जीव उत्पत्तिबारे क्रमविकासको सिद्धान्तले के भन्छ ?

स्केचः नेचरगेभअसलाइफ

A+ A A-

संसारका कुनै पनि प्राणीको एक्लै आफ्नो अस्तित्व छैन । हरेक जीव अन्य रूपका जीवसँग सम्बन्ध गाँसेर आएका हुन् । चाल्र्स डार्बिन सानै उमेरमा किरा फट्याङ्ग्राप्रति औधी रुचि राख्थे । बुवाले उनलाई डाक्टर पढाउन चाहन्थे । क्याम्पस भर्ना पनि भए । तर उनको इच्छा प्रकृतितर्फ थियो । इच्छा र शिक्षाको मेल नभएपछि उनले कलेज छोडिदिए । डार्बिनले सन् १८५९ मा ओरिजिन अफ स्पेसिज प्रकाशित गरेपछि संसारभर हल्लीखल्ली मच्चियो ।

यसमा उनले जीवको विकासक्रमको बृहत् वैज्ञानिक व्याख्या गरिदिए । मानिसलगायत सबै प्राणीको उत्पत्ति ईश्वरले गरेसकेका हन् भन्ने त्यति बेलासम्मको मान्यतालाई डार्बिनको ब्याख्याले भत्काइदियो ।

डार्बिनले मनिसको सृष्टि ईश्वरले एकैचोटि गरेको नभएर साधारण जीवबाट जटिल जीवको क्रमिक विकास हुँदै आएको हो भन्ने निश्कर्षसहित ‘क्रम विकासको सिद्धान्त’ विकास गरे । विज्ञान विज्ञान नै हो तर ६ दिनमा परमेश्वरले जगतको रचना गरे भन्ने बाइबल दाबीविरुद्ध विचार प्रतिपादन गरेपछि क्रिश्चियनहरूले उनको खुबै आलाेचना गरे ।

संसारका हरेक उही प्रजातिका बिरुवा र जनावरमा पनि केही न केही भिन्नता छन् । जसलाई ‘भेरिएसन’ भनिन्छ । एउटै वंशाणुबाट आएका सन्ततिमा पनि भिन्नता हुने रहेछ । त्यही फरकपना हुने भएकाले आज औँठा छाप र डीएनए व्यक्तिको पहिचानको लागि प्रयोग हुन्छ । डार्बिनका लागि भेरिएसनको ज्ञान क्रम विकासको सिद्धान्तको व्याख्यामा ठूलो आड दियो ।
प्राणीमा हुने यही विभेदले गर्दा क्रमिक रूपमा नयाँ जीव विकासको प्रकृया अघि बढ्छ भन्ने उनको मत थियो । जसलाई उन्नाइसौँ शताब्दीको मध्यतिर ग्रेगर मेन्डलले जीनमा आउने परिवर्तनको कारण सन्तानको गुणमा नयाँपन थपिन्छ भन्ने वैज्ञाानिक व्याख्या गरेपछि डार्बिनको सिद्धान्तको प्रमाणमा अर्को इँट्टा थपियो ।

एककोषिय जीवबाटै मानिसको विकास

पृथ्वीको उत्पत्ति आजभन्दा साढे ४ अरब वर्ष पहिले भएको अनुमान छ । ३ अर्ब ५० करोड वर्ष पहिला सर्वप्रथम एककोषिय सामद्रिक जीवको उत्पत्ति भयो । लाखौँ वर्षपछि तिनै जीवबाट बहुकोषिय जलचर प्राणी विकास भए । उत्परिवर्तन हुँदै जाँदा लाखौँ वर्षपछि माछाजस्ता हाड भएका प्राणीको विकास भयो । केही जलचर प्राणी विस्तारै जमिनतिर सर्न थाले । यस क्रममा पानी र जमिन दुवै स्थानमा बस्ने भ्यागुताजस्ता उभयचर प्राणीले रूप धारण गरे ।

वंशको अर्को हाँगाबाट घस्रने सरिसृप प्रााणीको विकास हुँदै गयो । डाइनोसरजस्ता ठूलाठूला सरिसृपको उदय भयो र एक समय पृथ्वीमा यी प्राणीको वर्चश्व कायम भयो । पृथ्वीको वातावरणमा आएको बदलावले तिनीहरूको अन्त्य गरायो ।

सरिसृपहरू उत्परिवर्तन हुँदै जाँदा स्तनधारी प्राणीको विकास भयो भने वंशजको अर्को हाँगाबाट चरा प्रजाति निस्किए ।
वैज्ञानिकहरूको खोजले डार्बिनको व्याख्यालाई सही सावित गराएको छ । वैज्ञानिकले लाखौँ वर्षअगाडिदेखिका जीवावशेषको अध्ययन गरेका छन् । जीवावशेषको अध्ययनमा सबैभन्दा सरल जीवहरूको जीवावशेष सबैभन्दा तल भेटिएको छ भने जटिल जीवहरूको जीवावशेष क्रमशमाथि भेटिएको छ । यसले पनि साधारणबाट जटिल जीवको विकास क्रमिक रूपमा भएको प्रमाण दिन्छ ।

वैज्ञानिकहरूले प्राणीहरूको शरीरको संरचनाको अध्ययन र विश्लेषण गरेका छन् । उदाहरणका लागि कछुवा, चरा, चमेरो, घोडा र मानिसको हातको हाडहरूको प्रकार एउटै खालको छ । तर, तिनीहरूको अगाडिको हातको काम फरक छ । कछुवाको हातले पौडन, चरा र चमेरोकोले उड्न, घोडाकोले दौडन र मानिसकोले समात्न हातको प्रयोग गर्छन् । हातका हाडको प्रकार एउटै हुनुको अर्थ यी सबै जीवको पुर्खाबाट विकसित आएका हुन् भन्ने हो । विकासक्रममा यी जीव जिउने तरिकाअनुसार हातको संरचनामा अलिकति परिवर्तन भएको हो । यो परिवर्तनको हजारौँ पुस्तामा शृङ्खला चलेपछि चराको हात र मानिसको हात फरक देखिन गएको हो ।

स्केचः पिन्टरेस्ट डटकम ।

हामी मानिसमा रूपान्तरण हुनुभन्दाअगाडि हाम्रो शरीरमा भएका कैयौँ अंगहरू अहिले हाम्रो शरीरमा हराएका छन् वा सानो आकारमा छन् । जस्तै बाँदरको जस्तै हाम्रो मेरुदण्डको तल पुच्छर थियो तर अहिले हाडको रूपमा मात्रै चिन्ह छ । बढी प्रयोगमा आउने अंग बढी विकसित र कम प्रयोगमा आउने अंग बिस्तारै हराउँदै जान्छ । जिउने क्रममा मानिसले पुच्छरको प्रयोग कम गर्दै गएका कारण शरीरबाट पुच्छर हराएको हो ।

यसरी क्रम विकासको सिद्धान्तले जीवको विकासक्रमको व्याख्या गरिदिएपछि संसारमा ज्ञान विज्ञानको नयाँ चेत खुल्यो । क्रम विकास सिद्धान्तका पिता डार्बिनको सिद्धान्तले दर्शन, साहित्य, कला, राजनीति, धर्म सबै क्षेत्रमा हलचल ल्याइदियो ।

जीव बाँच्न वातावरणअनुसार बदलिनुपर्छ

डार्बिनले आफ्नो गहन अध्ययनको दौरान सन् १८३१ देखि १८३६ सम्म दक्षिण अमेरिका र संसारका अनेक ठाउँहरूको भ्रमण गरेर जीव तथा भूगोलको अध्ययन गरे । अनेकौँ बिरुवा र स-साना जीवहरू बटुल्दै हिँडे ।

यसै सिलसिलामा उनले दक्षिण अमेरिकको एक टापुमा १४ प्रजातिका फिस्टे चरा अध्ययन गरे । ती सबै चराको प्वाँख, रङ, गुँड बनाउने कला समान थियो । तर तिनीहरूको चुच्चो फरक थियो । कुनै चराको चुच्चो तिखो र सुरिलो थियो भने कुनैको बाक्लो र बलियो थियो । कुनै चराको चुच्चो फलको रस चुस्न मिल्ने खालको तीखो थियो त कुनैको फल पनि फोरेर खान सक्ने खालको थियाे ।

डार्बिनले अध्ययनपश्चात निश्कर्ष निकाले, ती सबै चराहरूको पुर्खा एउटै हो । चराले खाने चारोअनुरूप चुच्चो फक-फरक हुँदै गएको हो । खाने कुराको सहज पहुँच नभएको ठाउँमा चुच्चोको बनावट बदल्न सक्ने चराले प्रशस्त खान पाउँछ र बाँच्छ । नसक्ने चरा कालान्तरमा मर्छ ।

हाम्रै देशका उच्च हिमाली भेगमा बसोबास गर्ने शेर्पा जातिका मानिसको रगतमा समुद्रको सतहमा बसोबास गर्ने मानिसको भन्दा रक्तकोषको संख्या ३० प्रतिशत बढी हुन्छ । किनकि, रक्तकोषले अक्सिजन ग्याँस बोक्ने गर्छन् । उचाइ बढेअनुसार अक्सिजनको मात्रा घट्दै जान्छ । हिमाली भेगमा बस्ने शेर्पाहरूको शरीरमा अक्सिजनको पर्याप्तताको लागि रक्तकोषको संख्या बढ्दै गएको हो । उनीहरूको छाती र फोक्सो पनि तुलनात्मक रूपले ठूलो हुन्छ ।

वतावरणअनुसार जीवले यसरी आफूलाई बदल्नुपर्छ । अर्थात् प्रकृतिले प्राणीलाई नयाँ वातावरणमा बाँच्नका लागि नयाँ शारीरिक संरचना तयार गर्दै लग्छ । कैयौँ पुस्तापछि ती जीव आफ्ना पुर्खाभन्दा फरक देखिँदै जान्छन् र नयाँ जीवको रूपमा विकास हुन्छन् । तर, तिनीहरूको पुर्खा एउटै हुन्छ ।

बाँच्नका लागि संघर्ष

अर्थशास्त्री माल्थसको विचारबाट डार्बिन प्रभावित थिए । माल्थसको कथन थियो, प्रजननलाई नियन्त्रण नगरिएमा हरेक २० वर्षमा प्राणीको जनंख्या दुई गुणाले वृद्धि हुन्छ वा प्राणीको जनसंख्या ज्यामितीय गुणात्मक रूपमा बढ्दै जान्छ । तर, खाद्य सामाग्रीको उत्पादन क्रमिक रूपमा मात्रै । यसरी खाद्य वस्तुको उत्पादन र जनसंख्याबीचको अनुपात बढ्दै जान्छ । यसै तथ्यलाई डार्बिनले समातिहाले । प्राणीहरूको बीचमा खाद्यवस्तु, वासस्थान तथा प्रजननका लागि प्रतिस्पर्धा हुने गर्छ । आफ्नो अस्तित्व रक्षाका लागि हरेका प्राणीले संघर्षमा होमिनुपर्ने हन्छ । यो संघर्षको सामना गर्न सक्ने प्राणी मात्रै बाँच्ने गर्छन् । यस्तो प्रतिस्पर्धा आन्तरिक र अन्तर प्रजातिको बीचमा समेत हुने गर्छ । यस्तो संघर्षमा उत्रिन सक्ने जीव बाँच्छ भने नसक्ने जीव हराएर जान्छ भन्ने डार्बिनको विचार थियो ।

जीवले जलवायु तथा वातावरणीय परिवर्तनमा पनि संघर्ष गर्नुपर्ने हुन्छ । डाइनोसरहरूले पृथ्वीको परिवर्तित वातावरणसँग जुध्न सकेनन्, त्यसैले लाेप भए । पछिल्लो समय पृथ्वीको बढ्दो तापक्रम र जलवायुमा आएको परिवर्तनले लाखौँ जीव हराइसकेका छन् भने जुध्न सक्नेहरू बाँचेका छन् । भविष्यमा पृथ्वीमा आउन सक्ने थप परिवर्तनसँग समायोजित हुन सक्ने बाँच्छन्, नसक्नेहरू लोप भएर जान्छन् ।

कुनै पनि प्राणी बलियो हुँदैमा बाँच्ने होइन, बद्धिमान हुँदैमा पनि बाँच्न सक्छ भन्ने ग्यारेन्टी छैन । त्यो प्राणी मात्र बाँच्छ, जो परिवर्तित वातावरणमा समायोजित हुन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, भदौ ४, २०७८ ०९:०५