनि रंगिन बनाउन सेपियन्सहरूले आफ्ना अभूतपूर्व भाषाको प्रयोग गर्दछन् ।

नेपालका राजनीतिज्ञहरू कथा निर्माण गर्न र तिनलाई भाषाले सजाएर प्रस्तुत गर्ने काममा अब्बल छन् भन्दा सायदै गलत होला । भाषाको क्षमता भनेको झुटो बोल्न सक्ने क्षमता पनि हो । झुटो कुरालाई सत्य हो भनेर प्रस्तुत गर्ने क्षमता पनि हो । निर्वाचन घोषणापत्रको अधिकांश अंश त झुटो कुराले नै भरिएको हुन्छ । निर्वाचन घोषणापत्रमा मात्र किन, देशको मूल कानुन भनिएको संविधानमा समेत प्रशस्त झुटा कुराहरू लेखिने रहेछन् ।

सबै व्यक्तिसँग रोजगारीको हक छ । जातीय व्यवस्थाका आधारमा कोही शोसित पीडित हुनुपर्दैन भनेको पनि सम्पूर्णत: सही रहेछ त ? मौलिक हकसँग सम्बन्धित अधिकांश धाराहरू पूर्ण सत्य हुन् त ? वास्तवमा यो सब नेताहरूले आफूलाई न्यायप्रेमी देखाउन र जनतालाई भ्रमित पार्न गरेको झुटको खेती रहेछ । त्यस्तो खेती जो वास्तविकता ओइल्याउँदा मौलाउने गर्दछ ।

यसरी भन्दा होमोसेपियन्सले संज्ञानात्मक विकासका क्रममा प्राप्त गरेका तीन गुणहरूमध्ये नेपालका राजनीतिक होमोसेपियन्सहरूमा पनि दुई गुणहरू त प्रशस्त मात्रामा भेटिने रहेछ– कथा कल्पने र भाषाले सजाउने ।

अब अर्को अर्थात् तेस्रो गुणको कुरा गरौँ । तेस्रो गुण हो– समन्वयको क्षमता । सही समन्वयका लागि एकभन्दा धेरै होमोसेपियन्सहरू आपसमा मिलेर साझा उपलब्धिका लागि काम गर्न जरुरी हुन्छ । व्यक्तिगत रूपमा गर्ने काममा जनावरहरू सेपियन्सभन्दा बलिया, प्रभावकारी र आत्मनिर्भर छन् । तर, जनावरहरूले ठूलो समूहमा साझा उपलब्धिका लागि मिलेर काम गर्न सक्दैनन् ।

हरारी भन्छन्, 'चिम्पाञ्जीले धेरैमा पचास जनाको संख्यामा समन्वय गर्न सक्छ । संख्याले पचास नाघ्यो भने उनीहरूबीच उचित समन्वय हुन सक्दैन । कमिला वा मौरीहरू त्यसभन्दा धेरै संख्यामा काम गरिरहेको देख्न सकिन्छ । तर, उनीहरू पनि केही निश्चित कामहरू मात्र मिलेर गर्न सक्छन् । सेपियन्सहरूको जति धेरै संख्या र धेरै प्रकारको काममा समन्वय गर्ने क्षमता कमिला र माहुरीहरूमा पनि छैन ।'

नेपालका राजनीतिज्ञहरू पनि व्यक्तिगत रूपमा वा सानो समूहमा बसेर असाध्यै राम्रा कामहरू गर्न सक्दारहेछन् । निर्वाचनअगाडि बनाउने घोषणापत्र सानो समूहको काम हो । राजनीतिक दस्तावेज वा सिद्धान्तको व्याख्या पनि व्यक्तिगत वा सानो समूहको काम हो । मञ्चमा उभिएर गरिने लामालामा शब्दजाल बुनिएका भाषणहरू एकल प्रयास हुन् । यसरी हेर्दा झुटो बोल्न सक्ने र कथा सिर्जना गर्न सक्ने क्षमतामा उनीहरू जति अब्बल छन्, ठूलो समूहबीच समन्वय गर्ने क्षमता उनीहरूमा पटक्कै देखिँदैन वा त्यो क्षमता क्षणिक वा कमजोर देखिन्छ ।

संविधान जतिसुकै असल र आदर्श कल्पना भए पनि त्यसको कार्यान्वयन नेपालमा अति नै निकृष्ट तहको छ । ९० प्रतिशतभन्दा धेरै संविधानसभा सदस्यहरूको साझा मतले बनेको संविधान भनेर धक्कु लगाउनेहरू जब त्यसको कार्यान्वयनको समय आयो, ती सबै छिन्नभिन्न भए । केही नेताहरूको कल्पनालाई भाषाले सिँगारेर लेखिएको घोषणापत्र कार्यान्वयन गर्न व्यापक रूपमा लाखौँको संख्यामा रहेका कार्यकर्ताहरू र हजारौँको संख्यामा रहेका नेताहरूबीच अत्यन्तै बलियो समन्वयको आवश्यकता हुन्छ, जुन नेपाली राजनीतिक सेपियन्सहरूमा देखिएन । मञ्चमा उभिएर उडन्ते सपना फलाक्ने नेताहरू सपनालाई साकार बनाउने बेलामा सम्पूर्णत: असफल सिद्ध भएका छन् ।

सत्तामा पुग्ने दलले बनाएका घोषणापत्रहरू सायद कार्यान्वयन हुने थिए, यदि सत्तासीन राजनीतिज्ञहरूले कर्मचारीतन्त्र र जनतासँग प्रभावकारी समन्वय गर्न सकेको भए । विकसित मानिएका देशहरूमा असम्भवजस्ता लाग्ने ठूलाठूला आयोजनाहरू सफल हुन्छन्, कारण उनीहरूसँग केवल कल्पना मात्र छैन, त्यसलाई यथार्थमा रुपान्तरण गर्ने समन्वयकारी भूमिका पनि छ । सोही गुण नेपालका नेतृत्व तहमा पुग्नेहरूमा विरलै देखियो ।

नेताहरूले दुईवटा ठूला कम्युनिस्ट दलहरूबीच एकताको स्वर्णिम कल्पना गरे । त्यसलाई भरपूर मात्रामा भ्रामात्मक भाषामा सिँगारे । त्यही भ्रमलाई भजाएर चुनाव जिते । सत्तामा पुगेपछि जब फराकिलो परिधिको समन्वयको आवश्यकता पर्‍यो, अनि मिलेका भनेर एकआपसमा टाँसिन खोजेका दलहरू पनि फेरि अलग्गिए । सत्तामा पुगेकाहरू बाहिरिए ।

नेपालका शहरका सडकहरूमा कहिलेकाहीँ हास्य नाटक मञ्चन हुन्छ । पुराना बिजुलीका पोलहरू नझिकीकन सडक कालोपत्र गर्ने, कालोपत्र भएको सडकमा पानी वा ढलका लागि खाल्डो खन्नेजस्ता कामहरू समन्वय क्षमताको अभावमा भएका साना उदाहरणहरू हुन् । राष्ट्रिय गौरवका भनिएका आयोजनाहरू समयमा सम्पन्न हुन नसक्नु समन्वयकै अभाव त हो ।

मेलम्ची खाने पानी आयोजनाको कार्यान्वयनमा दुई दशकभन्दा धेरै समय लाग्नुले देखाउँछ नेपालका नेताहरूको समन्वयकारी अक्षमता । तर, देशका नेताहरू भनेका विशिष्ट रूपले उत्पादन गरिएका वा विदेशबाट आयात गरिएका अलग वस्तुहरू होइनन् । आमजनताको भिडबाट अलग्गिएर अगाडि आउने मान्छे नै नेता हो । त्यसैले समन्वयकारी क्षमताको अभाव नेताहरूमा मात्र छ भन्न पनि मिल्दैन । नेताभन्दा तलका कार्यकर्ताको तह र जनतामा पनि सायद समन्वय क्षमताको अभाव छ ।

नेताहरूले दुईवटा ठूला कम्युनिस्ट दलहरूबीच एकताको स्वर्णिम कल्पना गरे । त्यसलाई भरपूर मात्रामा भ्रामात्मक भाषामा सिँगारे । त्यही भ्रमलाई भजाएर चुनाव जिते । दलहरू एकीकृत हुनु र चुनाव जित्नु कथात्मक थियो । समन्वयको सुरुवाती चरणका केही सहज कामहरू थिए । तर, जब सत्तामा पुगे, उनीहरूसामु देश चलाउने जिम्मेवारी आयो, जसमा गहन र फराकिलो परिधिको समन्वयको आवश्यकता थियो । अनि मिलेका भनेर एकआपसमा टाँसिन खोजेका दलहरू पनि फेरि अलग्गिए वा उप्किए । सत्तामा पुगेकाहरू बाहिरिए ।

सत्तामा रहिरहँदा वा कुनै पनि उच्च ओहदामा रहँदा नेता, विज्ञ वा कर्मचारीहरूले उच्च कोटीको योजना बनाउने गर्दछन् । प्रत्येक वर्ष पारित गरिने नीति तथा कार्यक्रम होस् वा वार्षिक बजेटको घोषणा, ती सुन्दा वा पढ्दा यस्तो लाग्छ कि देशले एकै वर्षमा मुहार फेर्ने छ । तर, कार्यान्वयन त्यत्तिकै कुरुप र असफल हुन्छ । प्रश्न उठ्छ , कारण के हो त ? जवाफ यही हो कि, कार्यक्रम बनाउनु र बजेट बनाउनु कल्पना र भाषाको काम हो । थोरै व्यक्तिहरूको समन्वय यसका लागि पर्याप्त हुन्छ । तर, जब नीति तथा कार्यक्रमहरू कार्यान्वयन गर्ने बेला आउँछ, तब त्यहाँ बृहत्तर समन्वयको खाँचो पर्दछ । त्यहीँनिर असफल हुन्छन् नेपालका राजनीतिक नेतृत्व र कर्मचारीतन्त्र ।

यसले सिद्ध गर्ने कुरा त्यही हो कि एकल प्रयासका कार्यहरूमा नेपाली राजनीतिक होमोसेपियन्सहरू सिपालु छन् । भाषाको उच्चतम प्रयोग गर्नमा खप्पिस छन् । कथा र कल्पनामा पनि संसारका कोहीभन्दा कम छैनन् । तर, बृहत् संख्यामा समन्वय गर्ने कुरामा नेपाली राजनीतिक होमोसेपियन्सहरू निकै पछाडि छन् । हुन सक्छ, सेपियन्समा पाइने त्यो गुण, तिनीहरूमा विकास भएकै छैन । के ती अपूरा होमोसेपियन्सहरूका बथान मात्र हुन् त ?

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ ३०, २०७८ १०:१५