किन बिर्सियौँ खानेकुराका लागि खेतीपाती ?

A+ A A-

खेतीपाती किन गर्ने ? खानका लागि । धेरैलाई यो सरल प्रश्नोत्तरको मर्मबारे चासो छैन । अहिले खेतीपाती खानका लागि गरिँदैन । यो त पैसा फलाउन गर्ने बिचौलिया दलालको खेती बनेको छ । होइन भने मानव जीवन सम्भव बनाउन हावा, पानीपछि सबैभन्दा नभई नहुने खानेकुरा उब्जाउने खेतीपाती यति धेरै विषाक्त र उपेक्षित हुन कसरी सम्भव छ ?

विगत दुई वर्षदेखि कोभिड-१९ नाम गरेको कोरोना भाइरसको मानव जातिमा भएको संक्रमणले हाम्रो धैरै सन्दर्भमा फेरबदल आएको छ । यसले प्रकृति र समाज विकासका धैरै आयाममध्ये खाना र खेतीपातीको समग्र चेतनालाई गम्भीर प्रश्न उठाएको छ । यसले जनस्वास्थ्य संकटसँगै उत्पादन सामग्री, सेवा र सहायताको उपलब्धता र वितरण, बढ्दो आयातका साथै परनिर्भरताजस्ता समस्याहरू र यी हुनुका प्रत्यक्ष र परोक्ष कारणहरू सबैले देख्ने गरी सतहमा ल्याइदियो । यसलाई फर्केर हेर्न र सच्याउन तत्कालै पहल गर्नुपर्ने कुरा जोडदार रूपमा उठिरहेको छ ।

खासगरी यसले नाफाका लागि मात्र गरिने कृत्रिम रसायन र विषादीमा आधारित खेतीपाती र यसका कारणले भएका जनस्वास्थ्यका समस्या र चुनौतीहरू थप उजागार गरेको छ । कोभिड-१९ को प्रभावमा खानपान र जीवनशैली फेरिएका कारण बढिरहेको नसर्ने दीर्घरोग भएका समुदाय बढी प्रभावित देखिनुले पनि यो कुरा पुष्टि हुन्छ ।

यस्तो विषका कारण क्यान्सर, मिर्गौलाले काम नगर्ने, चिनी रोग, मुटुरोग, रक्तचाप र थाइराइडका बिरामी दिनदिनै थपिएका छन् । अस्पतालमा जीवनजलका बोतल, सुई र सेता ट्याब्लेटका भरमा बाँच्न आस पालेका नसर्ने दीर्घ रोगका बिरामीको ताँती छ । यो विष फैलाउने कसम खाएका बिचौलिया नै यसका साक्षी बनेका छन् ।

योसँगसँगै खेतीपातीले खुट्टा नटेक्नुका थप अन्तर्निहित कारणहरूसमेत उजागार हुँदै गएका छन् । मुख्य रूपमा कृषिलाई आधुनिक बनाउने भन्दै भित्र्याएको प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी, वैदेशिक ऋण र सहायतामा अनुदानको दुरुपयोग र खेतीयोग्य जमिन, मलबिउमा भइरहेका बिचौलियाको चकचकी, चलखेल, कपट, सेटिङ र लेनदेनले राजनीतिका बेथितिजस्तै खेतीपातीको अवस्था दुरुह बन्दै गएको छ ।

यसको मारमा वर्षौंदेखि खेतीपाती गरेर समस्त जनसंख्याको ७० प्रतिशतभन्दा बढीको दैनिक खानेकुराको बन्दोबस्त गर्ने दलित, जनजाति, साना किसान खास गरी श्रमिक किसान र महिला परेका छन् । यिनलाई छेउ पार्न समृद्धि भन्दै जबर्जस्ती आयात गरिएको बाह्य विकासले अहिले आफ्नो औकात देखाउँदै छ ।

विकासका नाममा जथाभावी घडेरी, बाटो र स्मार्ट शहर बनाएर खेतीयोग्य जमिनबाट बेदख्खल गर्ने गरिएको छ । सांस्कृतिक र सार्वजनिक जमिनको दुरुपयोग दालभातजस्तै भएको छ । यस्तो कुकर्ममा राजनीतिक र प्रशासनिक नेतृत्व नै लागेको छ । कतिसम्म भने यो देशका कार्यकारी विराजमान हुने बालुवाटारको सरकारी निवाससमेत जग्गा दलालहरूको कब्जामा छ ।

अनुदानका नाममा अर्बौं रकम बाँडचुँड भइरहेको छ । सरकार र सरोकारवालाको भरथेगमा खेतीपाती गरेर घरबार चलाउन सकिन्छ कि भनेर आस पालेर व्यवसाय गर्न तम्सेका उत्साहित उद्यमी किसान झनै कुण्ठित भएका छन् ।

खानाको बन्दोबस्त गर्ने खेतबारीमा वा खानामा विष होस् वा खेतीपातीमा कृत्रिम रसायन हालेर प्रकृति, माटो र मानव स्वास्थ्य तहसनहस बनाउने कसरत भइरहेको छ । उखुु, चिया, कफी, अदुवा र अलैँची खेती गर्ने किसानलाई यिनका उपजको उचित मूल्य नदिएर बिचल्लीमा पार्ने वा तरकारी, कुखुरा र दूध व्यवसायी, श्रमिक, भूमिहीन वा उद्यमी महिला, पुरुष या साना व्यापारी सबलाई किनारा लगाउने, बिचौलिया पोस्ने र तिनैबाट भाडा उठाउने काम छोटे दलालको नियत नै बनेको छ ।

आयातीत खाना र परनिर्भर खेतीपातीको अवस्थाले हाम्रो आत्मसम्मान, स्वाभिमान र आत्मनिर्भरता तथा खाद्य सुरक्षाको हैसियत देखाइदिएको छ । नेतागण र तिनका राष्ट्रप्रेमी कार्यकर्ता चुच्चे नक्साको बखानमै व्यस्त छन् । क्युबाली क्रान्तिको सिको गर्न सिकाउँदै हिँड्ने समाजवादी सिद्धान्त हस्तीहरूले क्युबाको कृषिबाट सिक्ने कुरा गर्दैनन् । उनीहरूलाई यस्तो कुराको हेक्का नै छैन ।

यस वर्ष मात्र ३ खर्ब ५९ अर्बको कृषिजन्य उपज र खानेकुरा बाहिरबाट आएको छ । यस्तो विडम्बनापूर्ण विषमताबारेमा किन चुप लाग्छन् ? यो आयात हाम्रो कृषिक्षेत्रको वार्षिक उत्पादनको झण्डै २५ प्रतिशत हो । यो नेपालजस्तो खेतीपातीको सम्भावना भएको मुलुकबाट यसबाट घरबार नचलेर शहर र मुग्लान भासिएका लाखौँ नेपाली युवा किसानले बगाएका रगतपसिनाको अपमान हो ।

विडम्बना, आफ्नै वा अरुकै बाँझो जमिनमा खेती गरेरै बरु गुजारा चलाऊँला भन्दै शहर र सीमानाकाहुँदै फर्किएका नेपाली युवा किसानको रोदन सिहंदरबारसम्म पुगेन । त्यहाँ बस्ने घुम्ने मेचमाथिका अन्धा मान्छेले मोबाइल खेलाउँदै सबै यही बसे सबैलाई कसरी खाना पुर्‍याउने भनेर कोकोहोलो गरेको टीभी र रेडियोले कानै खाने गरी फुके ।

तर दुर्भाग्य, विप्रेषणबाट देश चलाउने सपना बाँडेका योजनाकारलाई गिज्याउँदै गाउँघर पुगेका यी युवा भने खेतीपाती गरेर टिक्ने छाँट नदेखेपछि आँसु झार्दै सरक्कै शहर फर्के र फेरि मुग्लान भासिए । यिनले आउँदै गरेको चाडसमेत भन्न पाएनन् ।

हामी भने यो वर्षका चाडबाड तिनैले पठाउने विप्रेषणका नयाँ नोट साटेर मनाउने तयारी गरिरहेका छौँ । परिणामतः जिम्मेवार निकाय र सरोकारवालाको दूरदृष्टि नपुग्दा निरन्तर विघटनको चक्रीय प्रभावमा परेको खेतीपातीले ५० लाखभन्दा बढी नेपाली युवा किसानको बाध्यकारी श्रम पलायन निरन्तर जारी छ । यसले खेतीपातीका लागि चाहिने श्रममा महिलाकरण भइरहेको छ ।

महिलाले एक्लै खेती धान्न नसकेपछि यन्त्रमा आधारित एकल खेती गर्न विवश छन् । यसले जैविक विविधता र माटोको जीवन तत्त्व ह्रास हुँदै गएको छ । माटो र बिउ बिग्रेसँगै अहिले रोग र कीराले खेतीपाती तहसनहस पारेको छ । सबै बालीमा कुनै न कुनै कीरा या रोगले सताएकै छ । यस्ता रोग किसानको नियन्त्रण गर्न गरिने ज्यानमारा रासायनिक विषले गर्दा बजारमा आएका खानेकुरा खानयोग्य छैनन् ।

स्थानीय रैथाने खानेकुरा उत्पादन घट्दै जाँदा बाह्य पत्रुखानाको बिगबिगी बढेको छ । यसको समस्याले कुनै गाउँ/शहर अछुतो छैन ।

हाम्रो जीवन सम्भव बनाउने अक्सिजन (हावा) र पानी हामी अहिलेसम्म जसोतसो प्रकृतिबाट सजिलै पाएका छौँ । तर, यी दुईजत्तिकै महत्त्वपूर्ण तर मानिसले आफैँले व्यवस्था गर्नुपर्ने खाना भने कसैको प्राथमिकतामा पर्दैन । बरु उल्टै हाम्रो कृषि सपार्ने जिम्मा बोकेका सरकारहरू र सबै सरोकारवाला (किसान र केही सचेत नागरिक बाहेक) माटो, पर्यावरण र यसको जैविक विविधता जोगाउनेभन्दा यसलाई ध्वस्त गर्ने काममा उद्यत छन् ।

मलिला उपत्यकामा कंक्रिटका आँगन बनेका छन् । मनाङ, मेलम्ची बगाउँदै तराईका उर्वर भूमि मरुभूमि बनाउने प्रकृतिको वितण्डा निरन्तर बढिरहेको छ । चुरेदोहन र सिमानाको छिमेकीले आफ्नो आँगनको डिल अग्लो बनाउने क्रम जारी छ । सिंगाे चुरे र तराईक्षेत्रले बाढी र डुबानको पीडा मात्र खपेको छैन, बालुवाकरणसँगै माटो मर्ने प्रक्रिया तीव्र छ ।

यसैमाथि खानाका लागि खेती गर्ने किसानलाई भरथेग गर्ने नाममा आसेपासे र बिचौलिया पोस्ने अनुदान नामको नयाँ सामाजिक सरुवा रोग थपिएको छ । अहिले यो कोरोनाजस्तै सर्वत्र फैलिँदै छ ।

अनुदानका नाममा अर्बौं रकम बाँडचुँड भइरहेको छ । सरकार र सरोकारवालाको भरथेगमा खेतीपाती गरेर घरबार चलाउन सकिन्छ कि भनेर आस पालेर व्यवसाय गर्न तम्सेका उत्साहित उद्यमी किसान झनै कुण्ठित भएका छन् । आमकिसान अनुदान पाउने निवेदनको मापदण्ड पुर्‍याउन नसकेर आजित छन् । तर, झोले बिचौलियाले थैलो भरिरहेका छन् । मिलेमतोमा सम्पत्ति जोडेका छन् । झोलामा गरिने अनुदानको बिचौलिया खेतीले उत्पादन बढ्ने कुरै भएन । उत्पादन र उत्पादकत्व वर्षैपिच्छे घटिरहेको छ । यो कुरा कृषिउपज आयातका तथ्याङ्क आफैँ बोल्छन् ।

आमकिसान अनुदान पाउने निवेदनको मापदण्ड पुर्‍याउन नसकेर आजित छन् । तर, झोले बिचौलियाले मिलेमतोमा थैलो भरिरहेका छन् । झोलामा गरिने अनुदानको बिचौलिया खेतीले उत्पादन बढ्ने कुरै भएन ।

यी सबै कुराले सरकार र राजनीतिक नेतृत्वलाई अझै पनि छोएको छैन । तर, आममानिसलाई केही आधारभूत प्रश्नमा विचार गर्न दबाब बढिरहेको छ– किन हामी खानाका लागि गरिने खेतीपातीजस्तो आधारभूत प्रश्न बेवास्ता गरिरहेका छौँ ? किन विषाक्त खाना र खेतीपातीले निम्त्याएका जनस्वास्थ्यका विकराल समस्या नभएझैँ गरेर टकटकिन्छौँ ? माटो यसरी नै मर्ने र खानामा विष थप्दै जाने हो भने हाम्रो भविष्य के हुन्छ ? अब आममानिसले नै यसको जवाफ खोज्नुपर्ने भएको छ । नत्र आफूले कुनै बिगार नगरी रोगको गलगाँड बोक्न बाध्य हुनुको विकल्प छैन ।

हाम्रो खाना र खेतीपातीको सवाल समाजका संरचनागत विभेद, भूराजनीति, उपनिवेश र परनिर्भरताको साङ्लामा जकडिएको र उकुचजस्तै बल्झिएको छ । हामी नेपाली सबै भोको नरहने र पर्याप्त खान पाउने आधारभूत खाद्य अधिकारको रक्षा हाम्रो साझा संकल्प नबनाएसम्म यो नियति दोहोरिने पक्का छ ।

यी सबै समस्याको सम्बोधन गर्दै आमनागरिकले स्वच्छ खाना खान पाउने अवस्था बनाउने, विषरहित र पौष्टिक खानाका लागि माटो र समग्र प्रकृति जीवन्त राख्ने कुरा सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण छ । यो हामी सबै सरोकारवालाको साझा दायित्वसमेत हो । सँगै, किसानको आम्दानी बढाउन सक्षम रोजगारीमूलक, स्थानीय भूगोल र पर्यावरण अनुकूल र स्थानीय समुदायको खाद्य संस्कृतिमा आधारित कृषि पद्धतिको जग बसाउनुको विकल्प छैन भन्ने कुरासमेत बिर्सन हुँदैन ।

यी अहम् महत्त्वका कुरालाई आमजनसमुदायको जानकारीमा ल्याउन र जिम्मेवार निकायको ध्यानाकर्षण गर्न खानाका लागि खेतीपातीका मुख्य आयामहरूमा गम्भीर बहस र संवादको खाँचो खट्‌किएको छ । जति ढिला भए पनि, युवा ऊर्जामा भरोसा गरी हामी सबैको खानाको जोहो गर्न खेतबारीदेखि भान्सासम्म दिनरात खट्ने सम्पूर्ण जनसमुदाय विशेष गरी महिलाहरूको विवेकपूर्ण मेहनतको कदर गर्ने संस्कृति र अभ्यासले मात्र भविष्यको खानेकुराको बन्दोबस्त सम्भव छ भन्ने बिर्सन हुँदैन ।

अन्त्यमा, हामीले चाहेमा घातक रासायनिक विषादीरहित खेतीपातीबाट विषमुक्त र पोषणयुक्त खाना सबै र सधैँका लागि उपलब्ध गराउन सक्छौँ भन्ने कुरामा दृढ रहँदै हामी सबैमा खानाका लागि खेतीपातीको विवेक फर्काउनु नै एक मात्र बलियो विकल्प हो । यसतर्फको यात्रा तय गर्न हामी सबैको विवेक फर्कियोस् । यस वर्षका खाना र खेतीपातीका संस्कृति र चाडपर्वको यही शुभकामना ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ ३०, २०७८ ०८:२८