ललितपुरबाट पढाउन उपल्लो डोल्पा पुगेकी नविना मिस

A+ A A-

हरियाली डाँडाकाँडा । थरीथरीका फूल । चारैतिर चाँदीझैँ टल्किरहेका हिमाल । त्यसकाे काखैमा छ उपल्लो डोल्पाको ‘धो-तराप उपत्यका’ । यहाँकाे बस्ती ४ हजार ८० मिटरको उचाइमा छ ।

ललितपुरकी नविना देसारको फेसबुक वालमा एउटा पोस्ट आयो, ‘४ हजार मिटर उचाइमा रहेको क्रिस्टल माउन्टेन स्कुलमा पढाउने अवसर ।’ यो सूचना राखेको थियो- स्कुलले । नविनालाई तान्यो ४ हजार उचाइले । र, पढाउन इच्छुक रहेकी उनले आवेदन पनि दिइन् ।

‘अब छनोटमा परिएला कि नपरिएला ?’ कौतुहलता थियो नविनालाई ।

छनोटमा नपर्दै आफ्नो मनलाई धो-तराप पुर्‍याएकी नविनाको सपना पूरा भयो । भिजन डोल्पोमार्फत डोल्पाको डोल्पोबुद्ध गाउँपालिकाको धो-तरापस्थित क्रिस्टल माउन्टेन स्कुलमा नविनाले उडान भर्ने भइन् ।

हिउँ पन्छाउँदै स्थानीय महिला ।

दुई वर्ष संखुवासभाको खमारेमा शिक्षिकाको अनुभव बटुलेर गत चैतमा घर फर्किएकी थिइन्, उनी । त्यसकाे साता दिन नपुग्दै उनले अपर डोल्पामा फेरि पढाउने अवसर पाइन् ।

धो तराप जाने नविनासहित २० जनाजतिको टोली थियो । कोही शिक्षक-शिक्षिका, कोही विद्यार्थी, कोही सहयोगी । जहाजबाट डोल्पा सदरमुकाम दुनै पुग्ने र दुनैबाट धो तरापसम्म पैदल जाने योजना उनीहरूकाे थियो । तर, बाधक बन्यो, वायु प्रदूषण । जहाजले उडान भर्नै सकेन ।

उनीहरूले सडकमार्गबाट नै डोल्पाको बाटो तताए । नविना भन्छिन्, ‘दुनै पुग्न तीन दिन लाग्यो । एक दिन दुनैमै बस्यौँ । भोलिपल्ट धो तरापतर्फ लाग्यौँ ।’

संखुवासभामा नविनालाई बिदाई गर्दै विद्यार्थी ।

अनि सुरु भयो पैदलयात्रा....

कहिले उकाली । कहिले ओराली । जति उकालो चढ्यो, त्यति नै ओरालाे झर्नुपर्ने । फेरि उकालो, फेरि ओरालो... ।

‘सँगै गएका कति साथीको हिँड्दाहिँड्दै खुट्टाबाट रगत आयो । सुन्निएर कतिको आँखाबाट आँसु नै झर्‍यो,’ उनी सम्झिन्छिन्, ‘दिनभर हिँडेर राति बास बस्ने ठाउँमै पुग्नुपर्ने थियो ।’

यसरी नै तीन दिनको पैदलपछि नविनासहितको टोली धो-तराप पुग्यो ।

त्यहाँ स्थानीयले भव्य स्वागत गरे । १ वैशाख नयाँ वर्षको दिन पुगेकी नविनालाई हिउँले पनि स्वागत गर्‍यो । धो तरापमा उनलाई लिन केही स्थानीयवासी मोटरसाइकल लिएर आएका थिए ।

‘यहाँ मोटरसाइकल ?’

तीन दिन हिँड्दा सडक नभेटेकी नविनालाई धो तरापमा मोटरसाइकल देख्दा अचम्म लाग्यो । भन्छिन्, ‘चीननजिक पर्ने भएकाले मोटरसाइकल बोकेर ल्याइएको रहेछ । यहाँ अधिकांशको घरमा मोटरसाइकल छ ।’

धोबाट उनी मोटरसाइकल चढेर स्कुल पुगिन् ।

कर्णाली भन्नेबित्तिकै विकटको चित्र हरेकको मन मस्तिष्कले कोर्छ । ‘सुन्दा जति विकट भनिएको थियो, त्यो होइन रहेछ,’ पुलकित हुँदै नविना भन्छिन्, ‘रमाइलो लाग्यो । कहिले हिउँ । कहिले चिसो हावा । नीलो आकाश । अहिले पनि ज्याकेट लगाउनुपर्छ ।’

धो तरापमा मोटरसाइकल ।

अनि थालिन् पढाउन

क्रिस्टल माउन्टेन स्कुल धो तरापका बालबालिकाका लागि दीप बनेको छ । तालिमप्राप्त शिक्षकशिक्षिका धो तराप पुग्छन्, पढाउन । ‘डोल्पोको नमुना विद्यालय हो यो । काठमाडौंको भन्दा कम छैन,’ उनी भन्छिन्, ‘शिक्षकदेखि पढाउने तरिका पनि अब्बल छ । हरेक दिन बिहान शिक्षकको बैठक बस्छ । साँझसम्म पढाइ हुन्छ ।’

१० कक्षासम्म पढाइ हुने स्कुलमा नविना ५ कक्षासम्म विज्ञान र गणित विषय पढाउँछिन् । ‘कम्प्युटर र इन्टरनेट विद्यालयमै छ । तर भाषाको केही समस्या पर्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘नेपाली कम बुझ्छन् । तिब्बतीयन शब्दबाट पनि सिकाउने गरेका छौँ ।’

बालबालिका खेल्दै ।

बालबालिकालाई स्पोन्सर

धो तरापका अधिकांश बालबालिका विदेशीको सहयोगमा पढ्छन् । ‘अधिकांशलाई स्पोन्सर छ । बालबालिका पनि पढ्न खुसी हुन्छन्,’ नविनाले सुनाइन्, ‘छ महिनामा पाठ्यक्रम सकाउनुपर्ने हुन्छ । पढाउने सरकारी र निजी दुवै शिक्षक हुन्छन् ।’

निजी शिक्षक धेरै समय नरहने भएकाले विद्यार्थीलाई बुझ्न नपाउँदै फर्किर्नुपर्ने बाध्यता रहेको उनी बताउँछिन् । उनका अनुसार शिक्षक १ वर्षका लागि आउने गरेका छन् । बच्चालाई बुझ्न समय लाग्छ । बुझ्ने समयमा फर्किने बेला भइसक्छ । शिक्षक परिवर्तन भइरहन्छन् । नयाँ आउनेले फेरि नयाँ तरिकाले पढाउन थाल्छन् ।

विद्यार्थीको रुचि बढी प्राक्टिकल कुरामा देखिएकाे उनी बताउँछिन् । ‘राम्रो पक्ष भनेको बाहिरको कुरा गरायो भने एक्टिभ हुन्छन् । स्टिम एजुकेसन पनि छ । तर, परीक्षामा त लेख्नैपर्ने हुन्छ । लेख्न विद्यार्थीलाई गाह्रो हुन्छ,’ उनी भन्छिन् ।

जाडो समय र यार्सा टिप्ने समयमा विद्यालय बन्द हुन्छ । वर्षमा छ महिना मात्र विद्यार्थीले पढ्न पाउँछन् । नविना भन्छिन्, ‘८,९ र १० कक्षाको विद्यार्थी जाडो समयमा पढ्नका लागि काठमाडौं नै आउँछन् । होस्टेलमा बसेर अर्को कक्षाको तयारी गरेर स्कुल खुलेपछि गाउँमा फर्किन्छन् । हाल भने परीक्षा चलिरहेको उनले बताइन् ।

डोल्पाका बालबालिकामा पनि हिन्दी फिल्मको प्रभाव बढेको छ । नेपाली गीतसंगीत पनि बढी मात्रामा सुन्छन् ।

यर्सा टिप्न विद्यालय बन्द

यार्सा टिप्ने समयमा विद्यालय नै बन्द गर्ने गरिएको छ । ‘अभिभावकसहित बालबालिका पनि यार्सा टिप्न जान्छन् । यार्सा टिप्ने समयमा त बालबालिकाको भाउ नै बढी हुने रहेछ,’ उनी भन्छिन्, ‘ठूलाले भन्दा बालबालिकाले धेरै र राम्रो यार्सा भेट्टाउने रहेछन् । अभिभावले फकाएर लैजाने रहेछन् ।’

पहिलो पटक यार्सा टिपेको देखेकी नविनालाई यार्सा टिप्न कति कठिन रहेछ भन्ने आफ्नै आँखाले देखिन् । ‘एउटा यार्सा भेट्टाउन कति समय र मिहिनेत लाग्ने रहेछ । उहाँहरूको आय स्रोत नै यही हो । यार्सा भेट्टाउँदाको खुसी नै धेरै हुने रहेछ,’ उनी भन्छिन् ।

पढाउँदै, आफू पनि सिक्दै

पढाउन गएकी नविना आफैँ डोल्पाली जीवन, कला, संस्कृति, सभ्यता, जीवनशैलीबारे पनि अध्ययन गर्दै छिन् । उनी त्यहाँका मानिसको घरदैलोमा पुग्छिन् ।

भन्छिन्, ‘कोहीले यार्सा दिनुहुन्छ । कोहीले छुर्पी । पाहुनालाई राम्रो सत्कार हुन्छ यहाँ । आफ्नो कल्चर देखाउन धेरै उत्साहित बन्नुहुन्छ । सहयोगी मनहरू पनि यहीँ आएर देखेँ ।’

‘खाना कसरी पाक्ला ?’

रुख बिरुवा छैन । खाना पकाउने दाउरा हुँदैन । कसरी पाक्छ त खानेकुरा ? गोबरबाट पाक्छ । उनलाई अनौठो लाग्यो । ‘यार्सा खोजेजस्तै याक र घोडाको गोबर खोजेर ल्याउनुपर्ने रहेछ । गोबर सुकाएर आगो बाल्दा रहेछन् । अनि गोबरबाट खाना पाक्दो रहेछ,’ उनी भन्छिन् ।

स्थानीय वेशभूषामा नविना देसार ।

खानामा उवा र आलु

खेत हुँदैन । अनाजहरू धेरै उत्पादन हुँदैन । ‘उवा (पिठो) र आलु फल्ने रहेछ । यहाँको फल्ने भनेको यही हो । अरु चीन वा काठमाडौंबाट नै किनेर लगेको खाने हो,’ नविना भन्छिन्, ‘कोरोनाका कारण हाल नाका बन्द छ । काठमाडौंबाट नै ल्याउने हो । तरकारी हरित गृहमा फलाउनुपर्छ ।’

आलु उम्रने समयमा पनि खाइदिन्छ भनेर याकलाई अर्को डाँडा कटाउने रहेछन् । ‘यार्सा टिप्न जसरी जाने हो । हिजोआज पनि याकलाई लिएर त्यसैगरी जानुभएको छ । याकले उवा र आलु खान्छ भनेर हो । बाली भित्र्याएपछि मात्र फर्किने रहेछ,’ उनी भन्छिन् ।

स्थानीय वेशभूषामा नविना ।

मानिसको आफ्नो थर नै छैन

नविनाको स्थानीयसँग घुलमिल बढ्दै गयो । उनीहरूको नाम र थर सुन्दा उनी चकित परिन् । एउटै घरको बुबा आमा, छोरा, छोरी, काकाकाकीको नागरिकतामा थर नै फरकफरक पाइन् ।

कसरी यस्तो भयो ?

‘कोहीको गुरुङ, कोहीको थापा मगर, कोहीको थापा लेखिएको छ । नागरिकता बनाउन थालेको पनि दुई/तीन पुस्ता मात्र भएको रहेछ । नागरिकता बनाउन आउने सरकारी अधिकारीहरूले अनुहार हेरेर थर राख्ने गरेकाले थर फरकफरक भएको रहेछ,’ नविना भन्छिन्, ‘यो उहाँहरूको थर नै होइन । आफ्नै परिचयबाट थर राख्नुपर्ने हो ।’

आफ्नो थर नभएपछि सेवा सुविधाबाट पनि वञ्चित हुने अवस्थामा उनीहरू रहेको निष्कर्ष निकाल्दै नविना यसबारे अनुसन्धान गर्दै छिन् । ‘डकुमेन्ट्री बनाउने तयारी गरेकी छु । काठमाडौं फर्किनुअघि यो विषयमा रिसर्च गरेर फर्किन्छु,’ उनी भन्छिन् ।

धो तराप खोलामा नविना ।

जलवायु परिवर्तनको असर

वैशाखमा उनी पुग्दा ढकमक्क हिउँ थियो । तर, हिमालमा हिजोआज हिउँ छैन, चट्टान मात्र छ । ‘ग्लोबल वार्मिङको समस्या हो । वैशाखमा पनि हिउँ पर्ने त होइन । तर परेको थियो । अहिले हिमालमा चट्टान मात्र देखिन्छ ।’

हिजोआज हिउँ देखिएको छैन तर ५ हजार मिटरको उचाइमा फुलेका छन् रङ्गीचङ्गी फूलहरू । तिनै फूलहरूबाट बन्छ हिमालयन चिया । तर, गाउँमा भने कफीको रस बसेको छ । नविनालाई भोले मेडक चियाले नै तान्छ ।

‘फूलहरूबाट हिमालयन चिया बन्छ । एक/दुई हप्तामा नयाँनयाँ फूलहरू फूल्ने रहेछन् । लामो समय रहँदैन,’ उनी भन्छिन्, ‘अहिले हिमाली च्याउ प्रशस्त पाइन्छ ।’

नविनालाई अपर डोल्पाको चिसो हावा र त्यहाँका मान्छेको मायाले गर्दा काठमाडौंभन्दा डोल्पाले नै तानिरहन्छ ।

हिउँ पन्छाउँदै स्थानीय ।

स्वास्थ्य सेवाको अभाव

असारको अन्तिममा नविना स्वास्थ्य जाँचका लागि काठमाडौं आएकी थिइन् । हामीसँगको भेटमा उनले अपर डोल्पामा राम्रो अस्पताल नभएको गुनासो गरिन् । ‘जडीबुटीबाट पनि उपचार गर्ने त रहेछ । तर, राम्रो स्वास्थ्य संस्था छैन । जटिल बिरामी भयो भने हेलिकोप्टर नै लिन जानुपर्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘राम्रो चिकित्सकसहितको स्वास्थ्य संस्थाको आवश्यकता छ ।’

नविनालाई अब डोल्पा नपठाउने कुरा घरमा चल्यो । एक वर्षको सम्झौता गरेर उनी डोल्पा पुगेकी हुन् । उनको रहर र इच्छालाई कसैले रोक्न सकेन । उनले अड्डी कसिन्, ‘घरमा सबै कोभिड बिरामी । छुट्टै कोठामा बस्नुपर्ने । बुबाआमाले नपठाउने भन्नुभएको थियो । तर मनले कहाँ मान्छ र ? अब पढाएर सकिएपछि मात्र घर फर्किने हो ।’

उनी लागिन् सुन्दर उपत्यका धो-तरापतर्फ नै.....!