इन्टरनेट न बत्ती, अनलाइन शिक्षा

खोटाङको हलेसी तुवाचुङ नगरपालिकास्थित सरस्वती माध्यामिक विद्यालयमा कक्षा १० मा अध्ययनरत धनकुमार मगरले अनलाइनबाट पढ्न रुखमा बनाएको डेरा । तस्वीर : नविन चाम्लिङ ।

A+ A A-

'यो नेपाल प्रजातन्त्र रेडियो हो, हामी विराटनगर मुक्तिमोर्चाबाट बोलिरहेका छौँ ।'

२००७ साल फाल्गुण २८ गते बिहान ०८ः३० बजे ताररहित विद्युतीय सञ्चारमाध्यमबाट रेडियोकर्मी तारणीप्रसाद कोइरालाद्वारा प्रसारित आवाज हो यो ।

यसअघि सन् १८८५ मा इटालियन वैज्ञानिक जि. मार्कोनीले ताररहित आवाज सम्प्रेषण गरेपछि संसारले रेडियो पाएको थियो । सूचना प्रवाहका लागि यो एकतर्फी (one way) प्रणालीको लोकप्रियता संसारभरि बढ्दै गएको थियो । कालान्तरमा यो एउटा सशक्त माध्यमको रूपमा स्थापित भयो । नेपालको सन्दर्भमा भन्ने हो भने नेपाल प्रजातन्त्र रेडियोलाई सिंहदरबार काठमाडौंमा स्थानान्तरण गरी २००७ चैत २० गतेदेखि रेडियो नेपालको नामबाट सञ्चालन भयो ।

रेडियो नेपालले लामो समयसम्म जनचेतनामूलक तथा मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रमहरू प्रसारण गरिरह्यो र अध्यावधिक गरिरहेकै छ । एकताका रेडियो सुनचाँदीझैँ प्रतिष्ठाको सामग्रीको रूपमा समेत रहेको थियो । चेतना वृद्धिका लागि कृषि कार्यक्रम दूर शिक्षा (virtual education) जस्तै थियो ।

शिक्षाक्षेत्रमा औपचारिक रूपमा शिक्षक तालिमको सिलसिलामा २०३५ सालमा शिक्षकहरूको भौतिक उपस्थितिबिना दूर शिक्षा पद्धतिअनुसार प्राथमिक शिक्षकलाई १५० घण्टे रेडियो शिक्षा शिक्षण तालिम सञ्चालन भएको थियो । नेपालमा भर्चुअल माध्यमबाट भएको शैक्षिक कार्यक्रम प्रथम पटक मान्न सकिन्छ । खुल्ला विश्वविद्यालयअन्तर्गत नेपालमा धेरै विद्यार्थीहरू स्वअध्ययन गरी पाठ्यक्रमअनुसार पाठ्यांश पूरा गरी परीक्षामा सामेल हुने पद्धतिको विकास भएको छ । जसअन्तर्गत क्याम्पसमा विभिन्न कारणले पहुँच नभएका विद्यार्थीहरूले आफूलाई योग्य बनाउन सकेका छन् । २०५० मा खुल्ला विद्यालयको अवधारणा अघि सारिएको हो । कतिपय उमेर नाघेका विद्यार्थीले समेत यस अवसरको उपयोग गरी एसएलसी परीक्षा उत्तीर्ण गरेका छन् ।

सन् २०२० को डिसेम्बरमा चीनको वुहानमा देखा परेको कोरोना भाइरसको जीवाणु संसारभरि फैलिँदै गएपछि करोडौँ संक्रमित र २० लाखभन्दा बढी मानिसहरूले मृत्युवरण गरिसकेका छन् । हाल खोपको विकास भएको भए पनि अल्पविकसित तथा गरिब राष्ट्र अझै पनि कोरोनाको सजायबाट मुक्त छैनन् । संसारमा संक्रमण र मृत्यु हुने संख्या घट्दै गए पनि तत्कालै यो महामारी नियन्त्रणको अवस्थामा छैन । उद्योगधन्दा कलकारखाना तथा बजारहरू बन्द भएका छन् र आर्थिक पक्ष तहसनहस भएको अवस्था छ । जसले गर्दा मानिसहरूको दैनिक गुजारामा समेत व्यवधान आइपरेको छ ।

अर्को शैक्षिक पाटो जुन भविष्यका राष्ट्रसेवक, राजनीतिज्ञ तथा कुशल जनशक्ति तयार गर्ने क्षेत्र विद्यालय तथा क्याम्पसहरू नराम्रोसँग थला परेका छन् । बालबालिकामा मनोवैज्ञानिक असर परेको छ । विश्वमा करिब १ अर्ब ३० करोड विद्यार्थीहरू विद्यालय तथा क्याम्पस जानबाट वञ्चित छन् । नेपालमा वर्षौं अगाडिदेखि गुरुकुल पद्धतिहुँदै हालसम्म प्रत्यक्ष सहभागितामा (virtual education) शिक्षण संस्कारको विकास भएको र यसै पद्धतिमा अभ्यस्त छन् विद्यार्थीहरू ।

कोरोना महामारीले विद्यार्थीको पठनपाठनको विकल्प खोज्न बाध्य बनायो । प्लेटोका अनुसार 'आवश्यकता नै आविष्कारकी जननी हुन् ।' हुन त यसअघि टोरेन्टो विश्वविद्यालयले सन् १९८४ मा आफ्ना सम्पूर्ण कक्षाहरू दूरशिक्षा (virtual education) मार्फत सञ्चालन गरेको थियो । यसपछि संसारमा अनलाइन शिक्षाको लोकप्रियता बढ्दै गयो ।

इन्दिरा गान्धी राष्ट्रिय खुल्ला विश्वविद्यालय संसारकै ठूलो खुल्ला विश्वविद्यालय बनेको छ । जसमा ४० लाख विद्यार्थी भर्ना देखिन्छन् । नेपालमा कोरोनाको असरले विद्यालयहरू खुल्न नसकेपछि वि.सं. २०७७ वैशाख १० गते त्रिभुवन विश्वविद्यालय प्राज्ञिक र कार्यकारी परिषद्‌ले अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्ने निर्णय गरेको थियो । यसपछि क्याम्पस तथा विद्यालयहरूले अनलाइन कक्षा सञ्चालन गरेका छन् ।

वास्तवमा अनलाइन शिक्षामा संसारका धेरै विद्यार्थीहरू अभ्यस्त भएको भए पनि नेपालमा साधन र स्रोतको अभावले पछ्यौटेपनसँग संघर्ष गरिरहेको अवस्था छ । आशा राखौँ, ऊर्जाको व्यापकता तथा इन्टरनेटको पहुँचको विस्तार गरी भोलिका दिनहरूमा अनलाइनको माध्यमबाट समेत शिक्षा लिनदिन सक्ने अवस्था सिर्जना हुनेछ ।

नेपालजस्तो अल्पविकसित तथा प्राविधिक क्षेत्रमा पहुँचको अभाव रहेको मुलुकमा अनलाइन कक्षा सजिलो छैन । संसारमा विद्युत् उत्पादनको दोस्रो ठूलो देश जहाँ ८३,००० मेगावाट विद्युत् उत्पादन क्षमता भए पनि हालसम्म करिब १,५०० मेगावाट मात्र उत्पादन भएको र नेपालको कुल जनसंख्यामध्ये ७८ प्रतिशत मानिसहरू मात्र विद्युत्‌को पहुँचमा छन् । प्रविधिका लागि ऊर्जा अनिवार्य सर्त हो । यसपछि विद्यालय तथा कलेजहरूमा तथा विद्यार्थीको घरघरमा इन्टरनेटको सुविधा हुन आवश्यक छ ।

पछिल्लो अवस्थालाई हेर्दा यहाँ ५८ प्रतिशत विद्यार्थीहरू नेटको पहुँचमा छन् । समस्याहरू प्रशस्तै रहे पनि पठनपाठन सञ्चालनका लागि विद्यालयमा विद्यार्थीको भौतिक उपस्थितिका लागि सम्भावना देखिँदैन । अनलाइन शिक्षा नै पठनपाठनको विकल्प बनेको छ । अनलाइन माध्यमबाट धेरै विद्यालयहरूले कक्षा सञ्चालन त गराइरहेकै छन् । सामुदायिक विद्यालयभन्दा बढी संस्थागतबाट यो सेवा प्रवाह भइरहेको छ । सामुदायिक विद्यालयमा थप समस्याहरू छन् । यसले डिजिटल डिभाइसको अवस्थालाई संकेत गर्दछ । देशका कुल सामुदायिक विद्यालयमध्ये एक चौथाइमा मात्र कम्प्युटर विषय समावेश छ । दूरदराजमा रहेका विद्यालयमा अझ धेरै कठिनाइहरू छन् ।

अनलाइन कक्षाका विभिन्न फाइदाहरू छन् । प्रविधिको प्रयोगद्वारा गरिने शिक्षणबाट भौगोलिक दूरीमा भएका विद्यार्थीहरूले घरमै बसेर अध्ययन सुविधा पाउनु, समयको सदुपयोग हुनु, शिक्षकहरू पूर्ण तयारीका साथ कक्षामा उपस्थित हुनु, विद्यार्थीहरूले तुलनात्मक अध्ययन गर्ने अवसर पाउनु, योग्य तथा सक्षम शिक्षकको कक्षामा सहभागिताको अवसर पाउनु, आफ्नो विद्यालयमा शिक्षक अभावबाट हुन सक्ने पठनपाठन रोकावटमा अर्को विद्यालयको शिक्षकको कक्षामा समावेश हुने अवसर हुनु, विद्यार्थीहरूको मानसिक तथा बौद्धिक विकासमा सहयोग पुग्नुजस्ता अनेकन फाइदाहरू शिक्षक तथा विद्यार्थीका लागि देखिन्छन् ।

अभिभावकहरूमा आफ्ना नानीहरूले मोबाइल र कम्प्युटरको प्रयोगले नकारात्मक असर भएको, साधनको दुरुपयोग भएको महसुस गरिरहेको सन्दर्भमा यस प्रकारको सञ्जालको उपयोगिता र आवश्यकता महसुस गरिरहेका छन् । नानीहरूका लागि समय व्यवस्थापन तथा नियन्त्रण, समयको व्यवस्थापन गरी उसका क्रियाकलापमा ख्याल गरी पढाइप्रति अभिरुचि बढाउन सञ्जालको महत्त्वपूर्ण आवश्यकता छ भन्ने बुझिन्छ ।

वास्तवमा अभिभावकहरू चेतनशील भएको र सञ्जाल प्रविधि सदुपयोग गर्न सकेको खण्डमा आफ्ना नानीहरूलाई विभिन्न एप्सहरू गुगल, जुम, दूरशिक्षा, लाइभ क्लास, क्लास रुम प्रयोग गर्न सक्छन् । यो एउटा नवीनतम प्रविधि हो र पुरानो पुस्ताले सन्दर्भ सामग्री नपाएर आफ्नो अध्ययनकालमा भोग्नुपरेका समस्या पछिल्लो पुस्तामा आइपुग्दा सर्वसुलभ देखिन्छ । इच्छाशक्ति मात्र भए सन्दर्भ सामग्रीको पर्याप्तता छ । कतिपय विद्यालयहरूले जुमको माध्यमबाट अभिभावकहरूको भेला गराई विद्यालयको पठनपाठनको दिशानिर्देशसम्बन्धी छलफलसमेत गराएका छन्, जसले ससाना कक्षाहरूका लागि समेत अनलाइन कक्षाको महत्त्व र अभिभावकको सहयोगको आवश्यकता स्पष्ट पारेको छ ।

यस्तै, कतिपय विद्यालयहरूले जहाँ नेटको पहुँच छैन, त्यस्ता ठाउँहरूमा अफलाइन (साप्ताहिक होमवर्क तथा अन्यसमेत) सञ्चालन गरेका छन् ।

वास्तवमा अनलाइन शिक्षामा संसारका धेरै विद्यार्थीहरू अभ्यस्त भएको भए पनि नेपालमा साधन र स्रोतको अभावले पछ्यौटेपनसँग संघर्ष गरिरहेको अवस्था छ । आशा राखौँ, ऊर्जाको व्यापकता तथा इन्टरनेटको पहुँचको विस्तार गरी भोलिका दिनहरूमा अनलाइनको माध्यमबाट समेत शिक्षा लिनदिन सक्ने अवस्था सिर्जना हुनेछ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ २९, २०७८ १०:३५