एक वैकल्पिक राजनैतिक मार्गीको मार्ग, प्रेम र अठोट

A+ A A-

विवेकशील साझा पार्टीका अध्यक्षले केही दिनअघि आफ्नै पार्टीको विधान, प्रस्तावित विधान र घोषणापत्रबाट विमुख भएर मार्ग परिवर्तनको ‘नितान्त व्यक्तिगत’ अमूर्त प्रस्ताव घोषणा गर्नुभयाे । म आफैँ विवेकशील साझाको सचिवालय सदस्य हुँ तर उहाँका धेरै योजना मैले सञ्चारमाध्यमबाट मात्रै थाहा पाउँछु । केही समयअघि उहाँले भन्नुभएकाे थियाे, 'हाम्रो सरकार आयो भने सबै पुराना भ्रष्टाचारी नेतालाई जेल हाल्छौ !'

भ्रष्टाचारी जेल पर्नु त राम्रै हो तर त्यसरी चर्को भाषण गरेर कसैलाई जेल हाल्न सकिने कुरा हो र ? अनि भ्रष्टाचार न्यूनीकरणबारे दलको रणनीति के हुने त्यो कुरा पार्टीमा छलफल कहिले भयो, त्यसको नीति कहिले बन्यो ? त्यो पनि मलाई थाहा भएन । मेरो विचारमा भ्रष्टाचारीलाई हामीले होइन, कानुनले जेल हाल्ने हो । देशको शासन विधिले चल्ने हो, व्यक्तिको लहडले होइन ।

मेरो बुझाइमा हामीले परिकल्पना गरेको वैकल्पिक मार्गको चरित्र न उहाँकाे दस्तावेजमा छ, न उहाँको कार्यशैलीमा । हामीले सुरु गरेको राजनीति त अत्यन्त सहकार्यात्मक र सामूहिक नेतृत्वमा विश्वास गर्ने हो । एक व्यक्तिको मनपरिको लहड हाम्रा लागि स्वीकार्य कसरी हुन सक्छ ? अझ कति साथीहरू त अध्यक्षबारे यस्तो बोलेर हिँड्ने भन्ने प्रश्न पाे गर्नुहुन्छ । हामीले त आफ्नो विवेकलाई साक्षी राखेर राजनीति सुरु गरेका हाैँ, उच्च पदमै रहेका कारण नेता प्रश्न र आलोचनाभन्दा पर कसरी हुन सक्छ ? लोकतन्त्रमा आफ्ना नेतालाई जवाफदेही बनाउनु त सबैको दायित्व नै हो ।

हुन त अब यी सब तपसिलका कुरा भए, किनकि उहाँले मिडियामा बोलिसक्नुभयाे, 'अब वैकल्पिक होइन, केन्द्रीय राजनीति गर्ने हो ।’ अब विवेकशील साझा दलको चुनौती उहाँले फेरेको मार्गको पछि लाग्ने वा वैकल्पिक मार्गमै अघि बढ्ने भन्नेजस्तो देखिएको छ । राजनीति फोहरी खेल हुनु हुँदैन भन्दै वैकल्पिक राजनीतिको बाटो रोजेका हामीले उहाँसँग मार्ग परिवर्तन गर्ने कुनै सम्भावना नै छैन । रणनैतिक रूपमै पनि उहाँसँग सम्झौता गरेर समय खेर फाल्नु भनेको वैकल्पिक राजनीतिलाई झन् कमजोर बनाउनु हो जस्तो लाग्छ ।

आजको दिन दलभित्रका सबै वैकल्पिक मार्गलाई माया गर्ने साथीहरू वैकल्पिक मार्गलाई कसरी अझै सशक्त र फराकिलो बनाएर अघि बढाउन सकिन्छ भन्ने चिन्तन र छलफल गर्दैछौँ । यसै विमर्शलाई अघि बढाउन म आफ्नो अनुभव र सोच यस लेखमा अभिव्यक्त गर्दैछु ।

मैले बुझेको लोकतन्त्र र राजनीति

मैले ११/ १२ कक्षामा युरोप इतिहासको अध्ययन गर्दा प्राचिन ग्रीकमा सुकरात हुँदै अघि बढेको राज्य निर्माणमा नागरिक सहभागिता, ज्ञान निर्माणमा बाह्य आधिकारिकता खारेज गर्दै तर्क र प्रश्न गर्ने संस्कृतिको विकास हुँदै उदय भएको प्रजातन्त्र, मध्ययुगमा इसाई धर्मको मुठ्ठीभित्र राज्य व्यवस्थालगायत समाजको हरेक क्षेत्रमा छाएको अन्धकार र त्यसपछि फ्रान्सेली क्रान्ति र पुनर्जागरणको युगको सुरुवातको इतिहासले निकै प्रभावित बनाएको हो । त्यसै बेलातिर 'सोफिज़ वर्ल्ड' भन्ने पुस्तक पढेपछि समाज निर्माणमा दर्शन र विचारको प्रभाव र समाजको विकासको लागि वैचारिक र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको महत्त्वकाे गहिरो बोध भएको हो ।

पछिल्लो समय भारतीय लेखक अरुन्धती रोयको साहसिक साहित्यिक प्रतिरोध र संसारका उत्कृष्ट ठानिएका देशहरूमा महिला प्रमुखहरूको प्रभावशाली भूमिकाहरूले पनि मानवीय र सामाजिक सम्भावनाको अधिकतम विकासका लागि समता, स्वतन्त्रता र लोकतन्त्रको महत्त्वप्रति अटुट विश्वास जागेको हो । मैले बुझेको लोकतन्त्रको आत्मा फ्रान्सेली क्रान्तिको 'समानता, स्वतन्त्रता र सौहार्दता' को नारामा छ । सपाङ्ग, अपाङ्ग, महिला पुरुष, अनेक जात, अनेक धर्म, अनेक विश्वास जे सुकै होस्, मानव मात्र भएकै कारण हरेक मानव समान सम्मानको हक राख्दछ र हरेकले आफ्नो उच्चतम विकासका लागि समतामूलक ढंगले समान अवसर पाउनु पर्दछ भन्ने मेरो मान्यता हो ।

समाज बदल्ने हुटहुटी

त्यसै पनि म सानैदेखि विद्रोही स्वाभावकै थिएँ । व्यक्तिको व्यक्तिगत आत्मसम्मान र स्वतन्त्रताका साथै सामाजिक न्यायका विषयले मलाई सधैँ उद्देलित गर्ने गरेको छ । यसै कारणले पनि माथि उल्लेख भएका विचार र अध्ययनहरूले मलाई आकर्षित गरेको हुनुपर्छ । शिक्षा दर्शनको अध्ययन गर्ने क्रममा पढेको जन डिवेकाे 'लोकतन्त्र र शिक्षा ' भन्ने पुस्तकको पनि निकै प्रभाव परेको हो । जन डिवेले लोकतन्त्रलाई राज्य व्यवस्था मात्रै नभई दैनिक सामाजिक सञ्चार, सम्बन्धहरूमा अभ्यास र अनुभव गर्नुपर्ने कुराको रूपमा व्याख्या गर्ने प्रयास गरेका छन् । उनको विचारमा यो अभ्यास विद्यालयबाट सुरु हुनु पर्छ । किनभने विद्यालय एउटा माइक्रो समाज हो ।

उनी यो पनि भन्छन, लोकतन्त्रले प्रत्येक पुस्तामा नयाँ जन्म लिनुपर्छ र शिक्षा उक्त जन्ममा सहयोग गर्ने सुढेनी (मिड वाइफ ) हो । यो विचारले मलाई यति गहिरो छोयो कि मैले शिक्षा क्षेत्रलाई नै आफ्नो कर्मथलो बनाउने निधो गरेर, समस्या नीति निर्माण तहमाभन्दा पनि कक्षा कोठामा रहेको महसुस गर्दै आफ्नो क्षमताले भ्याएसम्म कक्षाकोठामा शिक्षण प्रक्रियामा रूपान्तरण गर्ने अभियानमा निरन्तर लागेँ ।

धेरैअघि विश्व बैंकका नेपालका लागि प्रतिनिधि केन ओहासीको एक लेखले मेरो युवा मनलाई अत्यन्त उद्देलित बनाएको थियो । उनको उक्त आलेखको आशय थियो- नेपालमा ज्ञानी धेरै छन् तर काम गर्न अघि सर्ने वा भनौँ एक्सनमा आउने अत्यन्त कम छन् । त्यसमा उनले जापान कसरी ठूलो वा महान ज्ञानले नभई सानो सानो उद्यमहरूले समुन्नत भएको हो भन्ने कुरा पनि अघि सारेका थिए ।

साथै, त्यो उद्यम गर्नको लागि उत्प्रेरणा आमाबाबुको आफ्ना सन्तानलाई राम्रो जीवन दिने चाहनासँग जोडेका थिए । यही लेखले मलाई शिक्षा क्षेत्रलाई एक्सन ओरिएण्टेड बनाउनुपर्छ भन्ने लागेर शिक्षा क्षेत्रमा परिवर्तनको लागि आफूले सकेको परियोजनाहरूमा काम सुरु गरेकी थिएँ ।

संविधानसभा विघटनपछि त्यसबेला उज्वल थापाको नेतृत्वमा देशविदेश घुमेर सुशासनका उत्कृष्ट नमुनाहरू देखेका काठमाडाैंका पढेलेखेका युवा जमातले नेपालका चल्तीका दलहरूको कार्यक्षमतासँग असन्तुष्ट हुँदै विवेकशील अभियान सुरु गर्ने बेलामा मचाहिँ शिक्षामा केही रूपान्तरणकारी काम गर्ने सपना पच्छ्याइ रहेकी थिएँ ।

विवेकशीलमा संगलग्नता

विवेकशील नेपालीको अभियानमा एक प्रकारको ताजापना वा नवीनता थियो । त्यसका अभियानहरू अत्यन्त नौला र सृजनात्मक थिए । साथै त्यसले सूचना प्रविधिको प्रयोग पनि गजब ढंगले गरको थियो । फेसबुकको प्रयोग भर्खरै सुरु भएको अवस्थामा मजस्तो फेसबुक पहुँच हुने युवाहरूलाई अत्यन्त छिटो त्यसले आकर्षित गरेको हो ।

फेसबुकमार्फत नै मैले त्यस अभियानको सदस्यता लिएको हुँ र त्यसैमार्फत हेटौंडामा हुने कार्यक्रमबारे जानकारी पाएर सहभागिता जनाएको हुँ । मजस्ता युवा जोडिनुको कारण 'युवा अघि सर्छ देश अघि बढ्छ' हुँदै राजनीतिक दलमा दर्ता भएपछि 'विकल्प कुर्ने कि आफैँ बन्ने’ भन्नेजस्ता चुम्बकीय नाराको पनि ठूलै हात हुनुपर्छ ।

मेरा लागि अर्को महत्त्वपूर्ण कुराचाहिँ आजको दिनसम्म चोक, गल्ली र चिया पसलमा 'दल र नेतालाई गाली मात्र गर्ने तर समाधानका लागि अघि सर्न नसक्ने नेपाली मानसिकतामा क्रान्तिकारी छालाङ्ग नै थियो विवेकशील अभियान । यस समूहले समस्या मात्र देखाइरहेको थिएन अब समाधान आफैँ बन्ने हो भनेर डटेर नै फिल्डमा खटेको थियो ।

राजनीति भन्ने कुरा शब्दहरूको भारी र प्रौढ पुरुषहरूको जुँगाकाे लडाइँ मात्र होजस्तो देखिएको परिदृष्यलाई चुनौती दिँदै राजनीति सृजनात्मक हुन सक्छ, राजनीतिमा युवा अघि बढ्न सक्छन्, राजनीति गर्न कुनै पनि वादहरूको भारी शब्दहरूको खाँचो पर्दैन भन्ने कुरा युवा मनहरूमा स्थापित गरेको थियो ।

साथै शिक्षाले कामलाई हेला गर्न सिकाएको युवाहरूलाई रोड सफा गर्न र लाज नमानी परिवर्तनका लागि जेसुकै काम गर्न पनि फिल्डमा खट्न हौस्याएको थियो । युवाहरू माझ ‘राजनीति फोहोरी खेल हो' बाट 'राजनीति फोहोर सफा गर्ने अभियान हो’ भन्ने सोचलाई सिँचित गर्दै लगेको थियो । त्यसबेला विवेकशीलको राजनीति आफ्नो बाल्यकालमा अत्यन्त प्रामाणिक ढंगले विकसित हुँदै थियो ।

तर जसैजसै संगठन ठूलो हुँदै गयो, त्यस संगठित समूहभित्र मत मतान्तर, अन्तरविरोध र द्वन्द्वहरू देखा पर्न थाले । युवा जोशबाट निर्माण भएको त्यो समूहमा सांगठनिक परिपक्वता र व्यवस्थापकीय क्षमतामा समस्याहरू देखिन थाले । विशेष गरेर दूरगामी निर्णय लिने, रणनीति र योजनामा समस्या भएका हुन् कि जस्तो मलाई लाग्छ । हाम्रो समूह अभियानमा अब्बल तर सांगठनिक सेप र राजनैतिक रणनीतिमा भने अलि कमजोर देखियो ।

विवेकशीला साझा बन्दै गर्दाको वैचारिक अन्तरसंघर्स र नेतृत्व विकासको अवसर

भनिन्छ, 'कि पढेर सिकिन्छ कि परेर' । मेरो विचारमा चाहिँ स्व-अनुभवबाट लड्दै-उठ्दै निर्माण हुने सिकाइ पढेर वा सैद्धान्तिक हिसाबले प्राप्त गरिएको सिकाइभन्दा धेरै प्रामाणिक, अर्थपूर्ण र दीगो हुन्छ । तत्कालीन विवेकशील दल र साझा पार्टी दुवै परम्परागत राजनीति वा मूलधारका राजनीतिक दलको विकल्पको रूपमा उपस्थित हुन खोजेको भए तापनि ती दुवै दलको चरित्र र कार्यशैली बिलकुलै फरक थियो ।

यी दुवैको एकता, विग्रह र पुन: एकताले दुवै पक्षका नेताहरूको सोच र दृष्टिकाेण अझै परिस्कृत भएको हुनुपर्छजस्तो लाग्छ । त्यसैले हाल दलभित्र देखिएको ध्रुवीकरण विवेकशील र साझा पक्षको नभई वैकल्पिक वा परम्परागत राजनीतिमा अघि बढ्न चाहनेबीचको हुन गएको छ । यी दुवै पक्ष दलभित्र सुरुदेखि नै रहेको तर अहिले सतहमा आएको अनि विभिन्न बहसबाट परिपक्क हुँदै आ-आफ्नो मार्गमा स्पष्टतासहित अघि बढ्न खोजेको जस्तो लाग्छ । सुरुमा राजनीतिमा अघि बढ्दा दुवै दलका साथीहरू राजनीतिक व्यवस्था केही होइन, नेता ठीक भए सबै ठीक हुन्छ भन्ने सतही बुझाइबाट नै अघि बढेका हुन् । त्यस्तै दुवै दलको सुरुवाती सोच अहिलेकाले गर्न सकेनन्, हामी गर्छौ भन्ने हुटहुटी नै हो ।

दलका अध्यक्ष रविन्द्र मिश्रजीको मार्ग परिवर्तनको दस्तावेजले हामी वैकल्पिक मार्ग प्रेमीहरूलाई वैकल्पिक मार्गबारे थप स्पष्ट हुन र अझै सशक्त भएर अघि बढ्न चुनौती थपेको छ । अबको संघर्ष विवेकशील भर्सेज साझा नभई वैकल्पिक भर्सेज परम्परागत हुन गएको छ । म यसलाई व्यक्ति-व्यक्ति वा समूह समूहबीचको भन्दा पनि दुई सिद्धान्तबीचचको लडाइँको रूपमा हेर्छु ।

वैकल्पिक मार्गप्रति विशेष श्रद्धा हुने हामीलाई यसले हामी राजनीतिमा अघि बढ्नुको कारण र औचित्यको विषयमा अझै गम्भीर हुने, आफ्ना राजनैतिक मुद्दा र मार्गमा स्पष्ट बुझाइसहितको अडान राख्ने मात्रै नभई अब भुइँ तहमा राजनीति कसरी गर्ने भन्ने दिशानिर्देश मिलेको छ । यहाँनेर मेरो बुझाइ यो पनि छ, सिद्धान्त प्रमुख हो र व्यक्ति गौण । संघर्ष र अनुभवहरूले डोर्‍याउँदै गर्दा व्यक्तिहरू यताउति हुन सक्छन् तर वैकल्पिकको मियो बोक्नेहरूमा अठोटचाहिँ चाहिन्छ ।

विकल्पबारे अबको बाटो

दलभित्रको वर्तमान ध्रुवीकरणले अल्पकालमा धेरै जटिल चुनौतीको सामना गर्नुपर्ने परिस्थिति ल्याएको भए तापनि कालान्तरमा वैकल्पिक राजनीतिलाई थप बलियो बनाउने काम नै गर्नेछ । आजसम्म आइपुग्दा हामीले देशलाई फराकिलो समय र स्थानमा राखेर हेर्न बुझ्न सुरु गरेका छौँ । देश निर्माणका लागि राजनीति गर्छु भन्नेले देशको राजनीतिक सामाजिक संरचना निर्माण गर्ने ऐतिहासिक र वैश्विक परिस्थितिलाई बेवास्ता गरेर अघि बढ्न नसकिने रहेछ । यो खेलका हरेक आयामहरूसँग राम्ररी परिचित हुँदै आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिका लागि सहकार्य र सहसम्बन्ध स्थापना गर्नु, स्पष्ट रणनैतिक योजना निर्माण गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।

दल वा नेताले आफैँ एक्लै देश निर्माण गर्ने होइन । नेता र दलले देश निर्माण गर्ने परिस्थिति वा वातावरण बनाउन भूमिका खेल्ने हो । यसका लागि वर्तमान राजनीतिक तथा सामाजिक चुनौतीहरू चिर्ने योजनाबद्ध रणनीतिहरू आवश्यक छन् । हामीले राजनीति सुरु गर्दाको हाम्रा नारा 'विवेकशील नागरिक, उद्यमशील समाज, सेवक सरकार र कल्याणकारी राज्य'को औचित्य झन् बढेर गएको महसुस भएको छ । तसर्थ हामीले अझै सशक्त भएर समानान्तर ढंगले सामाजिक र राजनैतिक अभियानहरू अघि बढाउनुपर्ने देखिन्छ ।

यी अभियानहरू वर्तमानका जल्दाबल्दा समस्याहरू- सामाजिक विभेद, पर्यावरणीय चुनौती, लैङ्गिक असमानता, बढ्दो सामाजिक असहिष्णुता, सुशासन र सहभागितामूलक लोकतन्त्र आदि कुराहरूमा केन्द्रित हुनु आवश्यक छ । वैकल्पिक राजनीतिको आत्मा थियो सामाजिक अभियान । केही समय हामीलाई सामाजिक अभियान राजनीति होइन भन्ने भाष्य निर्माण गरेर अलमल्याइयाे । हामी पनि सायद अपरिपक्व बुझाइका कारण त्यसमा हीनता महसुस गर्न थाल्यौँ । वास्तवमा नागरिकसँग नजिक भएर गर्ने राजनीति नै अभियानमुखी राजनीति हो, अभियान नै वैकल्पिक राजनीतिको मुटु हो ।

हामीले गर्ने राजनीति सत्तामुखी होइन, नागरिकमुखी हुनुपर्छ । हामीले नागरिकका माया जित्ने हो र त्यही मायाले हामीलाई सत्तामा पुर्‍याउने हो । हामी लामो दूरीका धावक हौँ । हामीलाई हतार गरेर बाटो बिराउनु छैन । अबको हाम्रो बाटो वैचारिक स्पष्टता र रणनीतिसहितको नवीन र हस्तक्षेपकारी अभियानहरू नै हुन्, जसमा हामी केही पछि परेका छौँ । यसका लागि हाम्रो प्रक्रिया सधैँ विधिमा अडेको, सामूहिक र सहकार्यात्कम हुनेछ । अब हामीले अध्यारोसँग लडेर ऊर्जा सक्ने होइन कि बत्ती बाल्ने र बलेका बत्तीहरू जोड्ने अनि संरक्षण गर्ने महाअभियानमा अघि बढ्नु पर्नेछ । तमसोमा ज्योतिर्गमय !

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ ९, २०७८ १०:०५