शिक्षा नीतिबारे प्रश्न : स्कुल, कलेजबाट आफूनिकट संगठन खारेज गर्न कांग्रेस तयार छ ?

शिक्षा नीतिबारे प्रश्न : स्कुल, कलेजबाट आफूनिकट संगठन खारेज गर्न कांग्रेस तयार छ ?

A+ A A-

हालसालै नेपाली कांग्रेसकाे शिक्षा विभागले ‘राष्ट्रिय शिक्षा नीति’ सार्वजनिक गर्‍यो । यसप्रति शिक्षामा चासो राख्ने व्यक्तिको ध्यान आकृष्ट हुने नै भयो । उक्त नीति कांग्रेसको आसन्न महाधिवेसनमा प्रस्ताव र पारित गर्ने भनिएको छ ।

जनसरोकारका मुद्दामा छलफल गर्न नभ्याउने नेपालका दलले शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता विषयमा पनि राम्रो छलफल गर्न सुरु गरेछन् भन्ने सुन्दा धेरैलाई अनौठो लाग्ने नै भयो । जबकि यस्ता विषयमाथि मन्थन गर्नु प्रत्येक पार्टीको अनिवार्य काम हो ।

‘शिक्षाको दलीयकरण’ले शिक्षा क्षेत्र रन्थनिएका बेला कांग्रेस भन्छ, ‘शिक्षण संस्थामा राजनीति गर्नबाट रोकिनुपर्छ । दलका संगठन विस्थापित गरी शिक्षक, प्राध्यापक र विद्यार्थी कल्याणकारी परिषद् गठन गर्नुपर्छ ।’

शंकै छैन, शिक्षण संस्था राजनीतिबाट मुक्त हुनेबित्तिकै शिक्षण संस्थाले राहतको लामो सास फेर्नेछन् । तर, यसका लागि कांग्रेसले आफ्नो प्रस्तावमा अन्य दललाई सहमत गराउन सक्नुपर्छ वा आफू पहिले शिक्षण संस्थाबाट निस्कने आँट गर्नुपर्छ । शिक्षण संस्थाभित्र दलनिकटका विद्यार्थी, शिक्षक, प्राध्यापक संगठनलाई गैरकानुनी बनाउन के कांग्रेस अग्रसर होला, प्रश्न यहाँनेर छ ।

हरेक पार्टीले शिक्षक/प्राध्यापकलाई गाउँगाउँमा ‘शिक्षित कार्यकर्ता’को रूपमा परिचालन गरेका छन् । विद्यार्थी संगठनलाई कार्यकर्ता विस्तार गर्ने शक्तिको रूपमा प्रयोग गरेका छन्, गर्दै छन् । यस्तो परम्पराका बीच के कांग्रसले पार्टीका सबै संगठन निस्क्रिय पार्ने साहस गर्ला, शंका छ ।

कांग्रेसको शिक्षा प्रस्तावमा शिक्षणलाई सम्मानित बनाउने मुद्दा प्राथमिकतामा राखिएको छ । ‘शिक्षक–प्राध्यापकको तलब समकक्षी कर्मचारीभन्दा कम्तीमा ३० प्रतिशत बढाउनुपर्ने, शिक्षक अस्पताल खोल्नुपर्ने, शिक्षक–प्राध्यापकको मर्यादाक्रम समकक्षी कर्मचारीको भन्दा माथि हुनुपर्ने, हरेक तीन वर्षमा ज्ञान परीक्षण र पुनर्ताजगीकरणको तालिमजस्ता विषयले निश्चय नै शिक्षकको आत्मविश्वास र गौरव बढाउँछ । ‘बेस्ट ब्रेन’लाई शिक्षणमा आकर्षित गर्ने यि केही उपाय हुन् ।

तर साथमा, शिक्षक उत्पादन गर्ने शिक्षाशास्त्र संकाय, यसको पाठ्यक्रम, शिक्षक उत्पादन गर्ने परमपरागत कर्मकाण्ड पनि नबदलीकन उर्वर शिक्षक उत्पादन हुन सक्दैनन् । देशका लागि केकस्ता विषयका, कति शिक्षक आवश्यक छ भन्नेबारे शिक्षा शास्त्र संकाय, शिक्षक सेवा आयोग, राष्ट्रिय योजना आयोग र मन्त्रालयका बीचमा छलफलको श्रृंखला नै चाहिन्छ । विषयअनुसारका उम्दा शिक्षक जन्माउने उत्कृष्ट प्रणालीको खोजी गर्न आवश्यक पर्छ । विदेशतिर जस्तो निकै छानेर, कडा परिश्रम लगाएर उत्कृष्ट शिक्षक जन्माउने विधि खोज्न सकियो भने शिक्षामा यसले राम्रो प्रभाव पार्ने नै छ । यतातिर पनि शिक्षा नीतिको ध्यान खिचियोस् ।

केही समयअगाडि ‘साइन्स’को स्पेलिङ नजानेको भन्दै एक शिक्षिकको बारेमा विभिन्न कोणबाट टिप्पणी गरिए । तर, शिक्षक बनाउने, शिक्षणका लागि ‘लाइसेन्स’ दिने शिक्षाशास्त्र संकाय, शिक्षक सेवा आयोगको अयोग्यता माथि कसैले प्रश्न उठाएन । यो कुनै नौलो विषय पनि हैन । शिक्षक उत्पादन गर्ने र शिक्षणका लागि जिम्मेवारी दिने प्रकृया कति कमजोर छ भन्ने भन्ने उदाहरण त थुप्रै छन् ।

कांग्रेसको प्रस्तावमा भनिएजस्तो शिक्षणको २५ वर्षपछि मात्रै शिक्षक/प्राध्यापकलाई अनुसन्धानमा प्रोत्साहन गर्ने होइन, उनीहरूलाई शिक्षणको क्रममै अनुसन्धानमा प्रेरित गरिनुपर्छ । २५ वर्षको शिक्षण पश्चात ६०/६५ वर्षको ‘रिटायर्ड’ जीवनमा गहिरो अनुसन्धान र आविष्कार गर्न ‘ब्रेन’ले साथ दिँदैन । शिक्षक/प्राध्यापकलाई जागीरकै शिलशिलामा ज्ञान, विज्ञानको खोज र निर्माणमा लगाइरहनाले विद्यार्थी पनि लाभान्वित हुने तथ्य बिर्सनुु हुँदैन । शिक्षण भनेको ज्ञान सिक्दै, सिर्जना गर्दै सिकाउने प्रकृया न हो । महान् आविष्कार र अनुसन्धान प्रायः युवा उमेरमा गरिन्छन् । नोबेल पुरस्कार विजेताहरू प्रायः ‘पूर्वप्राध्यापक’ हुँदैनन्, ‘प्राध्यापक’ हुन्छन् । आइन्स्टाइनले सापेक्षतावाद सिद्धान्तको प्रतिपादन २६ वर्षको उमेरमा गरे । मार्क्सले कम्युनिस्ट पार्टीको घोषणा पत्र ३० वर्षको उमेरमा लेखे ।

निजी स्कुलले अंग्रेजी भाषामा पढाइरहेका छन्, नेपाली भाषा निषेध छ । सामुदायिक स्कूलले पनि त्यही शैलीलाई पच्छ्याउँदै छन् । हाम्रो देशमा अब कुन भाषालाई विकास र विस्तार गर्ने हो, कांग्रेसको शिक्षा नीतिमा देखिएन । निजी स्कूलको सीमा कतिसम्म हो भन्ने कुरामा सरकार र पार्टी प्रष्ट हुनुपर्छ । निजी स्कूलले शिक्षाको नाममा विद्याार्थीमाथि गरिरहेकाे शैक्षिक यातना र त्यहाँका शिक्षकमाथिको श्रम शोषणको बारेमा पार्टीहरू बोल्नुपर्छ । निजी शिक्षाप्रति कांग्रेसको दृष्टिकोण के हो, थप व्याख्या अपेक्षित छ ।

निजी स्कुलका शिक्षक पनि शिक्षक नै हुन्, उनीहरूको सेवासुविधा कम्तीमा पनि सामुदायिक स्कूलसरह बनाउन निजी स्कूललाई बाध्य बनाउने वा सरकारले जिम्मा लिने हो भन्नेबारे पनि सरकार चलाउने पार्टीले सोच्नुपर्ने विषय हो ।

समग्र शिक्षण विधिलाई बिगारेको अर्को पक्ष परीक्षा प्रणाली हो । सिंगो शिक्षणको लक्ष्य तीन घण्टे परिक्षा बनेको छ । शिक्षाका अरु आयामप्रति खास मतलब छैन । शिक्षालाई व्यक्तिको क्षमताको विकास र राष्ट्रिय आवश्यकतासँग जोड्ने गरी आमूल सुधार गर्ने खाका बनाउनु आवश्यक छ ।

विज्ञान र प्रविधिको प्रतिस्पर्धा चलिरहेको बेला नेपालमा विज्ञान पढाइ नै वैज्ञानिक छैन । विज्ञानमा मास्टर्स गरेका तन्नेरीहरू यहाँ काम नभेटेर विदेशी दूतवासको ढोका ढक्ढक्याउन बाध्य छन् । विद्यालयमा विज्ञान र प्रविधिको खास पढाइ नै भएको छैन भन्दा हुन्छ ।

देशमा विज्ञान र प्रविधको विकासबिना देश आत्मनिर्भर र विश्वमा सम्मानित बन्दैन । त्यसैले विज्ञान र प्रविधिको पढाइलाई कसरी अगाडि बढाउने, विज्ञान पढेका जनशक्तिलाई अनुसन्धान र आविष्कारका काममा खटाउन सरकारले अवसर कसरी सिर्जना गर्ने भन्ने स्पष्टता चाहिन्छ । योबिनाको शिक्षा नीति अधुरो रहन्छ ।

देशमा कृषि क्याम्पसको संख्या बढाएर मात्र पुग्दैन । त्यहाँबाट निस्कने जनशक्तिको गुणस्तर राम्रो हुनुपर्छ । कृषिमा उच्च शिक्षा पढेको व्यक्तिले कहिल्यै खेतको माटो छोएको छैन भने किताबी ज्ञानले उक्त व्यक्तिलाई कत्तिको बलियो बनाउला । हरेक विषयमा सैद्धान्तिक रटान मात्रै छ । शिक्षण संस्थाका भौतिक वातावरण राम्रो हुँदैमा मात्रै शिक्षा गुणस्तर बढ्ने होइन । मख्यतः त्यहाँबाट विद्यार्थी कस्तो भएर निस्कन्छ भन्ने हो । शिक्षा नीतिमाथि घोत्लिँदै गर्दा कक्षाभित्र/बाहिर हुने सिकाइको तौरतरिकालाई केन्द्रमा राख्नुपर्ने हुन्छ ।

शिक्षामा २० प्रतिशत बजेट छट्याउने आवाज धेरैतिरबाट उठेकै छ, उठ्नैपर्छ । कांग्रेसले पनि उठायो । विकासको जरा भनेको शिक्षा नै हो भन्ने बुझेरै कांग्रेसको शिक्षा विभागले यो प्रस्ताव महाधिवेशनका लागि अगाडि सारेको होला । धेरै मानिसले कागजमा लेखेको कुरा पत्याउन छाडिसके । पत्याउन् पनि कसरी, शब्द जो कागज भर्नका लागि लेखिन्छन् ।

कांग्रेस महाधिवेशनले सबैभन्दा पहिला त शिक्षा विभागको प्रस्ताव थप विकास गरी कार्यान्वयन गराउन सक्ने नेतृत्व छान्न सक्छ कि सक्दैन त्यो हेर्नुछ । यसपछाडि आफ्नो नेतृत्वको सरकारले शिक्षाका यी प्रस्ताव कुन हदसम्म कार्यान्वयनमा लैजान्छ त्यसको प्रतिक्षा गर्नुछ । यसपछि मात्रै कागजमा लेखिएका यी शब्द जीवन्त हुन्छन् कि मृत छन् भन्ने पुष्टि हुनेछ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ १७, २०७८ १०:१३