औपचारिक शिक्षा लिएनन्, तर २५ जनालाई पीएचडी गराए

A+ A A-

बिहानै ४ बजे उठिसक्छन् । नित्य कर्म अनि ‘मर्निङ वाक' । घर फर्केर अखबार हेर्छन् अनि छिर्छन् आफ्नो पुस्तकालय भएको घर । अनि पल्टाउन थाल्छन्, इतिहासका पानाहरू ।

बिहानभर यस्तै अध्ययन अनुसन्धानमा सक्रिय रहेर दिउसो भने आफ्नो कार्यालयमा खटिन्छन् । खानापछि दौरा–सुरुवाल, इस्टकोट र भादगाउँले टोपीमा सजिएर लाग्छन्, प्रज्ञा प्रतिष्ठान तिर । प्राज्ञ तथा इतिहासविद् दिनेशराज पन्तको दैनिकी हो यो ।

धुम्बाराहीमा रहेको उनको निवासमा पुग्दा एउटा घरको दुई फ्ल्याट पुरै पुस्तकले भरिएको पाइन्छ । दराज, र्‍याक र भुइँमा समेत सजाएर राखिएका भेटिन्छन्, पुस्तकहरू । सो फ्ल्याटलाई इतिहास उत्खननको कारखाना भन्दा फरक नपर्ला । जहाँबाट कयौं ऐतिहासिक घटनाक्रम केलाएर छर्लङ पारिएका उदाहरण छन् ।

अझ यसमा रोचक पक्ष भनेको, विभिन्न विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन गराउँदै हाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा कार्यरत पन्तले औपचारिक शिक्षा लिएका छैनन् । यद्यपि उनी आफूले जुन शिक्षा लिए, त्यसलाई औपचारिक नै मान्छन् । जेहोस्, सरकार मातहत निकायबाट उनले औपचारिक शिक्षा भने लिएनन् ।

विसं २००६ कार्तिक ३ गते जन्मिएका पन्तले ५ वर्षको उमेरमै मातृवियोग सहनुपर्‍यो । त्यसपछि बाबु नयराज पन्तकै काखमा हुर्किएका उनले पिताकै बिडो समाते । अहिले नेपालका इतिहासकारको सूचीको अग्रस्थानमा दिनेशराज पन्तकै नाम आउँछ ।

पन्तको हालसम्म ४३ वटा प्रकाशित पुस्तक छन् । २२ वटा त एकल पुस्तक हुन् भने बाँकी समूहमा लेखेका । जसमा नेपाली सेनाको इतिहास, पृथ्वीनारायण शाहको उपदेश भाग १ देखि ५ सम्म, श्री ५ त्रिभुवनको राज्यरोहण, गोरखाली विजय यात्रा लगायतका पुस्तक प्रकाशित छन् ।

त्यतिमात्र होइन, पन्तले २०३१ साउन १ गतेबाट २०६९ कात्तिक २ सम्म बाल्मिकी क्याम्पसमा प्राध्यापन गरेका छन् । त्यसरी विश्वविद्यालयमा पढाउन जाँदा उनका हातमा अरुका जस्ता नोटकपी हुँदैनथियो । नोट नबोकेरै पनि आफूले जानेको आधारमा गुणस्तरीय शिक्षा दिनसक्ने कला उनीमा छ । ‘मेरो ढाँट्ने बानी छैन । बरु नजानेको कुरा जानिनँ भन्छु र सिकेर सिकाउँछु,' उनले भने ।

पन्तको अक्षारम्भ देवीप्रसाद भण्डारीले गराए । भण्डारी पन्तको पिताकै चेला थिए । उनीसँगै धनबज्र बज्राचार्य, ज्ञानमणि नेपाल, महेशराज पन्त, गौतमबज्र बज्राचार्य लगायतले पनि यही पद्धतिअन्तर्गत शिक्षा लिएका थिए ।

पन्तका अनुसार संशोधन मण्डल पद्धतिमा कम्तिमा आठ वर्ष नियमित पढ्नुपर्थ्यो । जसलाई चार/चार वर्ष गरेर दुई खण्डमा विभक्त गरिन्थ्यो । पहलो चार वर्षमा सय वटा किताब पढ्नुपर्थ्यो । बिहान ६ बजेदेखि राति १० बजेसम्म विद्यार्थीहरू पढ्नमै व्यस्त हुन्थे । रघुवंश जस्ता पुस्तक लगायत इतिहासका कुराहरू कण्ठस्थ पार्नुपर्थ्यो, अर्थसहित स्पष्ट व्याख्या गरेर गुरुलाई सुनाउनुपर्थ्यो ।

दिनेशराजका पिता नयराज पन्तले संशोधन मण्डल पद्धतिको सुरुआत गरेको इतिहास पनि रोचक छ । नयराज पन्तले बनारसमा ज्योतिष शास्त्रको उच्च शिक्षा लिँदै गर्दा परीक्षा प्रणालीमै त्रुटी देख्न थाले । परीक्षामा कतिपय प्रश्न नै गलत सोधिएको पाएपछि उनलाई त्यस्तो पद्धतिप्रति वितृष्णा जाग्यो । र उक्त शिक्षा पद्धतिको नामाकरण नै गरिदिए, त्रिखण्डे शिक्षा ।

‘१०० पुर्णाङ्कमा ३३ नम्बर ल्याउँदा पनि पास हुने भएपछि बुबाले त्यसलाई त्रिखण्डे शिक्षा भनिदिनुभयो,' दिनेशराज भन्छन्, ‘बाँकी त नजाने पनि पास भइने रहेछ त । त्यस्तो प्रणालीको के काम ?'

अन्तत : नयराज पन्तले आफ्ना सन्तानलाई यस्तो शिक्षा पद्धतिमा नपढाउने विचार गरे । र, आफैँले संशोधन मण्डल शिक्षा पद्धति बनाए । बनारसबाट फर्किएपछि उनले काठमाडौंमा ग्रन्थ पढाउने र सिकाउने गर्न थाले । प्रचलित परीक्षा पद्धतिमा पनि नजाने निधो गरे । थोरै पढाउने तर गहिरिएर पढाउने विधि अख्तियार गरे । त्यतिबेला यस पद्धति अन्तर्गत करिब ४० जना विद्यार्थीले पढेको दिनेशराज पन्त सम्झन्छन् ।

सोही शिलशिलामा नयनराजले वि.सं. २००९ असोज ५ गते संशोधन मण्डल स्थापना गरे । जुन इतिहास सम्बन्धी ‘रिसर्च सेन्टर‘ नै हो भन्दा फरक पर्दैन । यसले बिगारिएका इतिहासलाई सच्याउने काम गर्छ । पहिलोपल्ट यसले इतिहासकार बालचन्द्र शर्माले वि.सं. २००८ सालमा छापेको नेपालको ऐतिहासिक रूपरेखामा भएका त्रुटिलाई उठाएको थियो । सुरुआती चरणमा मण्डलमा २१ जना इतिहासका अध्येता थिए ।

त्यही हुलमुलमा रहेर दिनेशराज पन्तले पनि थुप्रै अध्ययन अनुसन्धानको काम सिके । वि.सं. २०५९ कार्तिकमा पिताको निधन भएपछि उनका दुई पुत्र दिनेशराज र महेशराज पन्तले संशोधन मण्डलको अभियानलाई निरन्तरता दिए । वि.सं. २०२१ साल वैशाखदेखि त ‘पूर्णिमा’ त्रैमासिक १ सय ३५ अंक नै प्रकाशित गर्न थालिसकेका थिए।

यसरी नेपाली इतिहासको क्षेत्रमा योगदान पुर्‍याउँदै आएका दिनेशराज पन्त आफूले त औपचारिक शिक्षा लिएनन्, तर आज उनकै मातहतमा रहेर पीएचडी गर्न चाहने विद्यार्थीको संख्या भने उल्लेख्य छ । आजसम्म मात्र २५ जना विद्यार्थीले उनको मार्गदर्शनमा पीएचडी गरिसके । ‘एक जना बराबर एक लटमा ७ जनाभन्दा धेरै गराउन नमिल्ने भएकोले हो, नत्र मबाट पीएचडी गराउन चाहने विद्यार्थी ६० जना हाराहारी पुगिसक्थे,' उनले बताए ।

पन्तले शिक्षाका लागि संशोधन मण्डल पद्धति अब्बल रहेको बताइ नै रहे । तर, प्रचार गर्न नजान्नाले यो पद्धति फैलन नसकेको भने स्वीकारे । त्यसमाथि संशोधन मण्डल पद्धति नबुझेकाले नै आजभोलि एक कक्षा नपढेका प्राध्यापक भन्दै हिँडेकोमा दुखेसो पोख्छन्, पन्त ।

७२ वर्षीय पाको उमेरमा पनि इतिहास उत्खनन् मै लागिरहेका पन्त राजनीतिक प्रभावबाट भने टाढा नै रहे । सम्भावना रहँदारहँदै पनि सक्रिय राजनितीमा हामफाल्न चाहेनन् । आजभोलि मौलाइरहेको धर्मको राजनीति घृणायोग्य रहेको उनी ठान्छन् ।

यस्तो स्वभाव हुनुमा आफ्नै बुबाको प्रभाव परेको पन्तको भनाइ छ । पिता नयनराज पन्तको भनाइ उदृत गर्दै उनी भन्छन्, ‘धर्मलाई पुजा कोठा भन्दा बाहिर र राजनीतिलाई गोप्य मतदान बाहिर जसले ल्याउँछ, त्यो पाखण्डी हो ।'

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १९, २०७८ २०:०३