बदला: अनि शेरबहादुर शाहीले राजा रणबहादुर, जंगबहादुरले मामा माथवरसिंहलाई मारे

बदला: अनि शेरबहादुर शाहीले राजा रणबहादुर, जंगबहादुरले मामा माथवरसिंहलाई मारे

A+ A A-

मानिसले उपयुक्त अवसर पारेर आफूमाथि गरिएको दुर्व्यवहारको बदला लिने काम प्रतिवैरम् वा प्रतिशोध हो । मानिसबाहेक यो जगत्‌मा प्रतिवैरम् भावना पाल्ने र उपयुक्त अवसरमा त्यसको बदला लिने कृत्य अरुले गर्छन् भन्ने लाग्दैन । प्रतिवैरम्‌को कुनै अवधि र सीमा हुँदैन तर गजब योजना हुन्छ । चाहे जतिसुकै लामो समयावधि लागोस्, मानिस पर्खन्छ तर प्रतिशोध चैँ साँध्छ । यो मानिसमा हुने बडो अजीवको स्वभाव हो ।

प्रतिवैरम्‌को गजबको उदाहरण गान्धार नरेश सुबाहुसँगको घटनालाई लिन सकिन्छ । सुबाहुकी सुन्दरी कन्या गान्धारी धृतराष्ट्रलाई सुम्पने स्वीकारोक्ति दिए । विवाह भयो । यसकाे केही समयमै गान्धारी त विधवा कन्या भएको खबर सनसनी भयो । कुरु राजवंशको घोर अपमान भयो । झुक्याएकोमा कुरुसेनाले सुबाहुका सबै परिवारजनलाई पक्रिएर कठोर कैदमा राखे । कैदमा पर्याप्त खाना पनि दिइएन ।

एक दिन कैदमा भएका सबै परिवारजनले आफूहरूलाई प्राप्त हुने अत्यन्त न्यून खाना जम्मा पारेर शकुनीलाई नै भरपेट ख्वाएर दह्रो बनाउने र उनले नै पछि कुरुवंशीहरूसँग बदला लिने योजना बन्यो । दिनहरू बित्दै गए । अन्त्यमा कैद भुक्तानी अवधि समाप्त हुँदा शकुनी मात्र सजीव जेलबाहिर आउन सफल भए । जेल भुक्तान भएपछि पनि शकुनीले दिदी भाञ्जाहरूसँगै बस्ने आशय व्यक्त गरे । शकुनीको अठोट दुराशययुक्त थियो । उनमा आफ्नो परिवारउपर कुरु शासनले गरेको अत्याचारको बदला लिनु थियो । उनीसँग उनका बाबुको ढाडको हड्डीबाट निर्मित अभिप्सित पासा थियो । यही पासाले उनले कुरुवंशउपर बदला लिने गुप्त योजना राखेका थिए । कालान्तरमा शकुनी कौरवहरूको अवसान गराउन सफल भए । कुरुवंशसँग शकुनीले प्रतिवैरम् साँधे ।

यो त थियो महाभारतको कथा । कुरुराजमा जस्तै नेपालमा पनि राजाउपर प्रतिवैरम् नसाँधिएका छैनन् । कीर्तिपुरको युद्धमा ललितपुरका प्रमान धनवन्तसिंका छोरा वीरनरसिंह गोर्खाली सेनाद्वारा समातिए र युद्धबन्दीको रूपमा नुवाकोट पुर्‍याइए । वीरनरसिंहलाई गोर्खाली सेनाहरूले यातना त दिएनन् तर ज्यान मार्ने धम्की दिँदै एउटै कुरा भनिरहे– 'ललितपुरमा रहेका आफ्ना बा धनवन्तसिंलाई नुवाकोट बोलाऊ ।'

डरले वीरनरसिंहले धनवन्तसिंहलाई नुवाकोट आउन खबर गरे । बन्दी छोराबाट यस्तो खबर आएपछि धनवन्तसिं रातारात ललितपुरको चौकी छलेर नुवाकोट पुगे । नुवाकोटमा धनवन्तसिंसँग पृथ्वीनारायण शाह स्वयम्‌ले भेटेर ललितपुरे राजाबाट सुरक्षा दिने आश्वासनसहित भोलि गोर्खाले ललितपुरउपर चढाइ गरी ललितपुर हात पारेपछि त्यहाँको ठूलो जमिन विर्ताको रूपमा दिने प्रतिज्ञा पनि गरे र ललितपुर विजयपश्चात् पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो वचन पनि पूरा गरे ।

धनवन्तसिंका छोरा वीरनरसिंहले आफ्ना भाञ्जाहरू (शेरबहादुर शाही र विदुर शाहीलाई) गोर्खाली राजाविरुद्ध उचाल्ने काम यथावत् नै चलाइरहेका थिए । नभन्दै शेरबहादुर शाहीले सामान्य कुराकानी र निहुँमा नै आफ्ना सौतेनी दाइ अर्थात् तत्कालीन नेपालका राजा रणबहादुर शाहको हत्या गरिदिए ।

गोर्खालीले उपत्यका जित्दा त्यहाँका सबै उच्चपदस्थ अधिकारीहरूको हरिबिजोक भइसकेको अवस्थामा धनवन्तसिं भने गोर्खालीहरूको ठूलो विश्वासपात्र बनेका थिए । धनवन्तसिं बाहिर जति गोर्खाली पक्षका देखिन्थे, भित्र भने उनमा गोर्खालाई सिध्याउने प्रतिवैरम्‌को भावना धपधपी बलेको थियो । यसका लागि धनवन्तसिंले ठूलै षड्यन्त्र बुन्दै थिए ।

सर्वप्रथम त उनले काठमाडौंमा बस्ने युवराज प्रतापसिंह शाहलाई मद र स्त्रीमा लम्पट बनाउन आफ्ना छोरा वीरनरसिंह र छोरी मैँजु मैयाँलाई खटाए । मैँजु मैयाँसँग त प्रतापसिँह शाहले विवाह नै गरेर शेरबहादुर शाही र विदुर शाही नामका दुई छोराहरू पनि जन्माएका थिए । प्रतापसिंह शाह अल्पायुमै परलोक भए । तत्‌पश्चात् रणबहादुर शाह राजा भए ।

धनवन्तसिंका छोरा वीरनरसिंहले आफ्ना भाञ्जाहरू (शेरबहादुर शाही र विदुर शाहीलाई) गोर्खाली राजाविरुद्ध उचाल्ने काम यथावत् नै चलाइरहेका थिए । नभन्दै शेरबहादुर शाहीले सामान्य कुराकानी र निहुँमा नै आफ्ना सौतेनी दाइ अर्थात् तत्कालीन नेपालका राजा रणबहादुर शाहको हत्या गरिदिए । रणबहादुर शाहको हत्याबाट नेपालमा हत्या र हिंसाको ठूलो शृंखला बनिरह्यो । धनवन्तसिंहको गोर्खाली राजाउपरको प्रतिवैरम् तेस्रो पुस्तामा आएर कार्यान्वयन भयो ।

जंगबहादुर राणा । तस्वीर : विकिपिडिया ।

जंगबहादुर र उनका काकाका छोरा जयबहादुर कुँवर अत्यन्त मिल्ने दौँतरी थिए । हरेक सुखदुःखमा यिनीहरू सँगसँगै थिए । माथवरसिंह थापा मुख्तियार भएर आएपछि उनले भीमसेन थापाको हत्या भएको कुरा जिकिर गरी प्रतिशोध साँध्ने काम सुरु गरे । माथवरसिंहको प्रतिशोधमा खासगरी काला पाण्डेहरू परे । अमानवीय किसिमले प्रतिवैरम्‌को क्रम चल्यो । बिरामी हुन्, अन्धा अपांग हुन् वा नाबालक हुन् काला पाण्डेका कोही बाँकी रहेनन् । सबै माथवरसिंहको प्रतिवैरम्‌ले गिँडिए ।

यस्तैमा जयबहादुर कुँवर पनि माथवरसिंहको आँखामा परे । जंगबहादुरले आफ्नो भाइ तथा बालसँगाती जयबहादुर कुँवरलाई बचाउन मामा माथवरसिंहसँग कति अनुनयविनय गरे, त्यसको लेखा थिएन । तर, माथवरसिंह जंगबहादुरको आग्रहमा पग्लिएनन् । जयबहादुर पनि काटिए । त्यही दिन जंगबहादुरले प्रतिवैरम्‌को अठोट लिए, 'मामा तिमीलाई पनि म एक दिन काटछु ।' नभन्दै महारानी राज्यलक्ष्मीको माथवरसिंह मार्ने षड्यन्त्रमा जंगबहादुर सहजै प्रयुक्त हुने भए । उनमा प्रतिवैरम्‌को भाव यति प्रागाढ थियो कि उनले मामा माथवरसिंहलाई ठोकेको गोलीले निधारको बीचभागमा प्वाल पारेर प्राण लिएको थियो ।

युवराज त्रैलोक्यले पनि उसबेला राणा शासकहरूसँग गजबको प्रतिवैरम् पालेर राखेका थिए । कोतपर्व हुँदै आफ्ना बुबा सुरेन्द्रको पञ्जापत्रबाट खोसिएको राजोचित राजपाठको अधिकार फेरि राजामा नै फर्काउन युवराज त्रैलोक्य गुपचुप भएर नै लागेका थिए । कमाण्डर इन चिफ धीरशमशेरको सुरक्षा संयन्त्रभित्र युवराज त्रैलोक्यले आफ्नो संगिन योजना अगाडि बढाउनु उनमा भएको अदम्य प्रतिवैरम्‌को भावनाको कारणले हो । त्यो योजना अति संगिन र कठिन थियो । दुर्भाग्य भनौँ, धीरशमशेरले यो अकल्पित योजनाको सुइँको पाउन सफल भए, जुन श्री ५ युवराज त्रैलौक्यविक्रम शाहसँग सिधै जोडिएको थियो । यसैबीच युवराज त्रैलोक्यको निधन भयो । नेपालको इतिहासमा उनको निधनको सच्चाइ अँध्यारो गर्तमा नै हराइरहेको छ । अड्कल गर्नेले उसबेला गरे पनि, युवराज त्रैलोक्यलाई विषपान गराएर धीरशमशेरले मारे भनेर ।

२००३ सालमा राणा शासनविरुद्ध लडाइँ गर्न जन्मिएको संगठन अखिल भारतीय नेपाली कांग्रेसका प्रणेता सुब्बा देवीप्रसाद सापकोटा हुन् । श्री ३ चन्द्र शमशेरको पालामा मुन्सिखाना (परराष्ट्र विभाग) का हाकिम एवं सुब्बा थिए देवीप्रसाद । योङ हज्ब्याण्ड अभियानलाई तिब्बतसम्म पुग्न सहयोग गरेका चन्द्रशमशेरलाई सुब्बा देवीप्रसादले बडो कूटनीतिक सल्लाह दिएका थिए उसबेला । 'महाराज तिब्बतविरुद्ध अंग्रेजहरूलाई सहयोग गर्नु थापाथली सन्धिको मर्मविपरीत हो नि ।' सुब्बाले यत्ति मात्र भनेका थिए । उनको यही भनाइलाई आधार मानेर 'ए, अंग्रेजको विरोध गरेर मलाई एक्ल्याउन खोजेको ?' भन्दै उल्टो प्रहार गरी देवीप्रसादलाई पदबाट बर्खास्त गरी सर्वस्वसहित देशनिकाला गरेका थिए चन्द्रशमशेरले ।

सुवेदार सुकुलध्वजलाई नेतृत्व गर्न लगाएर बीपी निवासमा बीपीलाई नै काट्न भर्‍याङसमेत उक्लेको भिडको अगाडिको आततायीलाई बीपीले गोली हानेर ढाली उक्त सांघातिक हमलाबाट बीपीलगायत अरु थुप्रै नेता/कार्यकर्ताहरू बाँच्न सफल भएका थिए ।

चन्द्र शमशेरको यो हर्कतले गर्दा सुब्बा देवीप्रसादमा राणा शासनप्रति गहिरो प्रतिवैरम् भाव गढेको थियो । आखिर उनैले खडा गरेको क्रान्तिकारी संस्था संगठित हुँदै गएर कालान्तरमा नेपाली कांग्रेस बन्यो र राणा शासनको अन्त्यका लागि राजनीतिक र सामरिक दुवै युद्ध लडेर राणा शासनलाई परास्त गर्न सफल भयो ।

२००७ सालमा प्रजातान्त्रिक सरकार बनेको एकाध महिनाजति गुज्रेको थियो होला । तत्कालीन प्रधानमन्त्री मोहनशमशेर र केही घरानियाँ राणा परिवारलाई बीपीप्रति निकै ठूलो क्षोभ थियो । उसबेलाका प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरजस्ता मान्छेले आफ्नै गृहमन्त्री बीपीसँग प्रतिवैरम्‌ साँध्न बडो कायरतापूर्ण र नाटकीय उपाय अवलम्बन गरेका थिए । बबरशमशेरका नाति मृगेन्द्रशमशेरका छोरा भरतशमशेरले वीर गोरखा दल गठन गरेर काठमाडौं र केही बाहिरका शहरमा उपद्रव मच्चाएर गृह प्रशासनलाई कमजोर बनाई चुनौती थपिदिने योजना रै'छ । जसलाई प्रत्यक्ष सहयोग तत्कालीन प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरको पनि रै'छ ।

बीपीले प्रधानमन्त्रीको संरक्षकत्वको सन्दर्भ मोहनशमशेरसँग राख्दा ‘हो’ भनिदिएपछि बीपीले प्रधानमन्त्रीलाई तत्कालै भनेका थिए, 'उसो भए म गृहमन्त्रीको हैसियतले तपाईंलाई हिरासतमा राख्छु ।' बीपीको यस्तो जवाफले मोहनशमशेर झनै क्रुद्ध बने । मोहनशमशेरहरूकै उक्साहटमा लागेर भरतशमशेरले बीपीउपर सांघातिक हमला पनि गर्ने प्रयास गरेका थिए, जसलाई नेपालको इतिहासमा खुकुरी दल काण्ड पनि भनिन्छ ।

सुवेदार सुकुलध्वजलाई नेतृत्व गर्न लगाएर बीपी निवासमा बीपीलाई नै काट्न भर्‍याङसमेत उक्लेको भिडको अगाडिको आततायीलाई बीपीले गोली हानेर ढाली उक्त सांघातिक हमलाबाट बीपीलगायत अरु थुप्रै नेता/कार्यकर्ताहरू बाँच्न सफल भएका थिए । बीपी स्वयम्‌ले उसबेला आफूसँगै रहेका भारतका समाजवादी सांसद बालकृष्ण गुप्तासँग भनेका थिए, 'दि; इज दी मेनिफेस्टेइसन अफ डेस्परेइसन अर्थात् हतास मानसिकताको (मोहनशमशेरको) प्रदर्शन ।'

भारत स्वतन्त्र हुनेबित्तिकै नेहरूले नेपालका लागि भारतीय राजदूत सीपीएन सिंहलाई बनाए । सीपीएन सिंह नामुद कूटनीतिज्ञ थिए । उनी नेपालका राणा परिवारसँग पनि एकदम नजिक थिए । नेपालसँग सिमाना जोडिएको भारतीय भूमि सुरसण्डका नामुद जिम्दारको परिवारका सिंह वि.संं १९९० सालको भूकम्पमा राहत र उद्धारको काममा जुद्ध शमशेरसँग पनि एकदम नजिक भएका थिए । आफू पनि सामन्ती परिवारको भएकाले राजदूत सिंह जहिल्यै राणाको पक्षमा थिए । अझ भनौँ, नेपालका प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका कुनै पनि नेतालाई उनी मन पराउँदैनथे । यस्ता व्यक्ति नेपालमा प्रजातन्त्र आइसकेपछि पनि राजदूतमा बहालै थिए ।

उनले आफ्नो नेपालको कूटनीतिक पदावधिमा बीपीलाई मात्र होइन, संसदीय प्रणालीका धेरै गतिविधिहरूलाई निरुत्साहित गरेका थिए । खासगरी बीपी कोइराला भारतीय समाजवादी नेता जयप्रकाश नारायणको विश्वासपात्र हुनु र जयप्रकाश नारायण सदैव नेहरूको आलोचक रहुनुले पनि राजदूत सिन्हा बीपी कोइरालालाई राणा प्रधानमन्त्रीसँग तेजोवध गराउने, एउटा स्वतन्त्र राष्ट्रको निर्वाध गतिविधिहरूउपर नियन्त्रण गर्न खोज्थे ।

राजदूत सिंहले बीपी कोइरालाउपर बडो नाटकीय पाराले प्रतिवैरम् साँध्ने काम गरेका थिए । खुकुरी दलको आक्रमणमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरको पनि नैतिक सहयोग भएको थाहा भएपछि नेपालको राजनीतिमा कांग्रेस पार्टी र प्रतिगमनका नाइके राणाहरूबीच अविश्वासको एउटा निकै गहिरोे खाडल बन्न गयो र सामान्यतया प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरले राजीनामा दिनुपर्ने परिस्थितिसमेत बनेको थियो । यस्तो अवस्थामा मोहनशमशेर आफैँ पनि प्रधानमन्त्री पदबाट राजीनामा गर्ने मनस्थितिमा पुगेका थिए । तर, केही राणाजीहरू प्रधानमन्त्रीलाई राजीनामा दिनुपर्ने परिस्थितिबाट त्राण दिन चाहन्थे । यिनै भारतीय सीपीएन सिंहले इलाहावादबाट नै मोहनशमशेरलाई अहिले राजीनामा दिइहाल्नु पर्दैन, म सबै कुरा मिलाउनेछु भनेर ढाडस पनि दिए ।

राजदूत सिंहको ढाडस पाएपछि मोहनशमशेरमा पुन: महत्त्वाकाङ्क्षाको पानी चढयो । राजीनामा नदिने भए । पछि राजदूत सिंहले भारतका प्रधानमन्त्री नेहरूसँग नेपालमा विकास भएको अविश्वास र सन्देहको राजनीतिक माहौलका बारेमा सबै कुरा आफ्नोतर्फबाट राखे । नेहरूले पनि नेपालका प्रधानमन्त्री मोहनशमशेर, बीपी कोइरालालगायतका नेताहरूलाई वार्ताका लागि दिल्ली बोलाए । खासमा बीपीलाई उनका भारतीय मित्र जय प्रकाश नारायणले 'तपाईं एक स्वतन्त्र मुलुकको जिम्मेवार मन्त्री हुनुहुन्छ । तर, किन आफ्नो देशको हरेक निर्णयका निमित्त दिल्ली धाउनुहुन्छ' प्रश्न गरेका थिए ।

राजदूत सिंहको नेपालको कूटनीतिक अवधिमा नेपालले निकै ठूलो गतिरोधको सामना गर्नुपर्‍यो । खासगरी राजदूत सिंहले उनको कार्यकालभरि बीपी कोइरालालाई कहिल्यै अगाडि बढ्न दिएनन् । उनले बीपीको सट्टा कहिले मातृका, कहिले टंकप्रसाद, कहिले केआई सिंहजस्ता कमजोर र जनमतविहीन नेताहरूलाई प्रधानमन्त्री बनाउन नेहरूलाई सिफारिस गरेका थिए ।

राजा महेन्द्रको सत्र सालको प्रतिगमनकारी कार्य कुनै नियोजित थिएन । राजा महेन्द्र फ्रान्समा थिए । यसै समयमा फ्रान्सका राष्ट्रपति चार्ल्स डिगोलले राजा महेन्द्रलाई भेटे र भेटमा डिगोलले महेन्द्रलाई 'मुलुकलाई समृद्धि र स्थायित्वमा हिँडाउन मुलुक आफैँले हाँक्नुपर्छ, यसमा ढिला नगरे हुन्छ' भनेका थिए । बीपीका समेत विश्वासपात्र राष्ट्रपति डिगोलको कुराले राजा महेन्द्रमा महत्त्वाकाङ्क्षा र अठोटको रक्तसञ्चार भएछ र उनले उसै बखत अमेरिकामा रहेका हृषिकेश शाहलाई फ्रान्सको राजधानी पेरिसमा बोलाएर गोप्य रूपमा आफूले चाँडै नै नेपालको शासन सत्ता लिने अठोट गरेको कुरा पनि व्यक्त गरेका थिए ।

तस्वीर : बीबीसी ।

नभन्दै राजा महेन्द्रले १ पुस २०१७ मा जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालालाई गिरफ्तार गरी संसदीय व्यवस्थाको बलात हुर्मत लिइदिए । बीपी कोइरालालाई सिंहदरबारको विलियार्ड हलमा कैद गरियो । बीपीले भनेका छन्, 'त्यो विलियार्ड हल एकदमै धुलैधुलो भएको, बस्ने कुर्सी तथा मेचहरू र सुत्ने पलङसमेत नभएको थियो । यो अवस्था देख्दा लाग्छ, राजाले प्रजातन्त्रको अपहरण गर्ने कामको तानावाना बुन्ने र योजना बनाउने काम तत्कालै मात्र गरेका हुन् ।'

बीपीको गिरफ्तारीसँग जोडिने नेपालको राजनीतिमा एउटा बडो संजोग मिलेको एउटा घटना छ । त्यो घटना के थियो भने जुन हलमा राजा महेन्द्रले बीपी कोइरालालाई थुनेका थिए, त्यही हलमा बसेर उनका भाइ एवं प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका एकलव्य गिरिजाप्रसाद कोइरालाले नेपाललाई गणतन्त्र घोषणा गरेका थिए । यसलाई म आकस्मिक प्रतिवैरम् हो भनेर बुझ्छु ।

यो पनि...