विशेष रिपाेर्टः बालबालिका हुर्काउँदा हुने त्रुटिले किशोरावस्थामै बाङ्गिन थाल्यो उनीहरूकाे हड्डी

विशेष रिपाेर्टः बालबालिका हुर्काउँदा हुने त्रुटिले किशोरावस्थामै बाङ्गिन थाल्यो उनीहरूकाे हड्डी

A+ A A-

दुई वर्षअघिको कुरा हो । भक्तपुर, बालकोटकी १४ वर्षीया लिजा दाहालको शरीर एकाएक अस्वाभाविक देखिन थाल्यो । कताकता बाङ्गो भएर हिँडेजस्तो देखिने उनको शरीर बस्दा पनि कुप्रो परेर बसेजस्तो देखियो ।

भर्खरै किशोरावस्थामा प्रवेश गरेकी लिजा हलक्क बढ्नाले शारीरिक विकास केही अस्वाभाविक देखिएको हुनसक्ने अनुमानले आश्वस्त दाहाल परिवार निस्फिक्री रह्याे । तर, उनीहरूको निस्फिक्रीपन धेरै लामो समय भने टिक्न सकेन । दुई वर्षमै उनीहरूको अनुमान गलत सावित भइदियो ।

एकाएक लिजालाई ढाड दुख्ने, छाती दुख्ने, सिधा भएर हिँड्न नसक्नेजस्ता समस्या देखियो । हेर्दाहेर्दै लिजाको शरीर नै बाङ्गिएको स्पष्ट देखिन थाल्यो । तर, कोभिड-१९ को महामारीले दाहाल परिवार तत्काल अस्पताल भने जान सकेन । ह्याम्स, ग्रान्डी, टिचिङलगायत उपत्यकाका विभिन्न अस्पतालहरूमा दाहाल परिवार चहार्दै गर्दा (एक्स-रे, एमआरआई, सिटी स्क्यान) परीक्षण गरेपछि थाहा भयो, लिजाको मेरुदण्ड ४५ डिग्रीमा बाङिगसकेको रहेछ । चिकित्सकहरूले तत्काल शल्यक्रिया गर्नुपर्ने बताएपछि दाहाल परिवार आत्तिए । हाल शल्यक्रिया स्थगित गरेर लिजाको मेरुदण्डको उपचार भइरहेको र अवस्था सुधारोन्मुख भएको परिवारको भनाइ छ ।

‘हलक्क बढ्दा हड्डी अस्वाभाविक देखिएको होला भन्ने हामीलाई लागेको थियो । हामीले पनि सिरियसली लिएनौँ’, हड्डी बाङ्गिएको थाहा पाउन समय लाग्नुको कारण लिजाकी आमा निशाले यसरी खुलाइन् । ‘त्यसपछि लकडाउन भयो । स्कूल पनि जानुपरेन, झोला पनि भिर्नुपरेन । कोठाको कोठै भइयो । हामीलाई पनि याद भएन’, निशाले सुनाइन् ।

छोरीलाई दुख्न थालेसँगै अवस्था असामान्य महसुस भएको र त्यसपछि मात्रै गत साउनमा आफू अस्पताल आइपुगेको निशा बताउँछिन् ।

हुन पनि भर्खरै एसईई सकेर वैदेशिक शिक्षाका लागि बाहिर जाने योजना बुनेकी लिजाको दिनचर्या कोठामा नै बित्थ्याे । हाल चिकित्सकीय परामर्शमा फिजियोथेरापी र शारीरिक अभ्यास गरिरहेकी लिजा आफ्नो जीवनशैली परिवर्तन गर्ने प्रयासमा छिन् ।

‘लिजामा देखिएको मेरुदण्ड बाङ्गिने समस्या ‘एक्वायर्ड स्केरोसिस’ हो’, स्पार्क हेल्थ होमका ढाड रोग विशेषज्ञ डा. सुनिल पौडेल भन्छन्, ‘स्केरोसिस’ जन्मजातै हड्डीमा हुने खराबीले निम्ताउने रोग हो ।’ यद्यपि पछिल्लो समय यो रोग जन्मजात मात्रै नभएर लिजालाई झैँ अव्यवस्थित जीवनशैली र खानपिनका कारण अधिकांश बालबालिका तथा किशोरावस्थामा देखिन थालेको पौडेल बताउँछन् ।

तिनैमध्येका अर्का एक हुन्, कालिमाटीका १३ वर्षीय सुप्रिम अधिकारी ।

सुप्रिमलाई बेलाबखत छातीको एकापट्टि दुख्ने समस्या देखिन थाल्यो । सामान्य ग्यास्ट्राइटिस होला भनेर घरमा खास वास्था गरिएन । दिनदिनै दुख्न थालेपछि भने उनको मुटुको परीक्षण भयो । तर कुनै समस्या देखिएन ।

त्यसको केही समयपछि गत वैशाखमा सुप्रिमको स्वभावविपरीत निहुरिन गाह्रो मान्ने, घोप्टो पर्न नसक्ने, अप्ठेरो मानेर हिँड्ने, हिँड्दा पनि बाङ्गो र कुप्रो परेर हिँड्ने, बस्दा पनि एकापट्टि मात्रै ढल्केर बस्ने बानी देखिएपछि परिवार सशंकित बने । तुरुन्तै उनको हाडजोर्नी विशेषज्ञ कहाँ परीक्षण गरियो ।

परीक्षण गराउँदा थाहा भयो, सुप्रिमको मेरुदण्ड सर्प आकारको हुँदै भर्खरै बाङ्गिन सुरु भएको रहेछ । साथै सुप्रिमको ‘हेमोग्लोबिन’ र ‘भिटामिन डी’ पनि निकै कम देखियो । प्रारम्भिक स्केरोसिस भएकाले सुप्रिमको सामान्य थेरापीले नै सञ्चो हुने चिकित्सकको भनाइ छ ।

‘हामी दुवैजना काममा जान्छौँ । अनलाइन क्लासमा छ भन्यौँ, छोरा पढ्यो होला भन्ने भयो, खेल्दा पनि बाहिर किन जानु, कोरोना छ भन्याैँ, मोबाइलमै गेम खेल्थ्यो’, शहरमा कामकाजी परिवारका लागि लकडाउनमा बच्चालाई स्वस्थ किसिमले हुर्काउन कठिन भएको सुप्रिमका बुवा सरोज अधिकारी बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘डाक्टरले भिटामिन डी कमी छ भन्नुभएको छ । घाममा बस्नुपर्छ तर काठमाडौँमा घाममा बस्ने माहोल पनि छैन ।’

हाल सुप्रिमले शारीरिक व्ययाम र थेरापी गर्दै आएका छन् । साथै ‘भिटामिन डी’लगायतका सप्लिमेन्ट पनि खाइरहेका छन् ।

अब आउँदा दिनहरूमा सकेसम्म शारीरिक अभ्यास, खानपिन र आसनलाई सन्तुलनमा राख्ने प्रयासमा प्रतिबद्ध भएको सरोज बताउँछन् ।

यसरी हड्डी बाङिगएर पूरै बिग्रियो भने हड्डी अन्ततः भाँचिन पनि सक्छ । बेलैमा थाहा पाए फिजियोथेरापी, बेल्ट, अभ्यासलगायत विभिन्न माध्यमबाट यसको उपचार गर्न सकिन्छ । अन्यथा यसको शल्यक्रिया गर्नुपर्ने डा. सुनिल बताउँछन् ।

बदलिँदो शहरीया जीवनशैली : शरीरलाई न घाम, न काम

शहरीया जीवनशैली अनुसरण गर्ने क्रममा आहारविहार र आसनकै कारण बाल्यकालमै हड्डी बिग्रार्न पुगेका सुप्रिम र लिजा प्रतिनिधि पात्र मात्रै हुन् ।

बद्लिँदो शहरी जीवनशैलीका कारण हाल अधिकांश बालबालिका एवम् किशोरावस्थाका युवाहरूमा हड्डी बाङ्गिने, खिइने, कुइहिने र नसा च्यापिनेलगायतका समस्या बढेको हाडरोग विशेषज्ञहरूको भनाइ छ ।

त्यसो त हड्डी बाङ्गिने ‘स्केरोसिस’ रोग कसैकसैलाई जन्मजातै पनि देखिन्छ । ‘एमआरआई’लगायतका परीक्षणबाट जन्मजात हो या जीवनशैलीबाट सिर्जित भन्ने कुरा निक्र्योल गर्न सकिने डा. पौडेल बताउँछन् ।

‘सामान्यतः १८ वर्षको उमेरसम्म बालबालिकाको हड्डी बन्ने, जोडिने र मजबुत हुने गर्दछ’, हाडरोग विशेषज्ञ डा. प्रविन नेपाल भन्छन्, ‘त्यसपछि हड्डीको विकास आफैँ बन्द हुन्छ ।’

लगातार एकै पोजिसनमा बसिरहने, आसन एकोहोरो भइरहने, सुत्ने पोजिसन नमिल्ने, क्याल्सियम, भिटामिन डीको कमी, शारीरिक अभ्यासको कमीलगायतका जीवनशैलीले पछिल्लो समय यस्तो समस्या बढेको चिकित्सकहरूको भनाइ छ ।

अक्सर छाती दुख्ने, ढाड दुख्ने, घोप्टो पर्न गाह्रो हुने, निहुरिन गाह्रो हुनेलगायतका लक्षणहरू देखिने नेपाल बताउँछन् ।

डा. प्रविन भन्छन्, ‘पहिले पनि यस्तो रोग लिएर मानिशहरू आउँथे, तर हिजोआज बालबालिकामा यो रोग बढ्न थालेको छ ।’ हड्डी बन्नुपर्ने उमेरमा यसरी जन्मजात नभई जीवनशैलीका कारण हड्डी क्षयीकरण हुँदै जानुमा हाम्रो परिवर्तित जीवनशैली, खानपानको हात भएको पाेषणविद् डा. अरुणा उप्रेती बताउँछिन् ।

‘हिजोआज हामी घाम ताप्दैनौँ । अनुहार कालो हुने डरले क्रिम लगाउँछौँ । पोषणयुक्त खानेकुरा खाँदैनाैँ । बच्चालाई जंक फूड थमाइदिन्छौँ । शारीरिक अभ्यास गर्न लगाउँदैनौँ’, हड्डी मजबुत हुनुको सट्टा कमजोर हुनुमा शहरीया जीवनशैलीको लामो फेहरिस्ता उतार्न सकिने उप्रेतीको निष्कर्ष छ ।

विशेषगरी शहरमा बालबालिकाका लागि खेल्ने, कुद्ने ठाउँ नहुँदा पनि उनीहरूको शारीरिक अभ्यासमा कमी आउनाले हड्डीको विकास हुन नपाएको बालरोग विशेषज्ञ डा. रामहरि चापागाइँ बताउँछन् ।

चिकित्सकहरूका अनुसार शरीरले पर्याप्त मात्रामा भिटामिन डी नपाउँदा पनि हड्डीको समस्या चुलिएको हो । भिटामिन डी पाउन दैनिक १५ देखि २० मिनेट नांगो छालामा पर्ने गरी घाम ताप्नुपर्ने हुन्छ । डा. पौडेल भन्छन्, ‘जनघनत्व बढेसँगै थपिएका कहिल्यै घाम नपस्ने गल्लीमा अवस्थित घर, घर-विद्यालयको दैनिकी, अनलाइनको पढाइ, छाला डढ्छ भन्ने मानसिकताले हाल बाल्यवास्थादेखि नै मानिसलाई घामबाट टाढा पुर्‍याएको छ ।’ मांसपेशीलाई सप्लाई गर्ने मेरुदण्डको नसामै समस्या भएपछि भिटामिन डी, क्याल्सियम शरीर सोस्न नपाउने उनको भनाइ छ ।

नर्वेको युनिभर्सिटी अफ ओस्लोको कम्युनिटी मेडिसिन विभागले सन् २०१३ मा नेपालका दुर्गम भेगका पाँच वर्ष मुनिका २८० जना बालबठालिकामा गरेको अध्ययनमा ९१.१ प्रतिशतमा भिटामिन डीको कमी पाइएको थियो ।

त्यस्तै चितवन, भरतपुरस्थित चितवन मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पतालमा उपचारार्थ आएका १०८ बालबालिका तथा किशोरकिशोरीमा गरिएको अध्ययनमा ७४.१ प्रतिशतमा भिटामिन डीको कमी पाइएको थियो । जर्नल अफ चितवन मेडिकल कलेजमा छापिएको यो अध्ययन अस्पतालकी बाल चिकित्सा विभागकी प्रमुख डा. शान्ति रेग्मीको टोलीले गरेको थियो ।

कान्ति बाल अस्पतालकी वरिष्ठ बाल रोग विशेषज्ञ डा. सुभाना थापा पाँच वर्षमुनिका बालबालिकामा भिटामिन डीको कमी दिनप्रतिदिन बढिरहेको बताउँछिन् ।

लकडाउनले गिजोलेको डिजिटल पुस्ता, बालबालिकाको विकास सुस्त

हाल कोभिड-१९ का कारण सिर्जित लकडाउनमा भौतिक दूरी लागू भएपछि अनलाइन कक्षाले गर्दा नयाँ पुस्ता ग्याजेटमा थप आशक्त बनेकाे छ । यसले बालबालिका उमेरदेखि नै हड्डीको विकासमा अवरोध निम्त्याउने जोखिमलाई नजरअन्दाज गर्न नमिल्ने डा. नेपाल बताउँछन् ।

‘वास्तवमा केटाकेटी भनेको उफ्रने, लड्ने चल्नुपर्ने जात हो’, डा. रामहरि भन्छन्, ‘तर अनलाइन कक्षाको बहानामा जतिखेर पनि मोबाइल, ल्यापटपमा घोप्टो पर्ने पुस्ताको विकास भएको छ ।’ हाल हामीले हाम्रो जीवनपद्धति नै अप्राकृतिक बनाइरहेको उनको भनाइ छ ।

पहिलेपहिले बालबालिकाहरू माटोसँग जोडिएर वनपाखामा शारीरिक परिश्रम गर्दै, खुट्टी, डन्डीवियो खेल्थे । मेलापात गर्थे । तर, हिजोआज शारीरिक स्फूर्तिका लागि खेलिने खेल पनि मोबाइलमै खेल्नाले बालबालिकाहरूको शारीरिक विकासमा कमी आएको सहजै अनुमान गर्न सकिने बालरोग विशेषज्ञहरूको भनाइ छ ।

यसले हड्डी मात्रै नभएर समग्र शारीरिक, मानसिक, मनोवैज्ञानिक एवम् मनोसामाजिक पक्षमा नै असर गर्ने जोखिम रहेको उनीहरूको भनाइ छ ।

कसरी हुर्किरहेछन् हाम्रा बालबालिका ?

१८ वर्षको उमेरसम्म बालबालिकाको हड्डी विकसित हुनुपर्नेमा यसरी प्राकृतिक विकास विपरीत हड्डी बाङ्गिनु, खिइनु, नसा च्यापिनु लगायतका घटनाले एकपटक हाम्रा बालबालिकाहरू के कसरी हुर्किरहेका छन् भन्ने प्रश्नलाई टड्कारो बनाइदिएको बाल रोग विशेषज्ञहरूको भनाइ छ ।

तर हड्डी बाँङ्गिएको दुई वर्षसम्म पनि थाहा नहुने अभिभावकबाट हामी सहजै अनुमान गर्न सक्छौँ, हाम्रा बालबालिकाहरू कसरी हुर्किरहेका छन् वा भनौँ हुर्काइएका छन् ।

लिजाकी आमा निशा भन्छिन्, ‘मेरो पनि गल्ती भयो होला । हामीलाई हेर्दाहेर्दै सामान्य पनि लाग्दो रहेछ । लकडाउनले गर्दा कोठामा भएका बालबालिकाको पढाइतिर मात्रै ध्यान जाँदो रहेछ ।’ दाहाल परिवार आफ्नो अभिभावकत्वमा कमीकमजोरी रहेको स्वीकार्न तयार छ ।

त्यसो त बूढाबूढी नै कामकाजी हुँदा बालबच्चाको निगरानी हुन पाउँदैन । त्यसैले रोग ढिला थाहा पाइएको सुप्रिमका बा सुरज बताउँछन् ।

हाल शहरमा अधिकांश परिवार एकल परिवारमा बसिरहेका छन् । जसको महङ्गो मूल्य बालबालिकाले चुकाइरहेका छन् । डा. सुनिल भन्छन्, ‘अभिभावकहरूको हेलचेक्रयाइँको पराकाष्ठा नै हो यो । चाहे ठूलो परिवार होस् या सानो परिवार, आफ्नो छोराछोरी कसरी बस्छन्, के खान्छन्, के खेल्छन् भन्ने हेक्का हेरक परिवारलाई हुनुपर्छ ।’

कामको बहानामा छोराछोरीलाई हातमा पैसा र जंक फुड थमाइदिने कामकाजी अभिभावकहरूको यो गल्ती मात्रै नभएर अपराध नै भएको डा. उप्रेती बताउँछिन् । अभिभावकहरूले बालबालिकालाई घरमै बन्ने मकै, भटमास, कोदो, फापर, दूध, दही दिनुपर्नेमा उनी जोड दिन्छिन् ।

बालमैत्री छैनन् हाम्रा शहर

शहरी जीवनले यसै पनि संकुचित बनाइदिएको जीवनशैलीमा कोभिडले थप भूमिका खेलेको देखिन्छ । तर यसरी अप्राकृतिक रूपमा बालबालिकाको हड्डी बाङ्गिने समस्या शहरी तथा दुर्गम गाउँमा के कति दायरामा फैलिएको छ भन्नेबारे व्यापक अनुसन्धान हुनुपर्ने चिकित्सा मानवशास्त्री डा. सचिन घिमिरे बताउँछन् ।

यो रोग देखिनुको पछाडि सामाजिक निर्धारकहरू केके हुन् भन्ने कुराको मिहिन अध्ययनअनुसन्धान हुनुपर्ने घिमिरे बताउँछन् । जोखिमहरू केके हुन् ? कामकाजी अभिभावक, शारीरिक अभ्यासमा कमी, पोषणविहीन खाना, आसनमा समस्या, ग्याजेट मोह जस्ता विविध जीवनशैलीबारे घनीभूत छलफल हुनुपर्ने उनको भनाइ छ ।

सचिन भन्छन्, ‘लकडाउनले हामीलाई घरभित्रै थुनिदियो । डिजिटल लतले हामीलाई भने घरभित्र पनि ग्याजेटमा थुनिदिएको छ ।’ हिँड्ने, डुल्ने, उफ्रने, खेल्ने जस्ता प्राकृतिक गतिविधिबाट विमुख हुनुपर्दा बालबालिकामा पर्ने असरलाई मनन गर्दै हाम्रा गाउँशहर बालमैत्री बनाउनुपर्ने डा. सचिनको सुझाव छ ।

लक्षणहरू

छातीको दुख्ने
मेरुदण्ड दुख्ने
एकोहोरो बाङिगएर बस्ने
निहुरिन नसक्ने

कारण

जन्मजात
अस्वस्थ जीवनशैली
चोटपटक (मेरुदण्ड)
दुर्घटना

जोखिम

प्यारालाइसिस
अपांगता

उपचार

ब्रेस (बेल्ट) बाँध्ने
औषधी उपचार
फिजियो थेरापी र शारीरिक अभ्यास
पोस्टर अभ्यास (आसन मिलाउने)
सुत्ने पोजिसन मिलाउने अभ्यास
सन्तुलित जीवनशैली
शल्यक्रिया
फ्रि-स्टाइल फुटबलको अवधारणा सुरु गर्ने नेदरल्यान्डका फ्रि-स्टाइल फुटबल खेलाडी सुफियान तोउजानीले पनि कलिलै उमेरमा हड्डी बाङ्गिएकै कारण शल्यक्रिया गराएका थिए । ३० सेन्टिमिटर फलामको पाता राखी उनको शल्यक्रिया गरिएको थियो । हाल उनी विश्व प्रसिद्ध रुपमा अनलाइन फुटबल टिप्ससहित यूट्युब चलाउँछन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ २, २०७८ ०९:४६