सालक तस्करीमा उपराष्ट्रपति कार्यालयको कनेक्सन, जसको भएन अनुसन्धान

A+ A A-

ट्रिङट्रिङ, ट्रिङट्रिङ ।

गत ११ मंसिरको चिसो बिहानीको ८ बज्दा नबज्दै कुमार पौडेलको मोबाइलमा लगातार आगमन ‘रिङ’ बजिरह्यो । पौडेल वातावरण संरक्षणविद् हुन् ।

डिभिजन वन कार्यालय भक्तपुरमा अघिल्लो राति मात्र तस्करी भएर आइपुगेको जिउँदो सालक प्रहरीले फेला पारेर लगेको थियो । भक्तपुरको लोकन्थलीबाट प्रहरीले जिउँदो सालकसहित दुई जनालाई पक्राउ गरेको थियो । सोही राति महानगरीय प्रहरी परिसर भक्तपुरमा सालकले बच्चा पायाे र भाेलिपल्ट बिहानै वन कार्यालय लगियाे । जन्मिएको बच्चा र आमाको रेखदेख गर्ने ज्ञान वनका कर्मचारीमा नभएपछि विज्ञलाई बोलाइएको थियो । लगत्तै पौडेल, प्रतिभा कसपाल, नारायण कोजुलगायतका संरक्षणकर्मी वन कार्यालय पुगे ।

सालकको नवजात बच्चालाई हिटरले तताएर बचाए । तर, त्यसपछि कहाँ राख्ने भन्ने टुंगो लागेन । किनभने उद्धार गरिएका जीवित सालक र नवजात बच्चा बचाउने स्रोतसाधनसहितको विकल्प नेपालमा उपलब्ध छैन ।

डिभिजन वन कार्यालय भक्तपुरमा सालककाे नवजात बच्चा । तस्वीर : कुमार पाैडेल ।

अन्ततः उनीहरूले भक्तपुरको सूर्यविनायकमा रहेको राष्ट्रिय प्राणी उद्यानमा आमा र बच्चा सालकलाई छोडिदिए । जंगलबाट एक्लै मानिसको कब्जामा पुगेको सालक आफ्नो बच्चासहित जंगल नै पुग्यो । तर, त्यो जिउँदो छ वा छैन ? कसैलाई पत्तो छैन ।

पत्तो त यो पनि छैन कि यो सालक कहाँबाट काठमाडौं उपत्यका ल्याइ पुर्‍याइयो र गन्तव्य कहाँ थियो ?

काठको बाकसभित्र कैद गरेर बेच्न ल्याएको आरोपमा पक्राउ परेका ३१ वर्षीय भीमबहादुर थापा र २७ वर्षीय ध्रुवबहादुर मगरलाई जिल्ला अदालतले दोषी ठहर्‍याए पनि यो घटनासँगको ‘नेक्सस’ केलाउन अनुसन्धानकारी निकाय चुकेका छन् ।

छोपिएका पाटा

पक्राउ परेका थापा सशस्त्र प्रहरी बलका सिपाही हुन् । ‘विशेष कार्यदल’मा दरबन्दी भएका उनी उपराष्ट्रपति नन्दकिशोर पुनका चालकका रूपमा दुई वर्षदेखि कार्यरत थिए । उनीहरूको साथबाट उपराष्ट्रपतिको सचिवालयमा कम्प्युटर अपरेटरका रूपमा काम गर्ने सहदेव थापाको नागरिकता पनि भेटिएको थियो । थापा उपराष्ट्रपति पुनको सचिवालयमा राजनीतिक नियुक्ति पाएका व्यक्ति हुन् ।

महानगरीय प्रहरी परिसर भक्तपुरका एक प्रहरी अधिकारीका अनुसार, सोधपुछ गर्दा उनीहरूले सालक धादिङबाट ल्याएको र बेच्नका लागि ठमेल पुर्‍याउने योजना रहेको बताएका थिए । जिल्ला वन अधिकृत प्रेम खनालले पक्राउ परेकाहरूलाई संरक्षणकर्मीसामु सोधपुछ गर्दा पनि यही कुरा स्वीकारेका थिए । पक्राउ परेका दुवै धादिङ सिद्धलेख गाउँपालिका-३ का हुन् ।

तर, वन कार्यालयको अनुसन्धान प्रतिवेदन आउँदा भने यो कुरा छुटेको मिसिलबाट देखिन्छ । दुवै अभियुक्तले बयानमा लोकन्थलीमा जग्गा हेर्न गएको र हिँड्दै गर्दा सडकको बायाँतिर बोराभित्र केही चलमलाएको देखेपछि खोलेर हेर्दाहेर्दै प्रहरीले पक्राउ गरेको दाबी गरेका छन् । यो कुरामा उनीहरू सरकारी वकिलको कार्यालयदेखि अदालतसम्म पुग्दा पनि अडिग भए ।

सालक ओसार्न तयार पारिएकाे काठकाे बाकस । तस्वीर : कुमार पाैडेल ।

उनीहरूको साथबाट चार थान मोबाइल सेट र सिमकार्ड बरामद भए । तीमध्ये तीनवटा सिमकार्ड उनीहरू दुवैको नाममा छैन । न्यू कमलामाई ट्रेडर्स, सशस्त्र प्रहरी भ्याली र देशज्योति म्युजिक प्रालिको नाममा सिम छन् । बरामद भएका सिमकार्डको कल डिटेल रिपोर्ट (सीडीआर) मगाएर वन कार्यालयले हेरे पनि त्यसको प्राविधिक विश्लेषण गरेको छैन ।

मिसिलमा सामेल एउटा नम्बरमा छोटो अवधिमा १ सय ३७ चोटीसम्म कुराकानी भएको देखिन्छ । ५० पटकभन्दा बढी सम्पर्क भएका केही नम्बर पनि छन् । त्यतातिर भने अनुसन्धान केन्द्रित नै गरिएको छैन । बरु, अनुसन्धान प्रतिवेदन र अभियोगपत्रमा लेखिएको छ, ‘बरामदी नम्बरबाट जीवित सालक ओसारपसार कुनै व्यक्तिसँग र व्यक्तिबाट एसएमएसमार्फत कनेक्सन भएको देखिँदैन ।’

शंकास्पद सम्पर्क देखिएका नम्बरको अनुसन्धान नै नगरी सालक कारोबारीसँग कनेक्सन नभएको अनुसन्धान प्रतिवेदन तयार गर्‍यो वन कार्यालयले । ‘वन कार्यालयले चाहेको भए प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो (सीआईबी) सँग मिलेर यो तस्करीमा जोडिएका माथिल्लो तहका मानिसको जालो तोड्न सक्थ्यो,’ भक्तपुर सरकारी वकिल कार्यालयका एक अधिकारी भन्छन्, ‘मिसिल हेर्दा पुर्पक्षका लागि थुनामा पठाउनेमै शंका थियो ।’

सुरुमा जिल्ला अदालतले थापा र मगरलाई थुनामा राखेर मुद्दाको पुर्पक्ष गर्ने आदेश दिएको थियो । ९ पुसमा भएको आदेशविरुद्ध आरोपित उच्च अदालत पाटन पुगे । ८ माघमा उच्च अदालतका न्यायाधीश भोजराज अधिकारी र बामदेव ज्ञवालीले ३-३ लाख रुपैयाँ धरौटीमा छोड्ने आदेश दिएको थियो । यो आदेशपछि छुटेर तारिख खेपिरहेका उनीहरूलाई जिल्ला अदालतका न्यायाधीश स्वीकृत पराजुलीको इजलासले कसुरदार ठहर्‍याए पनि सजायको मात्रा भने तोक्न बाँकी छ ।

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐनअनुसार संरक्षित वन्यजन्तुको ओसापसार, आखेटोपहार राख्ने, खरिदबिक्री गर्नेलाई ५ लाखदेखि १० लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना, ५ वर्षदेखि १५ वर्षसम्म जेल वा दुवै सजाय हुने व्यवस्था छ । ‘अदालतले कसुर ठहर गरिदिएपछि मुद्दामा हामी सफल भएको मान्न सकिने त भयो । तर यो घटनाले खोल्न सक्ने अवैध धन्दाका अन्य पाटो भने छोपियो,’ जिल्ला सरकारी वकिल कार्यालयका ती अधिकारी भन्छन् ।

पक्राउ परेका उपराष्ट्रपति नन्दकिशाेर पुनका सवारी चालक सशस्त्र प्रहरी बलका जवान भीमबहादुर थापा र धनबहादुर मगर ।

तस्कर भगाउने वन अधिकृत

भक्तपुर डिभिजन वन अधिकृत खनालको विगत स्वच्छ छैन । वन्यजन्तु तस्करीमा कुख्यात नामलाई समेत जोगाएको उनीमाथि आरोप छ ।

२८ पुस २०६९ मा काठमाडौंबाट रसुवा हिँडेको गाडीबाट नुवाकोटको ककनीमा प्रहरीले पाटेबाघ, चितुवा, ओतका आखेटोपहार भारी मात्रामा बरामद गरेको थियो । वन्यजन्तुको अवैध कारोबारमा अन्तरदेशीय सञ्जाल बनाएका लोडु डिमेले ती सामान चीन लैजान यो रुटको प्रयोग गरेका थिए ।

सामानसहित गाडी धनी सुकबहादुर तामाङ र चालक नकुल तामाङ पक्राउ परेका थिए भने भोलिपल्ट बिहान ३ बजे डिमेको बौद्धस्थित घरमा छापा मार्‍यो । डिमे भेटिने भरसहित प्रहरीले उज्यालो नहुँदै छापा हानेको थियो । तर, डिमे भेटिएनन् । विभिन्न देशका विदेशी मुद्रा, वन्यजन्तुका अंगबाट निर्मित सामान, पुरातात्विक वस्तु भने फेला पर्‍यो । डिमे उम्किए पनि उनकी पत्नी छिरिङ डिकीलाई प्रहरीले नियन्त्रणमा लियो ।

तर, डिभिजन वन कार्यालय नुवाकोटले उदेकलाग्दो निर्णय गर्‍यो । घटनापछि भागेर भारत पुगेका सामानधनी डिमेलाई असार २०७० मा एक लाख रुपैयाँ जरिवाना तिराएर छोडिदियो । गाडी धनी सुकबहादुरले चाहिँ १ लाख जरिवाना तिरेर ९ वर्ष जेल बस्नुपर्ने र चालक नकुललाई एक लाख रुपैयाँ जरिवाना तिराउने निर्णय सुनाइयो ।

डिमेकी श्रीमती डिकीलाई फागुन २०६९ मै ८० हजार रुपैयाँ धरौटीमा छाड्न आदेश दिइयो । यी सबै आदेशकर्ता थिए, नुवाकोटका तत्कालीन डिभिजन वन अधिकृत खनाल । मुख्य अभियुक्तलाई उम्काएर सहयोगीलाई कडा कारबाही गर्ने निर्णय विवादित बनेपछि उनको रूपन्देही सरुवा भयो । तर, कारबाही भएन ।

खनालले जरिवाना तिराएर उन्मुक्ति दिएका डिमेलाई फागुन २०७१ मा तत्कालीन पुनरावेदन अदालत पाटन (हाल उच्च अदालत) ले मुख्य अभियुक्तका रूपमा दोषी ठहर्‍याएको थियो । अदालतले कसुर प्रमाणित गरेपछि भारतीय प्रहरीको सहयोगमा डिमे पक्राउ परेर जेल चलान भएका थिए । तर, डिमेले थुनाबाहिर बसेर मुद्दा लड्न पाउनुपर्ने मागसहित सर्वोच्चमा निवेदन चढाएपछि न्यायाधीशद्वय मीरा खड्का र डम्बरबहादुर शाहीको इजलासले २८ असार २०७५ मा त्यस्तो सुविधा दिलायो र उनी थुनामुक्त भए ।

आठ वर्षपछि उनै खनालले लोपोन्मुख प्रजातिको सानो स्तनधारी जन्तु सालक तस्करी प्रकरणमा कमजोर अनुसन्धान प्रतिवेदन तयार गरेर तस्करीकाे जालो छिचोल्ने बाटो बन्द गरिदिएका छन् । सालक ल्याएको स्थान र गन्तव्यबारे अनुसन्धान प्रतिवेदनमा उल्लेख नभएकोबारे आफूलाई केही थाहा नभएको खनालले शिलापत्रसँग जिकिर गरे ।

‘यसबारे मलाई केही पनि थाहा छैन । मैले अनुसन्धान अधिकृत तोकिदिने मात्र हो,’ उनले भने, ‘अनुसन्धान अधिकृतले अनुसन्धान सकाएर अदालतमा मुद्दा लैजाने हो । त्यसबाहेक केही थाहा छैन ।’

किन तस्करी हुन्छ सालक ?

सालक विश्वमै थोरै संख्यामा पाइने लोपोन्मुख प्रजातिमा पर्ने सानो स्तनधारी प्राणी हो । चोरी शिकारीका कारण यसको संख्या घट्दै गएकाले अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण संघ (आईसीयूएन) ले सालकलाई जोखिमपूर्ण र अति संकटापन्न वन्यजन्तुको सूचीमा राखेको छ । वन्यजन्तुको अवैध व्यापारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धि (साइटिस) ले सालकको ओसारपसारलई अवैध मानेको छ ।

तस्करी गरेर ल्याएकाे सालक । तस्वीर : कुमार पाैडेल ।

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले नेपालका संरक्षित सूचीमा राखेका २६ वन्यजन्तुमध्येको एक हो । नेपालमा सालक ४३ जिल्लामा पाइने सन् २०१६ मा भएको पहिलो सालक राष्ट्रिय सर्भेबाट पत्ता लागेको थियो । नेपालमा दुई प्रकारका सालक पाइन्छ, कालो (चाइनिज) सालक र तामे (भारतीय) सालक ।

सालकको अवैध कारोबारको बजार चीन हो । गैँडाको खाग र सालकको कत्लामा केराटिन भन्ने तत्व पाइन्छ । त्यसैले यी दुवैको प्रयोग परम्परागत चिनियाँ औषधि पद्धतिमा प्रयोग हुन्छ । यही कारण सालकको अवैध व्यापार बढेको हो । चीनले गत वर्ष आफ्नो परम्परागत चिनियाँ चिकित्साको सूचीबाट सालकलाई हटाए पनि अवैध माग भने कायमै छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय अवैध कारोबारीले सालक चीन पुर्‍याउन नेपालको रुटसमेत प्रयोग गर्दै आएका छन् । २०७४ चैतमा सीआईबीले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट अफ्रिकी मुलुकबाट चीन लैजान ल्याइएको १ सय ६२ केजी सालकको खपटा बरामद गरेको थियो ।

औषधिजन्य प्रयोगबाहेक सालकको खपटा र नङ सजावटका सामग्री बनाउन उपयोग हुन्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन २९, २०७८ १४:०२