भर्चुअल कक्षामा त्रिविको प्रयास : संरचना तयार, प्रयोगमा सुस्तता

A+ A A-

कोरोना महामारीले गाँजेदेखि नेपालको शैक्षिक क्षेत्र अस्तव्यस्त छ । न अनलाइनको सबैतिर पहुँच छ, न भौतिक रूपमा पठनपाठन गराउन सम्भव रह्यो । स्कुलदेखि विश्वविद्यालय तहसम्मका विद्यार्थी यसकाे मारमा छन् । यद्यपि कतिपय विश्वविद्यालयले अनलाइन माध्यमबाट निरन्तर पठनपाठन गराएर परीक्षा पनि सञ्चालन गरिरहेका छन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय भने यी सबै कुरामा पछाडि परेको भन्दै चर्को आलोचना खेप्नुपर्‍यो । त्यसमाथि पछिल्लो समय कोरोना महामारीकै बीच भौतिक उपस्थितिमा परीक्षा गराएको विराेधमा नाराबाजीसमेत भए । विशेषत: परीक्षा केन्द्रअगाडि विद्यार्थीहरू प्रदर्शनमा उत्रिए ।

करिब दुई वर्षदेखि महामारीकै कारण रोकिएको त्रिविको परीक्षा हाल महामारीकै बीच सञ्चालन भइरहेका छन् । सबैतिर अनलाइन विधिबाट परीक्षा र पढाइ सञ्चालन भइरहँदा त्रिवि भने यसमा चुकेको छ । न अनलाइन पठनपाठन गराउन सफल देखियो, न त परीक्षा नै जनस्वास्थ्य मापदण्ड अपनाएर सञ्चालन गर्न सक्यो ।

कोरोना महामारीको यो दुई वर्षमा त्रिविले के गर्‍यो ? त्रिविले आफ्नोतर्फबाट अनलाइन विधिबाट पढाउने कसरत भइरहेको दाबी गरेकाे छ ।

त्रिविको भर्चुअल संरचना

महामारीका कारण विश्वविद्यालयका शैक्षिक गतिविधि ठप्प भएपछि अनलाइन विधिबाट चल्नुको विकल्प थिएन । जसका लागि विश्वविद्यालयको सिङ्गो संरचना अनलाइन (क्लाउड) मा बनाउनुपर्ने आवश्यकता त्रिविले देख्यो । र, उक्त कामका लागि शिक्षाध्यक्ष शिवलाल भुसालको नेतृत्वमा समिति गठन गर्‍यो । जसमा खुला तथा दूर शिक्षा केन्द्रका निर्देशक गंगा गौतमलगायतको टोली थियो ।

उक्त टोलीले भर्चुअल माध्यमलाई कसरी राम्रो बनाउने भनेर अध्ययन सुरु गर्‍यो । र, भर्चुअल कक्षा सञ्चालन गर्न आवश्यक संरचना निर्माणको काम थाल्यो । जसका लागि पहिला त क्लाउडमा विश्वविद्यालयको संरचना तयार गरियो । निर्देशक गौतमका अनुसार त्यसपछि ‘माइक्रोसफ्ट अफिस'मा थप संरचना तयार गरियो ।

विद्यार्थी र शिक्षक जोडिने माध्यम सहजै तयार भएपछि त्रिविले शिक्षक, विद्यार्थी र कर्मचारीहरूलाई इमेल आइडी प्रदान गर्ने भयो । इमेलमार्फत नै विद्यार्थीलाई पढाउन पुरानै ढाँचाका कक्षाहरू निर्माण गरिए । भौतिक रूपमा जो जुन समूहमा रहेर पढ्थे, सोहीअनुसार पठनपाठन गराउने गरी संरचना तयार गर्‍यो, शिक्षाध्यक्ष भुसालको समितिले ।

यसरी शिक्षक र विद्यार्थी जोड्ने संरचना तयार गरेको त्रिविमाथि अर्को चुनौती थपियो । त्यो हो, अनलाइनको माध्यमबाटै आवश्यक शिक्षण सामग्री विद्यार्थीलाई उपलब्ध गराउनु । जसका लागि ठूलै डाटाबेस चाहिन्थ्यो । त्यसैले त्रिविले ‘प्रोक्वेस्ट' डाटाबेस र भारतको ‘नेसनल डिजिटल लाइब्रेरी अफ इन्डिया' जस्ता थुप्रै अध्ययन सामग्री भएका कम्पनीसँग सम्झौता गर्‍यो ।

निर्देशक गौतमका अनुसार उक्त डिजिटल लाइब्रेरीमा त्रिविले दिएको इमेल आइडीबाटै विद्यार्थीले पहुँच पाउँछन् । जसका लागि त्रिविले वर्षको ३१ लाख तिर्ने गरी सो कम्पनीसँग सम्झौता गरेको बताउँछन्, त्रिवि केन्द्रीय पुस्तकालयका प्रवक्ता विजय शर्मा । उनका अनुसार, यो सुविधा त्रिविका आंगिक एवं सम्बन्धन लिएका सबै क्याम्पसका विद्यार्थीका लागि रहनेछ ।

आंगिक क्याम्पसका विद्यार्थीले नि:शुल्क यो सुविधा लिन सक्नेछन् । तर, सम्बन्धन प्राप्त क्याम्पसका विद्यार्थीले भने वार्षिक २ सय रुपैयाँ तिर्नुपर्ने शर्मा बताउँछन् । भन्छन्, ‘सम्बन्धनप्राप्त कलेजले यो सुविधा लिन सुरुमा त्रिविलाई ५ हजार रुपैयाँ ‘इन्स्टलेसन चार्ज' तिर्नुपर्छ । त्यसपछि बल्ल विद्यार्थीले वार्षिक २ सय रुपैयाँ तिरेर उक्त रिसोर्समा पहुँछ पाउँछन् ।'

त्रिविले सम्झौता गरेको उक्त डाटाबेसमा पहिलो चरणमा १५ हजार प्रयोगकर्तालाई पहुँच दिइएको थियो । त्यसपछि थप ६ हजार जनाका लागि पहुँच दिइयो । जुन आवश्यकताअनुसार विद्यार्थी संख्या हेरेर थपिँदै जाने शर्माले बताए ।

करिब दुई वर्षको समयमा त्रिविले बनाएको यस्तो भर्चुअल संरचनाको प्रयोगले भने व्यापकता पाउन सकेको छैन । त्रिविको आंगिक वा केही सीमित क्याम्पसवरपर घुमिरहेको छ, यो सुविधा ।

सुस्त प्रयोग

पहिलो चरणको लकडाउनमै भर्चुअल संरचना बनाए पनि यसको विस्तारमा भने त्रिवि त्यति सफल भएको देखिँदैन । कारण प्रतिकूल समयमा पनि अनलाइन कक्षा र परीक्षा दुवै चलाउन नसकेको अधिकांश विद्यार्थीको गुनासो छ । यत्रो समयसम्म पनि गाउँगाउँका क्याम्पसमा अनलाइन सेवा प्रयोगमा ल्याउन नसक्नुलाई त्रिविको कमजोरीको रूपमा लिन्छन्, विद्यार्थीहरू ।

त्रिवि भने यसलाई राज्यले उचित पहल नगर्दा नै उत्पन्न भएको समस्या बताउँछ । ‘विकट गाउँहरूमा नेट नै छैन । अब हामीले जस्तो भर्चुअल संरचना तयार गरे पनि नेट नभएको ठाउँमा कसरी प्रयोग गर्ने ?,' त्रिवि शिक्षाध्यक्ष शिवलाल भुसालले भने ।

सम्बन्धन लिएकाको त परको कुरा, त्रिविकै अधिकांश आंगिक क्याम्पसका विद्यार्थीसमेत उक्त भर्चुअल सुविधा लिनबाट वञ्चित छन् । निर्देशक गौतमका अनुसार, स्नातकोत्तर तहमा ८० प्रतिशत विद्यार्थी उपस्थित हुन्छन् भने स्नातक तहबाट जम्मा ४०/५० प्रतिशत विद्यार्थी मात्र भर्चुअल कक्षामा उपस्थित हुन्छन् । यो आंगिक क्याम्पसहरूको तथ्यांक हो ।

हाल त्रिविका आंगिक क्याम्पसभित्र १ सय २४ वटा युनिटमा यसै माध्यमबाट पढाइ भइरहेको छ । tu.edu.np नामक केन्द्रीय ‘डोमेन' बनाई त्यसको विभिन्न ‘सबडोमेन' बनाएर त्रिविले विद्यार्थीलाई उपलब्ध गराएको छ । जसले शिक्षक र विद्यार्थीलाई अनलाइनमा जोडेर पढ्न सघाउँछ ।

पहिलो चरणको लकडाउनमा आंगिक क्याम्पसभित्रका स्नातकाेत्तर र एमफिल तहको पढाइ केही हदसम्म राम्रो भए पनि स्नातक तहको खासै प्रभावकारी हुन सकेन । यसको कारण स्नातक तहका अधिकांश विद्यार्थी गाउँ जानु रहेको बताउँछन्, निर्देशक गौतम । तर, दोस्रो लहरमा भने स्नातक तहको पढाइ पनि राम्रैसँग सञ्चालन भएको उनको दाबी छ ।

गौतमले आंगिक क्याम्पसको तथ्यांक सुनाउँदै गर्दा सम्बन्धन लिएका क्याम्पसको अवस्थाबारे भने त्यति जानकार देखिएनन् । यद्यपि, यसबारे सम्बन्धन लिएका क्याम्पससँग पनि उक्त सुविधा प्रयोगका लागि छलफल भइरहेको उनले बताए ।

केन्द्रीय पुस्तकालय त्रिविका प्रवक्ता विजय शर्माका अनुसार, हालसम्म ३५ वटा सम्बन्धनप्राप्त क्याम्पसले मात्र त्रिविको अनलाइन सुविधा लिएका छन् । त्यसले आफूले बनाएको भर्चुअल संरचनाको प्रयोगमा त्रिवि चुकेको पुष्टि गर्छ ।

किन सुस्त ?

शिक्षाध्यक्ष शिवलाल भुसालका अनुसार, गाउँघरमा इन्टरनेटको पहुँच नभएका कारण नै त्रिविको भर्चुअल संरचना सोचेजस्तो विस्तार हुन नसकेको हो । राज्यले इन्टरनेटको विस्तार गरिदिए मात्र तत्काल सबै आंगिक एवं सम्बन्धन लिएका क्याम्पसमा अनलाइन विधिको प्रयोग हुने उनी बताउँछन् ।

त्यस्तै, निर्देशक गौतम शिक्षकहरू तालिमप्राप्त नभएकै कारण यसको प्रभावकारितामा कमी आएको स्वीकार्छन् । त्यसैले अहिले शिक्षकहरूलाई सेन्ट्रल लाइब्रेरीको पहलमा तालिम दिइरहेको उनले बताए । ‘हामीले विश्वविद्यालयका शिक्षकलाई रिसोर्ससम्म कसरी पुग्ने, विद्यार्थीसँग कसरी सहजै जोडिने भनेर सिकाउँछौँ । त्यसपछि यसको प्रभावकारिता झनै बढ्छ,' उनले भने ।

यसरी तालिम दिन प्रतिशिक्षक ३ हजार रुपैयाँ खर्चिने गरेको गौतम बताउँछन् । डेढ घण्टा तालिम लिएबापत ३ हजार दिने त्रिविको पुरानै नियम रहेको उनले जानकारी दिए । तर, सम्बन्धनप्राप्त कलेज स्वयम्‌ले बेवास्ता गरेकाले पनि सोचेजस्तो तालिम गराउन नसकेको उनी बताउँछन् ।

‘हामीले त सम्बन्धन लिएका कलेजलाई पनि यो सुविधा दिन मापदण्ड बनाएका छौँ नि । अब उहाँहरू नै लिन आउनु हुन्न,' उनले भने, ‘यदि कुनै विद्यार्थीले भर्चुअल रिसोर्स र कक्षामा पहुँच पाएको छैन भने राज्य वा सम्बन्धित क्याम्पस नै जिम्मेवार हुन्छ । संरचना हामीले बनाएका छौँ, अब गाउँगाउँमा नेटको विस्तारमा राज्यले ध्यान दिनुपर्‍यो ।'

त्यस्तै, त्रिविले अहिले प्रशिक्षणको कुरा सुस्त भएको पाएपछि ‘लर्निङ म्यानेजमेन्ट सिस्टम‘ नै बनाएर शिक्षकलाई तालिम दिन थालेको गौतम सुनाउँछन् । यसले त्रिविको भर्चुअल माध्यममा केही सुधारको संकेत भने गरेको छ । यद्यपि त्रिविको पहलले कत्तिको सार्थकता पाउँछ, त्यो हेर्न भने केही समय कुर्नैपर्छ ।

दीर्घकालीन रूपमै भर्चुअल कक्षा

त्रिविले बनाएको भर्चुअल संरचना महामारीजस्तो अल्पकालीन समयका लागि मात्र नभएर दीर्घकालीन रूपमै चलिरहने बताउँछन्, शिक्षाध्क्ष भुसाल । जसको प्रयोगका लागि शिक्षाशास्त्र संकाय, स्नातकोत्तर तहको नयाँ भर्नामा त्रिविले भौतिक र अनलाइन दुवै प्रक्रियाबाट भर्न सक्ने गरी छुट्टाछुट्टै फारम खुलाएको छ । इच्छाएको व्यक्तिले अनलाइनबाट पनि पढ्न पाउने उनले बताए ।

‘भौतिक रूपमा पढ्न चाहनेले नियमित प्रक्रियाबमोजिम पढ्नेछन् । तर, विभिन्न समस्याका कारण कलेज आउन नसक्ने विद्यार्थीलाई ध्यानमा राखेर अनलाइन विधिलाई निरन्तरता दिइनेछ,' भुसालले भने, ‘विस्तारै सबै संकायका लागि यही प्रक्रिया लागू हुन्छ । बस्, राज्यले पनि गाउँगाउँमा नेटको विस्तार गरिदिनुपर्‍यो ।'

त्रिविको परीक्षामा सामेल हुन करिब ८० प्रतिशत हाजिरी हुनैपर्ने व्यवस्था छ । त्यसैले त्रिविको यो व्यवस्थाले गाउँमा जागिर गर्ने विद्यार्थीलाई पनि आफ्नो कामसँगै पढाइलाई पनि निरन्तरता दिन सहज हुने भुसालको विश्वास छ ।

यही प्रविधिको प्रयोग गरेर त्रिविले पहिलोपटक अनलाइनबाटै शिक्षाशास्त्र संकायको परीक्षा सञ्चालन गर्‍यो । त्यसैगरी अब वन विज्ञान अध्ययन संस्थानको जाँच पनि अनलाइनबाट लिने तयारी त्रिविको छ ।

भौतिक उपस्थितिको परीक्षा जनस्वास्थ्य मापदण्ड प्रतिकूल भयो भनेर गुनासो आइरहेको अवस्थामा त्रिविको यो पहल सकारात्मक नै देखिन्छ । यद्यपि अन्य केही विश्वविद्यालयका लागि यस्तो प्रयोग पुरानै भइसक्यो । त्रिविको यो पहलले ढिलै भए पनि वैकल्पिक शिक्षण सिकाइमा केही आशा भने जगाएको छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन २९, २०७८ १८:३१