राम स्त्रीद्वेषी हुन् तर बुद्ध किन होइनन् ?

तस्वीरः स्क्रल डट इन ।

A+ A A-

'अन्त्यदेखि सुरु' हुने 'पूर्वकथा'

क्रिस पोलिडोरोमार्फत ग्रीकबाट अङ्ग्रेजी अनुवादित सिमोस प्यानोपोजोजको सन् २०१९ को 'लुक एट द्याट' नामक 'मेटानोभल'को 'प्रयोग'द्वारा उत्प्रेरित यो अनुवाद सन् २०१६ मा 'स्क्रोल डटइन'मा प्रकाशित 'ह्वाई इज राम मिसोजिनिस्ट, बट नट द बुद्ध ?' को हो । 'लुक एट द्याट' (त्यो लोचनभोजन होस्) मा एक जना लेखक एउटा प्रकाशन गृहलाई आफ्नो आख्यान पठाउनुपूर्व त्यसमा एक पटक पुनः आँखा दौडाहामा जाँगर चलाउनुहुन्छ, आख्यानको गरागरामा 'टिप्पणी'को आलु फलाउनुहुन्छ; अन्तिममा, 'मार्जिन'का 'टिप्पणी'सहित आफ्नो समापक प्रारुप प्रकाशन गृहलाई पठाउनुहुन्छ । नगरकोटीको 'कल्पग्रन्थ'मा सङ्गृहीत 'विस्मृतिको सिकार भएको लेखक' विषयक आरम्भ कथाको दर्दनाक प्रयोग तपाईं सम्झन भ्याउनुहुन्छ ?

यो 'थ्री इन वन' अर्थात् 'त्रिवेणी' धामी, औतारी अनुवादमा पञ्च खण्ड छन् । देवदत्त पटनायकको 'विचार'लाई तीनवटा खण्ड छुट्याइएको छ । प्रथम खण्डमा, पटनायकका 'विचार'हरूलाई डाँडागाउँ कटाउनु इच्छुक भन्ते श्रावस्ती धम्मिकको 'असहमति' 'ढल्के अक्षर'मा राखिएको छ । चतुर्थ खण्ड, पटनायकको 'विचार' अध्ययन गरेपछि सम्पादकलाई प्राप्त पाठक-प्रतिक्रिया सङ्ग्रह हो, जुन 'स्क्रोल डटइन'मा नै एउटा लेखको रूपमा उदाएको छ । र, पञ्चम् अर्थात् 'सूर्य अस्त चन्द्र मस्त' खण्डमा पटनायकको प्रत्युत्तर सुनिनेछ र 'अनुलेख' सकिनेछ ।

विचार

'रामायण' र 'मनुस्मृति'लाई नारीविरोधी देख्न दुनियाँ वातानुकूलित छ, तर बौद्धशास्त्रलाई भने नारीविरोधी किन देख्दैन ?

हिन्दु धर्म पितृसत्तात्मक छ । जिब्रो टोक्नु जरुरी छैन । इसाई धर्म 'फादर'को हात समाउँछ । इस्लाम धर्म त्यसैको 'बुर्का' लगाउँछ । शिख धर्म त्यसैको पगरी बाँध्दैन ? शिन्टो धर्म त्यसको सीमा नाघ्दैन ? जैन धर्म त्यसैमा आफूलाई 'नग्न' तुल्याउँछ । यहुदी धर्म त्यसैको संसार घुमाउँछ । तर, बौद्ध धर्म ? जुन दिमागमा पहिलो घन्टी बजाउने एक मात्र धर्म होइन, जब हामी स्त्रीद्वेष विषयक कक्षामा हाजिरी लगाउँछौँ ।

बौद्ध धर्म यौनिकता र लैङ्गिकताको मामिलामा तर्कसंगत, अपरम्परागत अर्थात् आधुनिक, अज्ञेयवादी र उदारवादी रहेको बहुप्रचलित विश्वास छ । कागजी ठेलीका ठेलीले ब्रह्मचारी र शुद्ध बुद्धलाई दिव्य मुस्कानसहितका 'अर्धनारीश्वर', अयौनिक अथवा अलौकिक, लेखनाथ पौड्यालको 'तरुण तपस्वी' जस्तो शान्त, सौम्य रूपमा ध्यान गर्नुपर्ने माग पेस गर्दछन् । तथापि अनेक मूल बौद्ध ग्रन्थ, विशेष गरी विनयपिटकहरूले बुद्ध महिलालाई लिएर अनुदार थिए भनेर देखाउँछन् ।

१. भिक्षुभिक्षुणीले विहारमा पालन गर्नुपर्ने धम्मसंहिता

विचारदृष्टि लगाऔं:

१. बौद्धसंघमा भिक्षुणीहरूलाई भिक्षुणीहरूको मात्र होइन, भिक्षुहरूको 'विनय' पनि पालन गर्नुपर्छ । मानौँ, भिक्षुहरूको विरुद्ध भिक्षुणीहरूको भकुण्डो प्रतियोगिता छ । तर, खेलमा बराबरी गर्न भिक्षुहरूको तुलनामा भिक्षुणीहरूले केही बढी गोलहरू गर्नुपर्नेछ । अर्थात्, जुन 'विनय' पालन गरेर भिक्षुहरूले २२७ गोल गर्छन् भने त्यसको बराबरी गर्न भिक्षुणीहरूले ३३१ गोल गर्नुपर्नेछ । किनभने, दुवैले 'कामवासनारूपी' हातले 'फल' सेवन गर्न पाइने छैन तर 'पुरुषमा कामवासनाको भावना' जागृत हुन्छ भने त्यसको कठोर 'अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त' केवल महिलाले पालना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

भन्ते एस. धम्मिक: त्यस्तो कहाँ छ ? अँध्यारोको काम खोलाको गीत ! महिलाका लागि अधिकांश अतिरिक्त नियम जुन छन्, तिनको सरोकार मासिक धर्म, एक्लो रहँदाबस्दाका सम्भावित खतराजस्ता महिलाका अद्वितीय मुद्दासँग छ ।

२. महिलाहरूले 'वर्जित फल' अर्थात् 'आइफल' सेवन गर्छन्, जब एक भिक्षु एउटा वृक्षमुन्तिर निदाइरहेका हुन्छन्; जुन घटनापछि भिक्षुहरूलाई आश्रमबाहिर होइन, भित्र निदाउनुपर्ने आदेशको 'सतर्क, गोडाफाट' गराइएको छ । कामातुर सुवासिनी मान्छेले 'आदम–इभ–फल' खान उक्साए पनि जो भिक्षुको निद्रा खुल्दैन, उनी निष्कलंक प्रमाणित हुन्छन् र उनलाई आश्रमबाट निष्कासित गरिँदैन । स्वेच्छाले महिलाको सेवामा हाजिरी लगाउने भिक्षुलाई भने 'पाराजिक' घोषणा गरिन्छ ।

भन्ते एस. धम्मिक: हीराको मोल कीराले जान्दैन ! यौनका बारेमा बुद्धको दरिद्र दृष्टिकोण लुकेको छैन र उनको संघ रोदीघर अथवा स्विङ्गर्स क्लब होइन । जसको एक मात्र उद्देश्य आध्यात्मिक मार्गमा ध्यान केन्द्रित गर्नु हो, संघ सदा तिनीहरूका लागि हो र हुनेछ । यौनसम्बन्ध राख्न भनेर संघमा को आउँछ ? संघ मधुमास मनाउने थलो हो ?

३. 'सुदिन्नको कथा'मा, एक युवा भिक्षुले आफ्नो ब्रह्मचर्य व्रत तोडेका छन्, किनभने बाबुआमाले वंश जोगाउन उनकी श्रीमती, जसलाई उनले छोडेका छन्, बाट एउटा सन्तान जन्माउनको निमित्त हात जोडेका छन् । वैशालीनिकट कालन्द गाउँनिवासी सुदिन्नले आफ्नी पूर्वपत्नीसँग कामक्रीडा गरेका कारण प्रथम 'पाराजिक' सन्धिको घोषणा हुन्छ । बुद्धले उछितो काढेका छन्, 'तिम्रो पुरुषत्वको बीज एउटा विषालु सापको मुखमा चढाउनु उत्तम हुन्छ, एउटी स्त्रीलाई भन्दा एउटा प्रज्वलित कोइलाखानीमा फ्याँक्नु फलदायी हुन्छ ।'

भन्ते एस. धम्मिक: दुबो मौलाएझैँ मौलाउनू तर कुकुर बौलाएझैँ नबौलाउनू । बुद्धको यौनमाथिको वैराग्यभन्दा आजभोलि प्रकाशित हुने सेक्स-स्क्यान्डल अर्थात् यौन-कलंक, यौन दुर्व्यवहारका तमाम मुद्दाहरू, कार्यालयीय हिंसा, अगम्यागमन, अर्को शब्दमा कौटुम्बिक व्यभिचार वा अनाचार, किशोरावस्थामै गर्भास्था, पुँजीवादको परिणाम यौनरोगको बढ्दो परिमाण, विज्ञापनको नाउँमा आच्छादित व्यापक यौनिकता इत्यादिका सवाल उल्लेखनीय हुन सक्छन् ।

४. एउटा संवादमा, बुद्धवाणी सुनिन्छ, 'सबैभन्दा प्राणघातक सुगन्ध 'सेन्ट अफ अ वुमन' हो, जसलाई 'सुवासिनी' मान्छे मनपर्छ, त्यसको प्राणपुष्प झर्छ । स्त्रीको 'स्वाद'मा जिब्रो लाग्यो, जिन्दगीले भाका नाघ्यो । नारीको सुरिलो 'कण्ठ'मा जो टोलायो, उसले काल बोलायो । नारी सबैभन्दा 'मायालु पुजारी' बनी आफ्नो इशारामा भुलाउँछे, 'दुलारी' बनी पुलपुल्याउँछे र इन्द्रियका दास तुल्याउँछे ।

भन्ते एस. धम्मिक: दाहिने हातले खाए पनि, देब्रे हातले खाए पनि पर्ने त उही मुखमा नै हो । लेखकले 'शृङ्खला'को ठीक अगाडिको 'सुत्त' पढ्ने थोरै पाउकष्ट गरेको भए उनलाई के दिग्दर्शन हुने थियो भने, ठ्याक्कै त्यस्तै बताइएको छ, जहाँ महिलालाई उभ्याइएको छ, पुरुषलाई धुलो चटाइएको छ । 'दुई सुत्त'को अभीष्ट यौन अथवा 'इन्द्रिय देवदासदासी' चेतावनी नारीपुरुष दुवैका लागि हो ।

५. शुद्ध आहारविहार तथा ब्रह्मचर्य व्रतको पालन फलस्वरूप तेजस्वी देहका कारण स्त्रीहरू वशीभूत नहुन् भनेर त्यो युगका अन्य भिक्षुहरूलाई जस्तो बौद्ध भिक्षुहरूलाई नग्न घुम्ने अनुमति छैन ।

भन्ते एस. धम्मिक: मैले त्यस्तो कुनै सन्दर्भ फेला पारेको छैन र लेखकले पनि त्यस्तो एउटा सन्दर्भ दिन सकेका छैनन् । उच्च त्यागको संकेत सोचेर जब एक जना भिक्षु नग्न हुन्छन्, बुद्ध सातो उतार्छन्, 'हुँदैन, उपयुक्त छैन, एउटा साँचो तपस्वीको योग्यता नग्नता हैन, मेरो सहमति छैन (विनय. २, ३०५) ।' अन्य तपस्याहरूजस्तै, बुद्धले आध्यात्मिक विकासका लागि नग्नतालाई अति र अर्थहीन ठहर ।‍याए । विनय. २, २०९ मा एउटी स्त्रीस्वर प्रतिध्वनित हुन्छ, 'नग्नता कुरुप हुन्छ, आपत्तिजनक हुन्छ ।' जुन सम्भवतः त्यतिबेलाको एउटा आमधारणा हो । केही हिन्दुग्रन्थहरूमा समेत तपस्वीको नग्नताको विरोध छ ।

'सबैभन्दा प्राणघातक सुगन्ध 'सेन्ट अफ अ वुमन' हो, जसलाई 'सुवासिनी' मान्छे मनपर्छ, त्यसको प्राणपुष्प झर्छ । स्त्रीको 'स्वाद'मा जिब्रो लाग्यो, जिन्दगीले भाका नाघ्यो । नारीको सुरिलो 'कण्ठ'मा जो टोलायो, उसले काल बोलायो ।

६. 'स्त्रीदृष्टि'को सम्मोहनबाट बच्न भिक्षुहरूलाई माथि होइन, भुइँमा हेरेर, हातपाखुरा र शरीर नहल्लाएर सीधा हिँड्ने सल्लाह छ । एकल स्त्रीहरूसँग नहिँड्ने र गफसफ हुने हुनाले लोग्नेमानिसहरूको संगतमा नरहने धर्मोपदेश छ ।

भन्ते एस. धम्मिक: मलाई त्यस्तो सन्दर्भ मिलेको छैन र लेखकले पनि दिन सकेका छैनन् ।

७. कासप्पासँगको वार्तालापमा बकुलाले के सुनाउँछन् भने, असी वर्षको अवधिमा न उनले 'वर्जित फल' खाएका छन्, न खाने विचार नै मनमा ल्याएका छन्, कुनै इभको उत्तराधिकारीसँग न उनको जम्काभेट भएको छ, न बोलचाल हुन गएको छ ।

भन्ते एस. धम्मिक: खति के भयो ? केही अति जस्तो भए पनि उनी ब्रह्मचर्य व्रतको पालनामा प्रतिबद्ध देखिन्छन् । गहिराको घरलाई पहिराको डर ! जुन 'विषय'को डर छ, मनुष्य त्यसको निकटताबाट पर सर्छ । तालिममा पसिना बगाउनेले लडाइँमा रगत बगाउनु पर्दैन ।

८. एउटी सुवासिनी मान्छे दन्तलहर फिँजाउँछिन् र महातिसालाई आफ्नो सुन्दरताको लोचनभोजन गराउँछिन्, तर उनको एउटा केश पनि हल्लिएन अर्थात् उनको व्रत तोडिएन । सुवासिनी मान्छेको लोग्ने झस्कन्छन् र प्रश्न पस्कन्छन्, 'हजुरले उनमा कुनै सुन्दरता फेला पार्नुभएन ? सृष्टिको सुन्दरताको जीवन्त तस्वीर देखेर हजुरको मनमा 'पहिरो' गएन ? स्वर्गका एकसे एक अप्सराहरूभन्दा उनी सुन्दर छैनन् ? धरतीको सबैभन्दा सुन्दर मुस्कानको सजीव रूप उनी हैनन् ?,' महातिसा जवाफ फर्काउँछन्, 'खोइ, मैले त कुनै महिला देखिरहेको छैन, म केवल एउटा 'हाडमासुको पर्वत'अगाडि खडा छु ।'

भन्ते एस. धम्मिक: भिक्षुणीहरूका सुन्दर-संक्षिप्त कविता सङ्गृहीत 'थेरीगाथा' साक्षी छ, विषय-वासना बन्धनबाट मुक्त भएर प्रसन्न भिक्षुहरू मात्रै थिएनन् । बुद्धले पुरुषको यौनिक समस्या र व्यवहार व्यवस्थापनलाई लिएर भनेका सबै नारीलाई पनि लागू हुन्छन् ।

९. 'सुन्दरसंमुधको कथा'मा भिक्षु बन्न गृहस्वामी गृहलक्ष्मीलाई त्याग गरिदिन्छन् । उनीसमक्ष स्वामिनी आउँछिन् र बताउँछिन्, 'हिन्दु धर्मको आश्रम व्यवस्थाले गृहस्थ सुखभोग गर्नुपर्छ, त्यसपछि बल्ल बौद्ध मार्गमा हाम्रो पाइला पर्नुपर्छ भनेको छ ।' पतिदेव जवाफी जेठी तरबार प्रहार गर्छन्, 'मायाको मुखैमा चिनी, चिनीभन्दा बलियो गफ दिनी, तर म बहकिनेवाला छैन । फाँसीको फन्दाजस्तो घरधन्दा मेरा लागि होइन । मैले समात्ने तिम्रो हात सर्पको मफलर हो ।' भीमनिधि तिवारीको व्यङ्ग्य उनलाई पच्दैन, 'लोग्नेको आयु स्वास्नीको तिलहरीमा झुन्डिएको हुन्छ ।'

भन्ते एस. धम्मिक: ऐजन, ऐजन भन्दै म के सुसूचित गर्न चाहन्छु भने, लेखक आश्रमको अवधारणाका बारेमा गलत छन् । यदि कसैले प्याट्रिक ओलीबेलीको 'दी आश्रम सिस्टम: द हिस्ट्री एण्ड हर्मेनेयुटिक्स अफ अ रिलिजियस इन्स्टिट्युसन' (सन् १९९३) अध्ययन गर्छन् भने हिन्दु आश्रम व्यवस्था बुद्धपछिका सदीका पुस्तौँपुस्तासम्म पनि अस्तित्वमा आइसकेको थिएन भनेर उनीहरू जान्नेछन् ।

१०. ग्रन्थहरूले ब्रह्मचारी भिक्षुहरूलाई असली धम्ममार्गीको मूर्त रूपमा खटाएका छन् तर वासनाग्रस्त अतृप्त सुवासिनी मान्छेहरू सांसारिक मोहमाया अर्थात् मृत्यु र पुनर्जन्मको चक्रको तत्त्वका रूपमा ग्रन्थहरूमा अटाएका छन् ।

भन्ते एस. धम्मिक: पुनः लेखक आफ्नो तर्कलाई प्रमाणित गर्न कुनै सन्दर्भ कोट्याउँदैनन् । घरमा छैन तेल, खान खोज्छ सेल ।

११. लामखुट्टे मात्रै त्यस्तो सम्मानित संगीतकार हो, जसको संगीतमा सबैले ताली पिट्छन् । संगमजीले भिक्षु बन्न पत्नी र पुत्र त्याग्छन् । एक दिन श्रीमती र छोरा उनीकहाँ धाउँछन् र फिर्ती सवारी हुने बिन्तीपत्र चढाउँछन् । तर, उनी कुनै प्रतिक्रिया जनाउँदैनन् र पति वा पितृ वृत्तिको कुनै संकेत देखाउँदैनन् । उनको वैराग्यले बुद्ध गद्‌गद हुन्छन्, 'लक्का छोरोलाई केको धक्का ! साँचो भिक्षुका लागि महिला यौनिकता एउटा पहाडको सामु लामखुट्टेले पखेटा फटफटाउनुजस्तै हो ।'

भन्ते एस. धम्मिक: मैले संगमजी सुत्तमा 'त्यस्तो' केही हासिल गर्न सकिनँ ।

१२. 'जनपद कल्याणी'को प्रणयसूत्रमा बाँधिन लागेका आफ्नो सौतेनी भाइ नन्दलाई बुद्धविहारमा ल्याउँछन् । भिक्षुत्व स्वीकार गरे पनि नन्दको हृदयलाई 'जनपद कल्याणी'को 'बाडुली र सुदूर सम्झना'ले बन्दी बनाउँछन् । बुद्धले थाहा पाउँछन् र उनलाई हिमालयको यात्रा गराउँछन् । एउटा जलेको 'सुन्दरी'को मृतदेहलाई देखाउँदै बुद्ध प्रश्न गर्छन्, 'जनपद कल्याणी 'सुन्दरी'भन्दा पनि सुन्दर छिन्, होइन ?' नन्द उत्तर दिन्छन्, 'हो ।'

बाँदरको पोथीलाई सुन्दरी भनिन्छ । बुद्ध नन्दलाई हिन्दु पुराणहरूमा वर्णित वैकुण्ठ तेत्तीस कोटी देवता वास गर्ने स्वर्गतिर कुदाउँछन्, 'अपूर्व सुन्दरी' अप्सराहरूको दर्शन गराउँछन् र कटाक्ष गर्छन्, 'जनपद कल्याणी यी 'अपूर्व सुन्दरी'हरूभन्दा पनि सुन्दर छिन्, होइन ?' नन्द लज्जाले शिर निहुराउँछन् र भकभकाउँछन्, 'यी 'अपूर्व सुन्दरी'हरूका अगाडि जनपद कल्याणी 'सुन्दरी' मात्रै हुन् ।' बुद्ध एउटा उपाय सुझाउँछन्, 'नन्द, जब तिमी धम्मपथमा चित्त लगाउनेछौ, एक दिन यी अपूर्व सुन्दरीहरू भोग गर्न पाउनेछौ ।' नन्दका पाइला जब धम्मपथमा परिसक्छ, धम्मले उनको चित्त हरिसक्छ, 'अपूर्व सुन्दरी' स्वर्गकी परी र जनपद कल्याणीको इच्छा मरिसक्छ ।'

भन्ते एस. धम्मिक: फेरि ! छालो जाला तर कालो जाँदैन ! वास्तवमा, सुत्तले स्पष्ट रूपले के कहन्छ भने, स्वर्गकी परीहरूको इच्छाले होइन, बरू अन्य भिक्षुहरूको उपहास एवं परिहासले नन्दलाई धम्माभ्यासमा उत्प्रेरित गर्नुहुन्छ । जब स्वर्गदर्शन गरेर बुद्धसँग नन्द संघमा फर्कन्छन्, त्यहाँ उपस्थित असी भिक्षुले उनको भिक्षुत्वको प्रतिज्ञाको सन्दर्भमा हँस्सीमजाक गरेका हुन्छन् ।

१३. भिक्षुभिक्षुणी नियुक्ति हुन अयोग्यमा विभिन्न प्रकारका समलिङ्गी 'पण्डक'हरू सूचीकृत छन् । जसमा द्विलिङ्गी वा उभयलिङ्गी, पारलिङ्गी, जननाक्षम, नपुङ्सक वा बन्ध्य व्यक्ति, 'मारुनी' भेषधारी र स्त्रैण समलिङ्गी पुरुष सामेल छन् । कारण, पण्डकहरूद्वारा पथभ्रष्ट तुल्याइएका भिक्षुहरूका कथा र एउटा विहारको समीप अवस्थित हात्तीसारका माहुतेहरूले विहारको विषयमा गर्ने ख्यालठट्टा, किनभने विहारमा एक जना पण्डक बास गर्छन्, जसले उनीहरूसँग पटकपटक प्रणयनिवेदनको आस गर्छन् ।

१४. नारी उभयलिङ्गीहरू, नरभेषधारी नारी वा विपथगामी विसामान्य स्त्रीलिङ्गी वा जो नारीजस्ता देखिँदैनन् र नरजस्ता छन्, लाई भिक्षुणी हुने अधिकार छैन ।

भन्ते एस. धम्मिक: पण्डकको अर्थ स्पष्ट छैन, सम्भवत: स्वयम्‌मा समलिङ्गी सूचित गर्दैन, तर हामी 'स्क्रिमिङ क्वीन' वा 'चीखती स्त्री' सम्बोधन गर्न सक्छौँ, जुन अति स्वच्छन्द सम्भोगीको समलिङ्गी प्रकार हो । आज अमेरिकामा समेत पारलिङ्गीले कुन सार्वजनिक शौचालय प्रयोग गर्ने भन्ने जल्दोबल्दो, तात्तातो विवाद छ भने संघजस्तो स्पष्ट तवरले परिभाषित एउटा पुरुष-महिला प्रतिष्ठानमा लिङ्ग अस्पष्ट व्यक्तिहरूको नियुक्ति हुन्थ्यो भने प्राचीन, अनुदार समाजमा जटिल विपत्तिको उत्पत्ति हुन्थ्यो । बुद्धलाई अलिकति भए पनि शान्ति दिनुस् ।

१५. पशुगमनका सन्दर्भमा नियमहरू छन् । भिक्षुहरूलाई गाई 'गौमाता' तथा पोथी बाँदर 'सुन्दरी'लाई धेरै स्नेह गरेको खण्डमा चेतावनी दिइन्छ ।

भन्ते एस. धम्मिक: लुटी ल्यायो, भुटी खायो । लेखक के बर्बराउँदै छन्, म बुझ्न सकिरहेको छैन । यदि बुद्धले पशुगमनको अनुमति दिन्थे भने उनी अधिक सन्तुष्ट हुन्थे त ? पशुगमन मानव कामुकताको अधिक घृणित रूपहरूमध्ये एक हो, जुन मुख्यतः ग्रामीण समाजहरूमा, जस्तो बुद्धकालीन भारतमा, अस्तित्वमा थियोे । जो भिक्षुसंहिता पालनामा दत्तचित्त हुन्छन्, न ज्ञानमार्गमा विचलित हुन्छन्, न अशक्तताको शरण पर्छन्, तर अन्ततः पशुगमन गर्छन् भने उनी त्याज्य वा 'पाराजिक' हुन्छन् ।

२. धम्मसंहिताको प्रभुत्व

आरम्भमा, उल्लेखित कुनै पनि संहिताबद्ध गरिएन । 'विनयपिटक' अस्तित्वमा थिएन । तर, धेरै मानिसहरूले विहार ताकेपछि, भिक्षुहरू र बुद्धत्वका अनुयायीहरूलाई अनुचित मानिएका तौरतरिकाहरूको व्यहोरा देखाउन लागेपछि बुद्धपथको धज्जी उड्न सुरु गर्छ र धम्म तथा संघको संरक्षणहेतु बुद्धलाई सन्धिहरूको जरुरत पर्छ ।

सन्धिहरू मौखिक रूपमा सङ्गृहीत हुन्छन् र बुद्धको महापरिनिर्वाणको एक सालपछि प्रथम बौद्ध परिषद्‌मा उपाली, बुद्धका दश प्रमुख शिष्यमध्ये एक हुनुपूर्व एउटा हजामले वाचन गरेर सुनाउँछन् । यो सब द्विसहस्राब्दीको षष्ठी शताब्दीपहिले व्यतीत भएको हो । द्वादश शताब्दीपछि, श्रीलंकाको अनुराधापुरमा अवस्थित विहारमा रहने बुद्धघोषद्वारा नियमहरू व्यवस्थित र संहिताबद्ध हुन गएको हो ।

बौद्ध धर्म भिक्षुहरूको व्यहोराले परिभाषित हुँदैन, यो सामान्य प्राणीको दैनिकी र समाजको उन्नति-प्रगतिमा प्रकट हुन्छ । एउटा महिलाको प्रतिष्ठामा आँच पुर्‍याउनु वा एउटा प्राणीको अस्तित्वले इज्जत गुमाउनु बौद्ध धर्म होइन ।

इस्लाम आइनलाग्दै, अर्को शब्दमा, मुसलमानको 'जाइ कटक नहुँदै' भारतको धेरैजसो भूभागमा बौद्ध धर्म 'डाँडामाथिको घाम' भइसकेको हुन्छ । तर, महिलाको यौनिकतालाई अपवित्र र ज्ञानको बाटोमा भाँजो सोच्ने बौद्ध आदर्शले विशेष गरी आदिशङ्कराचार्यद्वारा संस्थागत गरिएको हिन्दु मठ व्यवस्थालाई सुसूचित गरेको छ । शंकराचार्यका आलोचकहरू अक्सर के कटवाल फुक्छन् भने उनको 'शिर हिन्दुको, शरीर बौद्धको' हो । आफ्नो मठ व्यवस्थामा, शंकराचार्य एक कदम अगाडि छन्: त्यहाँ कुनै महिला साधु अर्थात् भिक्षुणी छैनन् ।

जब हामी 'न्यू टेस्टामेन्ट'बाट अलप जिससको जीवनको अठार सालको वृत्तान्त लेवी एच. डोलिङको सन् १९०८ मा प्रकाशित 'एक्वेरियन अफ जिसस द क्राइस्ट'का पृष्ठ पल्टाउँछौँ, बीबीसीले निर्माण गरेको 'जिसस वज अ बुद्धिस्ट मंक'मा आँखा लगाउँछौँ, स्वामी प्रपन्नाचार्यको 'वेदमा के छ ?' मा समाविष्ट 'के इसा पनि हिन्दु नै थिए ?' को सवाल उठाउँछौँ र 'जिसस भारत भ्रमण गरेको र एक बौद्ध भिक्षुको रूपमा काश्मिरमा मरेको' सिद्धान्त पत्याउँछौं, भिक्षुहरूको संहिताले भारतबाहिर पनि नारीविरोधी रवैयालाई प्रभावित वा प्रशिक्षित गरेको भन्न सक्छौँ- बुद्धले आफ्नी पत्नी यशोधराको त्याग गर्छन्, जिसस आजीवन विवाह गर्दैनन् ।

ओशोको कथन छ, 'इसाई मौलिक धर्म होइन, जिसस जेजति ओकल्छन्, जम्मै भारतको देन हो ।' बुद्धघोषको कालखण्डमा क्याथोलिक चर्चमा आफ्नो लैङ्गिकताविरोधी र नारीविरोधी वक्रोक्ति वा अप्रस्तुत विधानसहित हिप्पोका सन्त अगस्टिन प्रस्तुत हुन्छन् ।

३. क्रान्तिकारी छलाङ

रोचक के छ भने, भारतीय पितृसत्ता र स्त्रीद्वेषका रचनाहरूमा विद्वान्‌हरू 'रामायण' र 'मनुस्मृति'लाई उद्धृत गर्दछन्, तर ती 'विनयपिटक'पछि रचिएका हुन् भनेर इतिहास मादल बजाउँछ । बुद्ध पूर्व-मौर्यकालीन हुन् भने 'रामायण' राज्य सञ्चालनको ध्येयले उत्तर-मौर्यकालमा रचिएको हो । रामलाई बुद्धपूर्वको खडा गर्ने मौखिक परम्परा तथा ज्योतिषीमा आधारित छातीठोकुवाले केवल राष्ट्रवादीहरूलाई आकर्षित गर्छ, इतिहासकारहरूलाई भने त्यसको कुनै मोहनी छैन, किनभने हत्केलामा तोरी उम्रदैन ।

'मनुस्मृति' तथा अन्य धर्मशास्त्रहरूले गुप्तकालमा आफ्नो अनुहारको घुम्टो उठाउँछन्, जति बेला ब्राह्मणहरूले प्राय:द्विपीय भारतका अधिकतम हिंसामा राज्यसत्तालाई वैध तुल्याउन जिउज्यान लगाउँछन्, 'हाँसीहाँसी कसेको गाँठो रोईरोई फुकाउँछन् ।' बौद्धपूर्वका वैदिक अनुष्ठानमा महिला यौनिकताको सकारात्मक ध्वनि छ, जसले मूलभूत रूपमा प्रजनन् क्षमता र धन-सिर्जनासँग घाँटी जोडेको हुन्छ । लैङ्गिक सम्बन्धलाई लिएर बुद्धपूर्वका उपनिषदहरूमा त्यति शिरदर्द छैन, जति अधिक तिनीहरूको रूचि तत्त्वमिमांसामा छ । लगभगजसो बौद्ध साहित्य संस्कृत ग्रन्थहरूभन्दा पहिले लिपिबद्ध गरिएका हुन् (प्राकृत भाषाको अशोकको राजादेश शिलालेख द्विसहस्राब्दीको तेस्रो शताब्दीको अर्थात् २३,०० साल पुरानो हो; सबैभन्दा पुरानो संस्कृत भाषाको शाही शिलालेख भने जम्मा सहस्राब्दीको नवौँ शताब्दीको अर्थात् १९०० साल पुरानो हो) । बौद्ध साहित्य भारतीय साहित्यमा त्यस्तो अग्रगामी ऐतिहासिक छलाङ हो, जुन 'जलाधार'मा महिलालाई फोहोरमैला, नारीत्वलाई अपवित्र, ज्ञानमार्गको व्यवधानको रूपमा हेर्न थालिन्छ ।

निःसन्देह, हामी के तर्क गर्न सक्छौँ भने, सबैजसो ज्ञानी बौद्ध वा बौद्ध पण्डित मूल रूपमा ब्राह्मण थिए, जसले हिन्दु पितृसत्ता बौद्ध धर्ममा प्रत्यारोपण गरे, बुद्धको कुनै त्यस्तो इरादा थिएन । वेदहरू, केवल वेदहरू स्त्रीद्वेषका स्रोत हुन् भन्ने जिद्दीले 'असल' बौद्ध धर्मको ढाँचा र 'खराब' हिन्दु धर्मको संरचनालाई अनुसरण गर्छ, जस्तो हामी अधिकतम औपनिवेशिक तथा उत्तर-औपनिवेशिक शोधपत्रहरूमा फेला पार्छौं ।

बौद्धशास्त्रहरूमा दृढतापूर्वक आरोपित स्त्रीद्वेष विषयक शोध सुपरिचित छ तर प्राज्ञिक वृत्तहरूमा सीमित छ । उदाहरणका निम्ति, रीता ग्रसको 'बुद्धिज्म आफ्टर पट्रीअर्की' र जन पावर्सको 'बुल अफ अ म्यान' । तर, उल्लेखित पुस्तकहरूको प्रवल अभीष्ट त्यसमा प्रकाश पार्नुको सट्टा पितृसत्ताको अर्थ स्पष्ट गराउनु देखिन्छ । यो लगभग कस्तो छ भने, तथ्यहरूले बुद्धका समकालीन ग्रहणबोधमाथि दख्खल दिने हुनाले विद्वान्‌हरू क्रुद्ध छन्, लज्जितसमेत छन् ।

यौनको परित्याग, कार्यसाधक रूपले जसको अर्थ नारीको परित्याग, 'उच्च' उद्देश्यका निमित्त- ज्ञानमार्ग होस् वा भक्तिमार्ग वा राष्ट्रसेवा, जसलाई धार्मिक सम्प्रदायहरू साथसाथै 'राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ'जस्ता राजनीतिक संगठनहरूले लोकप्रिय आदर्शका रूपमा अँगालेका छन् । जसलाई पुरुषत्व र शुद्धताका अन्तिम अस्त्रका रूपमा चकोरका निमित्त चाँदजस्तो गोलो घेरा लगाइएको छ । हामीलाई त्यस्तो आदर्शको कमसेकम एउटा अहम् योगदान आफ्नी पत्नी यशोधरालाई उनको सहमतिबिना त्यागी हिँडेका बुद्धको 'विनयपिटक'मा मिल्छ । हल्लिएको दाँत एक दिन फुक्लिन्छ !

सम्पादकलाई पत्र

'डिग्री हासिल गरेर बौद्ध धर्म बुझ्न सकिँदैन; यसलाई हृदयले मात्रै बुझ्न सकिन्छ'

१. पर्जन्य सेन

एउटा बौद्ध विद्वान्‌को रूपमा मलाई आपत्ति छ ।

१. महायान अत्यन्त नारीमैत्री छ भन्ने लेखकलाई ख्याल छैन ।

२. भारतीय साहित्यका सबैभन्दा प्रारम्भिक आद्य-नारीवादीहरूमध्ये एक आनन्दको व्यक्तित्वलाई लेखकले नजरअन्दाज गरेका छन् । 'विनयपिटक'मा गौतमी र यशोधराको पक्षमा सामुन्ने आएर भिक्षुणीहरूका लागि संघको सिर्जना गर्न बुद्धलाई राजी गराउने आनन्द नै हुन् ।

३. 'विनयपिटक'बाट ग्रहण गरिएका उद्धरण र घटनाक्रम सन्दर्भको एकदम बाहिर छन् । पाली भाषामा नाम स्वयम्‌ले अनुशासन अर्थ बुझाउने 'विनय' भिक्षुसंहिताको ग्रन्थ हो, जुन आफैँमा महिलाहरूलाई होइन । किनभने त्यसको मूल विषयवस्तु महिला, समलिङ्गी, सबैको संसर्गबाट निवृत्ति हो । कटाक्ष परिवारविरुद्ध हो, निजी सम्पत्तिविरुद्ध हो, जसको ठीक उल्टो ब्राह्मणवाद खडा छ ।

४. लेखकले प्रस्तुत गरेका सामग्रीहरूलाई स्त्रीद्वेषी विषयको उदाहरणका रूपमा अध्ययन गर्नु विशुद्ध अज्ञानता हो, 'विनय'मा गैर-कामलाई मोक्षको साधन बताइएको हो; 'विषय'को विरोध नारीको विरोध होइन । 'मनुस्मृति'ले जस्तो 'विनय'ले नारीलाई तल्लो दर्जाको रूपमा हेरेको छैन, जुन दलितको सन्दर्भमा पनि लागू हुन्छ । सम्पूर्ण मानव अस्तित्वको निम्ति करुणा, सहानुभूति वा समानुभूतिको मामिलामा 'विनयपिटक' उल्लेखनीय ग्रन्थ हो ।

५. 'पण्डक'हरूको बारे निबन्धको एउटा खण्ड छ । समलैङ्गिकता र बौद्ध धर्ममाथि सहस्र ग्रन्थ लेखिएका छन्, 'पण्डक'को अनुवाद समलिङ्गी पुरुष हुँदैन ।

२. विद्युतीय पत्रमा बटुली

पितृसत्तामा आस्था राख्ने धर्मको सूचीमा शिख धर्मलाई गल्तीले सामेल गरेजस्तो लाग्यो । शिख धर्ममा पुरुषको समान महिलाको स्थान छ । विश्वास लाग्दैन भने, म 'गुरुग्रन्थसाहिब'को उद्धरण पठाइदिन्छु ।

३. फहाद उस्मानी

लेखकलाई इस्लामका बारेमा के थाहा छ र उनी स्त्रीद्वेषी धर्म भन्छन् ?

४. सौरभ अगस्ती

प्रस्तुत लेखलाई बौद्ध धर्मविरुद्धको एउटा पर्चा भन्न सकिन्छ ? निन्दनीय पत्रकारिता ।

५. प्रणित गेधाम

राम मात्रै स्त्रीद्वेषी थिएनन् भनेर लेखकलाई प्रमाणित गर्ने भूत सवार छ । गीत गाउनेको सुसेलीबाटै थाहा हुन्छ । 'एउटा संवादमा, बुद्धवाणी … ' । कृपया, सन्दर्भ-स्रोत उल्लेख गरियोस्, परिमाणस्वरूप मानिसहरू सुसूचित हुनेछन् र राम्रोसँग निष्कर्षमा पुग्नेछन् ।

अतीतमा, बौद्ध धर्मका प्रतिनिधि भिक्षुहरू हुन्, जो शाक्यमुनि बुद्धका शिक्षाहरूलाई प्रचारप्रसार गर्ने महाअभियानमा छन् । अन्तरालमा, त्यसको 'प्रतिनिधि कडी' भ्रष्ट हुन्छ, जुन बुद्धको अभिप्रायभन्दा बाहिरको प्रस्ट हुन्छ ।

आधुनिक समयमा, विहारको अनुशासनले मात्रै बौद्ध धर्मको प्रतिनिधित्व गर्दैन । विहारको अनुशासनलाई पालना नगर्ने जगत्‌मा अशेष छन् तर पनि उच्चस्तरीय तरिकाले बौद्ध धर्मको अभ्यास गर्छन् । धर्म वा दर्शन स्वयम्‌मा एकदम गलत हुँदैन । बदनाम गर्नेहरू त मानिसहरू हुन् ।

जब तपाईं विवाहका लागि राजी हुनुहुन्छ, एउटीबाहेक अरू महिलाहरू सीमाभन्दा बाहिर हुन्छन् । त्यसैगरी, भिक्षुत्व ग्रहण गरेपछि, एउटी पनि सीमाभन्दा बाहिर हुन्छिन् । यदि सर्त तपाईंलाई मान्य छैन, तपाईंले लोग्ने वा भिक्षु हुने निर्णय गर्नु हुँदैन ।

एउटा संवादमा, बुद्धवाणी सुनिन्छ, 'सबैभन्दा प्राणघातक सुगन्ध 'सेन्ट अफ अ वुमन' हो, जसलाई 'सुवासिनी'मान्छे मनपर्छ, त्यसको प्राणपुष्प झर्छ । स्त्रीको 'स्वाद'मा जिब्रो लाग्यो, जिन्दगीले भाका नाघ्यो । नारीको सुरिलो 'कण्ठ'मा जो टोलायो, उसले काल बोलायो । नारी सबैभन्दा 'मायालु पुजारी' बनी आफ्नो इशारामा भुलाउँछे, 'दुलारी' बनी पुलपुल्याउँछे र इन्द्रियका दास तुल्याउँछे ।'

प्रस्तुत कथनलाई स्त्रीद्वेषी देख्नुको सट्टा महिलाको सामर्थ्यको प्रशस्ती वा स्त्रीशक्तिको भक्तिको रूपमा किन देख्नुहुन्न ?

बुद्ध एउटा सामान्य मनुष्य हुन् । उनलेे 'चार आर्यसत्य' अर्थात 'संसारका दु:ख, दु:खका कारण, दु:ख-मुक्ति र दु:ख-मुक्तिका उपाय'का बारेमा अन्वेषण गरेका छन् । उनको प्रारम्भिक शिक्षा नित्य दृष्टान्तहरूमा आधारित छ, जसले असल र खराबको चित्रण गरेर सत्यपथ देखाउने प्रयत्न गर्छ । तर समयको गतिशीलतासँगै मानिसका दु:ख, दु:खका कारणहरू पनि गतिशील हुनेछन् भनेर उनले बुझेका छन् ।

बरिलै ! महिलाको ज्ञानोदयका बारेमा सर्वप्रथम वार्ता गर्ने शाक्यमुनि नै हुन् । लेखकले सार्वजनिक गरेका सबै सही भनेर टेबलमा मुक्का हाने पनि आज कुनै प्रासङ्गिकता छैन, किनभने आज कोही पनि प्रस्तुत सन्दर्भहरूलाई अनुसरण गर्दैन र तिनीहरूबाट व्यवस्थित ढङ्गले बौद्ध धर्मको परिभाषा हासिल हुने पनि हैन ।

बौद्ध धर्म भिक्षुहरूको व्यहोराले परिभाषित हुँदैन, यो सामान्य प्राणीको दैनिकी र समाजको उन्नति-प्रगतिमा प्रकट हुन्छ । एउटा महिलाको प्रतिष्ठामा आँच पुर्‍याउनु वा एउटा प्राणीको अस्तित्वले इज्जत गुमाउनु बौद्ध धर्म होइन ।

पढेलेखेको, विद्वान् नै हुनुहुन्छ भने बुद्धले महिलाको महिमा गाएको, स्त्रीको महत्त्व बुझाएको कथा र दृष्टान्तहरूको चर्चा लेखक किन गर्नुहुन्न ? नपाउनेले केरा पायो, बोक्रैसित खायो । बौद्धिक रूपमा पढेलेखेको भएर केही उपति हुँदैन, 'श्रीमान् गम्भीर प्रचण्ड प्रतापी भूपति' हुँदैन, लेखकसँग मेरो मतभेद पनि छ, मलाई योभन्दा खेद पनि छ, डिग्री हासिल गरेर बौद्ध धर्म बुझ्न सकिँदैन; यसलाई हृदयले मात्रै बुझ्न सकिन्छ । अर्को शब्दमा, समग्रता र सारमा लेखकको विचार सत्य छैन । 'वैद्यको अधुरो विद्या, आफैँलाई सिद्या' ।

सावधान ! कहाँ सामान्य मनुष्य बुद्ध, कहाँ भगवान् राम । कस्तो घना अपत्यारिलो तुलना ? वास्तवमा नै बौद्ध धर्मलाई बुझ्ने हो भने, 'पद्मसूत्र'को तत्त्वमार्फत बुद्धले जसरी आफ्ना शिष्यहरूलाई शिक्षा दिन चाहेका छन्, त्यसमा शोध गर्नुले महत्ता राख्छ, जुन आजको समयमा पनि औचित्यपूर्ण लाग्छ ।

६. हर्षित बविषी

कसैको भनाइ छ, 'तिमीहरूको जति पनि महापुरुष छन्, उनीहरूका अनुयायीहरूद्वारा लिखित जीवनचरित्रमा 'झुटको खेती' हुन्छ ।' बुद्धले साँच्चिकै के भनेका हुन्, कोही आत्मारामलाई थाहा छैन । बुद्धको खलपात्र 'काम'मात्र हो, जसलाई लिएर कामकाजी, 'फेमिनाजी' वा 'नारीनाजी' काम्नु पर्दैन । तपाईं ब्रह्मचर्य व्रतमा शपथबद्ध भिक्षु भन्ने जानेर कामक्रीडा गर्न खटाउँदैन, त्यतिबेलासम्म नरकदूतवादी शत्रुता कामक्रीडासँग हो, कामपात्रसँग छैन ।

के बुझाइको हिँडाइडुलाइ सिधा छैन भने, बौद्ध र जैन धर्ममा केवल भिक्षु वा साधु हुनुपर्छ । काम गर्नका दु:खले जोगी भयो, जोगी भएको भोलिपल्ट भोकै रह्यो । जिन्दगीको 'तीन घुम्ती'मा 'चार आर्यसत्य' लाग्छ, सम्पत्तिको कुनै मोह हुँदैन, स्त्रीको अनुरागले पनि छुँदैन, सो ज्ञानले मात्रै तपाईं भिक्षु हुनुहुन्छ ।

'कामकाजी' मामिलामा भिक्षुहरूको भृकुटी खुम्च्याइलाई लिएर बौद्ध धर्मको आलोचना गर्नु भनेको विवाहित पुरुषलाई विवाहेत्तर सम्बन्ध नराख्न वा परस्त्रीगमन नगर्न सम्झाउने मानिसहरूलाई निधार खुम्च्याउनुजस्तो हो । जब तपाईं विवाहका लागि राजी हुनुहुन्छ, एउटीबाहेक अरू महिलाहरू सीमाभन्दा बाहिर हुन्छन् । त्यसैगरी, भिक्षुत्व ग्रहण गरेपछि, एउटी पनि सीमाभन्दा बाहिर हुन्छिन् । यदि सर्त तपाईंलाई मान्य छैन, तपाईंले लोग्ने वा भिक्षु हुने निर्णय गर्नु हुँदैन ।

अर्कोतिर, राम स्त्रीद्वेषी किन हुन् भने, उनले सुर्पणखाविरुद्धको लक्ष्मणको अपराधलाई समर्थन गरे । सुर्पणखाको प्रस्तावलाई राम्रोसँग अस्वीकार गरिदिनुको साटो विचरीको अङ्गभङ्ग गर्नु अति हो, कसैको नाक काट्नु ज्यादती हो । त्यसैगरी, रावणले सतीत्व डगाएको, बिटुल्याएको नै भए पनि रामले सीतालाई निष्कासित गर्नु अनुचित थियोे । राज्यमा चलेको गाइँगुइँलाई सुनेर त्याग गर्नकै लागि त्यति विघ्न कष्ट परदेशमा उठाएको ? कुम्भकर्णलाई सधैँलाई सुताएको ? वानर सेना जुटाएको ? दशटाउके रावणको भुँडीमा तीर चलाएको ? इन्द्रजितलाई हार चटाएको ? सुनको लङ्का जलाएको ?

देवदत्त पटनायक प्रत्युत्तरमा

१. प्रस्तुत लेख ठ्याक्कै बौद्ध धर्मका बारेमा नभएर बुद्ध र बुद्धमतको सन्दर्भमा हो ।

२. उक्त रचना रामको चरणसेवामा समर्पित छैन, जसको उद्देश्य मनुस्मृतिलाई श्रद्धासुमन पनि होइन; केवल भारतीय स्त्रीद्वेष तथा पितृसत्ताको योगदानमा बौद्ध धर्मको पदचिह्न पहिल्याउनु हो, जसलाई विद्वान्‌हरू उपेक्षा, अस्वीकार र क्षमायाचना गर्नमा तत्पर छन् ।

३. उल्लेखित आलोचनाले गजधम्म परेको 'असल' बौद्ध धर्म र 'खराब' हिन्दु धर्मले निर्माण गरेका धेरै भारतशास्त्रीहरूलाई चुनौती दिन्छ, जो आदर्शवादी छन्, प्राज्ञिक होइन । लेखमा छरपस्ट कैयौँ प्रतिक्रियाहरू त्यसका संकेत हुन् ।

४. धेरै धर्ममण्डक अर्थात् धर्मका 'अरिङ्गाल सेना'हरूको 'बालहठ' के छ भने, 'पण्डक' समलिङ्गी होइन । कस्तो देखिन्छ भने, उनीहरू के होइनन् भनेर सबैलाई ज्ञान छ, तर उनीहरू के हुन्, कसैलाई ध्यान छैन । भारतको 'सर्वोच्च अदालत'को न्यायाधीशहरूजस्तै, हामी भारतीय समलिङ्गीहरूलाई अंगीकार, अभिस्वीकार गर्न चाहँदैनौँ ।

५. पुरुषहरूलाई कामवासनाग्रस्त स्त्रीहरूबाट कसरी जोगाउनुपर्छ भन्ने सम्बन्धमा धेरै कथाहरू बाटो छेक्नु आउँछन् तर त्यसको तुलनामा महिलाहरूलाई कामवासनाग्रस्त पुरुषहरूबाट कसरी बचाउनुपर्छ, एउटा कथासँग पनि मेरो जम्काभेट हुन सकेको छैन, जुन 'विषय'विरोधी नहोला । नारीविरोधी भने हो ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ २३, २०७८ ०६:२०