नौ मुलुकका सेना-प्रहरीमा नेपाली, तर सम्झौता तीन देशसँग मात्र

भारतीय सेनामा कार्यरत नेपालीहरू ।

A+ A A-

वैदेशिक रोजगारी भन्नासाथ धेरैले खाडी मुलुक र मलेसिया सम्झन्छन् । तर, नेपालीहरू युरोप, अमेरिकालगायतका देशको सुरक्षा निकायमा समेत कार्यरत छन् ।

भारतीय र बेलायती सैनिकमा नेपालीहरू रहेको कुरा धेरैलाई थाहा भएकै हो । यसबाहेक अमेरिका, फ्रान्स, सिंगापुर, कतार, मलेसिया, ब्रुनाइ, संयुक्त अरब इमिरेट्स (यूएई) का सेना र प्रहरीमा पनि नेपालीले काम गरिरहेका छन् । यी नौ मुलुकका सेना र प्रहरीमा कति नेपाली सेवारत छन् भन्ने नेपाल सरकारसँग यकिन तथ्यांक नभए पनि विदेशस्थित नेपाली नियोगहरूका अनुसार यस्ताे संख्या ४० हजारभन्दा माथि रहेको अनुमान छ ।

सुगौली सन्धिले खोलेको ढोका

सन् १८१५ देखि नै गोर्खाली सेनाका नाममा नेपालीलाई बेलायतले भर्ना लिन थाल्यो । भारत बेलायतको उपनिवेशबाट मुक्त भएपछि पनि बेलायतले नेपालीलाई आफ्नो सेनामा लैजान क्रम भने रोकेन । सन् १८१६ मा नेपाल र भारतबीच भएको सुगौली सन्धिले नेपाली युवालाई बेलायती फौजमा निरन्तरता दियो ।

भारतमा बेलायतले शासन गर्दा ‘गोरखा रेजिमेन्ट’ नामक छुट्टै पल्टन खडा गरेको थियो । बेलायती शासनबाट भारत स्वतन्त्र भएपछि पनि उसले नेपालीलाई सैन्य फाँटमा भर्ती लिइरह्यो । दुई सय ५ वर्षअघि भारत र बेलायतबाट विदेशी सैन्य सेवामा प्रवेश गरेका नेपाली अहिले थुप्रै मुलुकका फौजी संगठनमा कार्यरत छन् ।

नेपालीहरू भारतमा सेना र प्रहरी दुवैमा, बेलायत, अमेरिका र फ्रान्समा सेनामा तथा यूएई, कतार, सिंगापुर, ब्रुनाई र मलेसियामा प्रहरीमा छन् । सुरुमा भारत र बेलायले युवकहरूलाई मात्र सेना-प्रहरीमा भर्ना लिने गरे पनि आजकाल भने महिलालाई समेत लिन थालिएको छ । भारतले यो वर्ष मात्रै नेपाली युवतीलाई आफ्नो सैनिक प्रहरीमा भर्ना लिने सूचना जारी गरेको थियो ।

भारतीय सेनामा कार्यरत नेपाली । तस्वीर स्रोत : फेसबुक

भारतीय सेनाबाट अवकाश पाएका नेपालीका छोरी र श्रीमान गुमाएकाले भने यसअघि पनि त्यहाँको सेनामा भर्ना हुन पाउँथे । बेलायतले पनि सन् २०१७ देखि नेपाली युवतीलाई भर्ती लिने नीति बनाएको छ । तर, नेपालले यसलाई मान्यता दिइसकेको छैन । त्यसैले अहिले भने बेलायतमै रहेका पूर्व गोरखा सैनिकका छोरी र त्यहीँ स्थायी बसोबासको सुविधा लिएका महिलाले मात्र यो सुविधा लिइरहेका छन् ।

सुरक्षा निकायबाहेक नेपाली युवाले अन्य १२ देशमा सुरक्षागार्डको रूपमा काम गर्दै आएको श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षा मन्त्रालयले जनाएको छ । ‘गोर्खालीहरू साहसी हुन्छन् भन्ने विश्वासले नेपाली तन्नेरीलाई विश्वका विकसित देशले समेत आफ्नो सेना-प्रहरीमा भर्ना दिइरहेका हुन्,’ श्रम मन्त्रालयका सचिव सूर्यप्रसाद गौतम भन्छन्, ‘यसले नेपालीलाई एकातिर राम्रो रोजगारी प्राप्त भएको छ भने अर्कोतिर कूटनीतिक सम्बन्ध बलियो हुन पनि सघाएको छ ।’

सबैभन्दा धेरै भारतमा

सेन्टर फर ल्याण्ड वारफेयर स्टडिज र नेपाल इन्स्टिच्युट अफ इन्टरनेसनल को-अपरेसन एण्ड इन्गेजमेन्टले आयोजना गरेको एक भर्चुअल कार्यक्रममा प्रमुख वक्ता रहेका भारतीय सेना प्रमुख विपिन रावतले गोर्खा रेजिमेन्टमा ३२ हजार नेपाली कार्यरत रहेको बताएका थिए ।

विदेशी फौजमा कार्यरत नेपालीको संख्या ४० हजार मान्ने हो भने यो कुलमध्ये ८० प्रतिशत हुन आउँछ । सेना प्रमुख रावतले ७० हजारभन्दा धेरै नेपालीले अवकाश पाएपछिको सुविधा लिइरहेको उक्त कार्यक्रममा बताएका थिए ।

अंग्रेज शासक भारतमा हुँदासम्म ब्रिटिस भारतीय गोर्खा रेजिमेन्टमा कार्यरत नेपालीहरू अहिले भारतीय गोर्खा आर्मीका नाममा कार्यरत छन् । भारतले नेपालबाट प्रत्येक ६ महिनामा भर्ती खुलाएर सैन्य भर्ना गर्दै आएको छ । यसरी नेपालबाट बर्सेनि २ देखि ३ सय जनाले भारतीय सेनामा प्रवेश पाउँछन् । भारतीय सेनामा प्रवेश गरेपछि मेजर तहसम्म मात्र बढुवा हुने गर्छ । भारतीय सेनामा कार्यरत नेपालीहरूको तलबसुविधा भारु ४० हजारदेखि ९० हजारसम्म हुने बताइन्छ । भारतीय आर्मीमा रहेका नेपालीलाई प्राय युद्धग्रस्त क्षेत्रमा खटाउने गरिएको छ ।

भारतीय सेनामा कार्यरत नेपालीहरू । तस्वीर स्रोत : फेसबुक

नेपाली युवाको सपना बेलायती सैनिक

सन् १८१४ देखि १८१६ सम्म भएको नेपाल-भारत युद्धपछि बेलायतको इष्ट इण्डिया कम्पनी र नेपाल सरकारबीच सन्धि भएको थियो, जुन सुगौली सन्धिका रूपमा परिचित छ । उक्त सन्धिअनुसार बेलायत सरकारले नै नेपाली युवाहरूलाई ब्रिटिस आर्मीमा भर्ती गराउन थालेको थियो ।

बेलायती रक्षा मन्त्रालयअन्तर्गतको गोर्खा ब्रिगेड एसोसिएसनमार्फत नेपाली युवा ब्रिटिस आर्मीमा कार्यरत छन् । बेलायत सरकारले ५ वर्षयता भने युवतीहरूलाई समेत आफ्नो सेनामा भर्ती लिँदै आएको छ ।

बेलायतमा हाल ४ हजार नेपाली युवा-युवती आर्मीमा कार्यरत रहेको भूतपूर्व गोरखा सैनिक सत्याग्रही संघर्ष समितिका अध्यक्ष ज्ञानराज राई बताउँछन् । यीमध्ये करिब १ सय युवती रहेको राईको अनुमान छ । बेलायतले नेपालबाट बर्सेनि भर्ती खुलाएर १ सय ५० जना सेना लिने गरेको छ । कोरोनाका कारण दुई वर्षयता भने बेलायती सेनामा भर्ती खुलेको छैन ।

बेलायती सेनामा कार्यरत नेपालीहरूले मासिक तलब ३ हजार पाउन्ड स्टर्लिङ पाउँछन् । बेलायती नागरिकलाई भन्दा कम तलबमा गोर्खा सैनिकलाई काम लगाएर बेलायती सरकारले विभेद गरेको भन्दै गहिरो विवाद छ । अहिले पनि बेलायतमा रहेका पूर्वगोर्खा सैनिकहरू आन्दोलनमा छन् ।

चार मुलुकका प्रहरीमा नेपाली

सिगांपुरमा नेपाली युवा प्रहरीमा कार्यरत छन् । सिंगापुरमा पनि ब्रिटिसले शासन गरेकाले त्यहाँ नेपालीलाई सुरक्षा निकायमा भर्ना लिन थालेको हो ।

हाल, सिंगापुर प्रहरीमा करिब १ हजार ५ सय नेपाली कार्यरत रहेको अनुमान छ । सिंगापुरले पनि भारत र बेलायतले जस्तै नेपालबाटै छनोट गरेर आफूलाई चाहिने जनशक्ति पूर्ति गर्ने गरेको छ । तर, बेलायती सेनाकै प्रतिनिधिले छनोट गर्छन् ।

सिंगापुरमा कार्यरत नेपाली प्रहरीले ३ लाख रूपैयाँसम्म तलब सुविधा पाइने गरेको बताइन्छ । नेपालबाट वर्षमा सय जना नेपाली सिगांपुर प्रहरीमा भर्ती हुने गरेका छन् । कतार र यूएई नेपालको वैदेशिक रोजगारीको प्रमुख गन्तव्यमध्ये पर्छ । खासगरी त्यहाँ बहुसंख्यक नेपाली ज्यालादारी कामको खोजीमा पुग्ने गरेका छन् । तर यी दुई यस्ता मुलुक हुन्, जहाँको सुरक्षा निकायमै नेपाली पुगेका छन् ।

विगत एक दशकयता कतार र यूएईले नेपाली युवालाई प्रहरीमा लिन थालेको हो । नेपाली सेना र नेपाल प्रहरीको जागिर छाडेका र सुरक्षागार्डमा काम गरेका युवा कतार र यूएई प्रहरीको प्राथमिकतामा पर्ने गरेका छन् । यी देशमा कति संख्यामा प्रहरीमा नेपाली युवा कार्यरत छन् भन्ने सरकारसँग यकिन तथ्यांक छैन । तर, कतारमा एक हजारभन्दा धेरै र यूएईमा करिब २ हजार नेपाली त्यहाँको प्रहरीमा कार्यरत रहेको दूतावासको अनुमान छ ।

कतार र यूएईमा कार्यरत प्रहरीको तलब सुविधा १ लाख ५० हजारभन्दा धेरै हुने गरेको छ । यी दुई देशमा करिब ७ लाख नेपाली रोजगारीका लागि पुगेको सरकारी अनुमान छ । कतार र यूएईमा सुरक्षागार्डमा मात्र ८० हजार नेपाली कार्यरत रहेको नियोगहरूले बताएका छन् ।

मलेसिया र ब्रुनाई पनि नेपाली युवा प्रहरीमा भर्ती हुने स्थल हुन् । नेपाली युवालाई सीमित कोटामा प्रहरीमा रोजगारी दिने दुई वर्षअघि मलेसिया सरकारले निर्णय गरेको थियो । त्यसयता कति नेपाली मलेसियाली प्रहरीमा प्रवेश गरे भन्ने तथ्यांक नभएको मलेसियास्थित नेपाली दूतावासले जनाएको छ । मलेसियामा ३० हजारभन्दा धेरै नेपाली सुरक्षागार्डमा कार्यरत छन् ।

नेपाली युवालाई ब्रुनाई प्रहरीमा समेत रोजगारीको अवसर दिन थालिएको छ । हाल सुरक्षागार्डमा काम गर्दै आएका २१ वर्षदेखि ३५ वर्ष ननाघेका नेपालीलाई प्रहरीमा लिन थालिएको छ । हाल ब्रुनाईमा ३ देखि ४ हजार पूर्वगोर्खा सैनिक, सेना र प्रहरी सुरक्षागार्डमा कार्यरत रहेको परराष्ट्र मन्त्रालयको अनुमान छ ।

हङकङमा समेत विगतमा नेपाली युवाहरू आर्मीमा कार्यरत थिए । ब्रिटिसले हङकङ छाड्दा त्यहाँ कार्यरत नेपाली ब्रिटिस आर्मीलाई समेत फिर्ता लागेको थियो । हाल ५ हजारभन्दा धेरै पूर्वब्रिटिस आर्मीका परिवार हङकङमा बसोबास गर्दै आएका छन् ।

बेलायती सेनामा कार्यरत नेपाली ।

अमेरिकी र फ्रान्सेली सेनामा नेपाली

अमेरिका र फ्रान्स पनि नेपालीलाई सैन्य सेवामा प्रवेश गराउने मुलुक हुन् । बेलायती सेनामा भर्ना हुन नसकेका धेरै युवाहरू फ्रान्सेली सेनामा पुग्ने गरेका छन् । अमेरिकामा २ हजार र फ्रान्समा ५ सय नेपालीहरू सैनिक संगठनमा सेवारत रहेको अनुमान छ ।

अध्ययनका लागि अमेरिका पुगेका नेपाली युवा पढाइ सकेपछि आर्मीमा भर्ती हुने गरेका छन् । साथै, ग्रिनकार्डधारी नेपाली पनि अमेरिकी सेनाका लागि योग्य हुन्छन् । अमेरिकी सरकारले आप्रवासी ग्रिनकार्ड पाएको विदेशी नागरिकका लागि त सैनिक भर्तीमा कोटा नै छुटाउने गरेको छ । अमेरिकी सेनामा भर्ती भएका नेपालीलाई युद्धग्रस्त देशमा खटाइने गरेको छ ।

अमेरिकामा जस्तै नेपाली युवाहरू फ्रान्स आर्मीमा समेत भर्ती हुने गरेका छन् । युरोपका अन्य देश रोजगारी र अध्ययनका लागि प्रवेश गरेका नेपालीहरू फ्रान्स प्रवेश गरेर आर्मीमा भीड्ने गरेको पाइन्छ । मासिक तलब ११ सय युरोबाट सुरु हुन्छ ।

सन् १८३१ देखि नै विदेशीका लागि फ्रान्सले सेनामा भर्ना खुलाएको हो, जसलाई ‘फ्रेन्च लिजन आर्मी’ भनिन्छ । चार वर्षसम्म सेवा गरेपछि फ्रान्सेली नागरिकताका लागि आवेदन दिन पाइने सुविधा भएकाले समेत युरोप पुगेका नेपालीहरू फ्रान्सेली सैन्य सेवामा जोडिन आतुर हुने गरेका छन् ।

आर्मी-प्रहरी भर्ती हुने योग्यता

भारत, बेलायत, सिंगापुर र फ्रान्सको सेनामा भर्तीका लागि शैक्षिक योग्यता कक्षा १२ उत्तीर्ण र १८ देखि २१ वर्षको उमेर पुग्नुपर्छ । यीबाहेक यूएई, ब्रुनाई, मलेसिया, कतारमा प्रहरीको रोजगारीका लागि २१ वर्षदेखि ३५ वर्ष ननाघेको र शैक्षिक योग्यता कक्षा १२ उत्तीर्ण गरेकालाई योग्य मानिन्छ ।

सबै देशमा आर्मी-प्रहरीमा भर्ती हुन ५ फुट ५ इन्च उचाइ र ५२ केजी तौल हुनुपर्ने मापदण्ड छ । भारत, सिंगापुर र बेलायतले मात्र नेपालबाटै सेना-प्रहरी छनोट गर्दै आएका छन् ।

भारत, बेलायत र सिंगापुरबाहेक अन्य मुलुकसँग छैन सम्झौता

नेपाली तन्नेरीको फौजी सपना पूरा गर्ने मुलुकको संख्या बढ्दै गए पनि भारत, बेलायत र सिंगापुरबाहेक अन्य मुलुकसँग भने कुनै पनि सम्झौता भएको छैन । यी तीन मुलुकमा सुगौली सन्धि अनुसार सुरक्षा निकायमा भर्ना लिइने अभ्यास छ । तर, यी देशसँग पनि हतियार बोक्ने रोजगारीका लागि सरकारीस्तरमा छुट्टै सम्झौता नभएको श्रम मन्त्रालयका सचिव सूर्यप्रसाद गौतमले बताए ।

यूएई र कतार प्रहरीमा भर्ना हुन सरकारी स्तरमा सम्झौता छैन । म्यानपावर कम्पनीमार्फत उनीहरू त्यहाँको प्रहरीमा प्रवेश गर्दै आएका छन् । सरकारले नेपाली युवाहरू आर्मी-प्रहरीमा भर्ती गराइरहेका देशसँग छुट्टै सम्झौता गर्नुपर्ने पूर्व श्रम सचिव पूर्णचन्द्र भट्टराई बताउँछन् । ‘हतियार बोक्ने जागिरमा जोखिम धेरै हुन्छ । नेपालीहरू आर्मी-प्रहरीमा कार्यरत कतिपय देशमा कति बेला युद्ध हुन्छ टुंगो हुँदैन,’ भट्टराई भन्छन्, ‘त्यसैले हतियार बोक्ने रोजगारीका लागि छुटै सम्झौता आवश्यक छ ।’

नेपालीहरू रोजगारीका लागि संस्थागत १ सय १० र व्यक्तिगत १ सय ७१ वटा देशमा पुग्ने गरेको श्रम मन्त्रालयको तथ्यांकमा छ । विश्वका विभिन्न देशमा करिब ४५ लाख नेपाली रोजगारीमा कार्यरत रहेको श्रम मन्त्रालयको अनुमान छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, भदौ १०, २०७८ ०६:२५