एन्टिनटालिज्म : किन बढ्दै छ निराशावादी दर्शनकाे हाउगुजी ?

A+ A A-

फेब्रुअरी २०१९ मा मुम्बईका एक युवक आफ्ना बा-आमाविरुद्ध मुद्दा दर्ता गर्ने तयारीमा थिए । ती युवकको नाम हो, र्‍याफेल । उक्त कदमबारे सोध्दा उनले भनेका थिए, 'म जन्मदैनथेँ त यो सारा दुःखको अनुभव गर्न पर्दैनथ्यो । मेरो इच्छाबेगर म जन्मेँ । उहाँहरूले मलाई जन्माएका कारण मैले यो कदम चाल्न लागेको हुँ ।' (टाइम्स अफ इन्डिया)

र्‍याफेलको उक्त कदमबारे सूचना आएपछि संसारभरका मिडियामा टिकाटिप्पणी आए । त्यसैमा डाना वेल्स नामकी अमेरिकी महिलाले युट्युब भिडियोमार्फत उनलाई बधाई दिँदै भनिन्, 'बडो आनन्दको क्षण हो यो ।'

पछि गएर र्‍याफेलले पेटिसन दर्ता गरे । त्यस विषयमा उनकी आमालाई सोध्दा उनले भनेकी थिइन्, 'हामी पति-पत्नी नै वकिल हौँ, यसबारे कानुनमा त्यस्तो केही उल्लेख छैन । तर, छोरा त्यही चाहन्छ भने उसका खातिर हामी अदालत जान तयार छौँ ।'

सुन्दा/पढ्दा अचम्म लाग्ने यो घटनाको भित्री कारण छ । र्‍याफेल एक दर्शन, जसलाई अङ्ग्रेजीमा एन्टिनटालिज्म भनिन्छ, का अनुयायी हुन् । र्‍याफेलको जीवनमा यो दर्शनको गहिरो प्रभाव परेको छ । यो दर्शन मलाई भने दर्शनमध्येकै सबैभन्दा निराशावादी लाग्छ ।

यो दर्शनसँग मिल्दा मत प्राचीन धर्मशास्त्र तथा विद्वान्‌का भनाइमा भेटिए पनि यसलाई एउटा रूप दिएको श्रेय डेभिड बेनेटारलाई जान्छ । दक्षिण अफ्रिकी दार्शनिक बेनेटार केप टाउन युनिभर्सिटीमा अध्यापन गराउँछन् । उनी त्यहाँको दर्शनशास्त्र विभागका प्रमुख पनि हुन् । उनले सन् २००६ मा ल्याएकाे पुस्तक 'बेटर नेभर टु ह्याभ बिन : द हार्म अफ कमिङ इन्टु एग्जिस्टेन्स', यो दर्शन पछ्याउनेहरूको धर्मग्रन्थ बन्न पुगेको छ । उक्त पुस्तकमा उल्लेखित एन्टिनटालिज्मको चुरो कुरालाई निम्म बुँदामा समावेश गर्न सकिन्छ ।

दक्षिण अफ्रिकी दार्शनिक डेभिड बेनेटारका केही दर्शन विवादित छन् ।

१. जन्मनु बेकार हो ।

२. पृथ्वीबाट मानव अस्तित्वलाई निमेट पार्नुपर्छ ।

३. मान्छेले अनेक विघ्नको सिर्जना गरेकोे हुँदा जति जन्मिए ठीकै छ, अब नजन्माऔँ ।

प्रत्येक कोक्रो (बच्चा सुताउने एक साधन) कब्रस्थान हो भन्ने मत राख्ने यो दर्शनलाई बेनेटारले आफ्नो किताबमा स्थापित गराउन खोजेका छन् । उनले केही समयअघि मात्रै 'द ह्युमन प्रेडिकामेन्ट' प्रकाशनमा ल्याएका छन् । टीएस इलिएटको 'फोर क्वार्टर' बाट उक्त पुस्तकको सुरुवात गरिएको छ । उनको पुरानो पुस्तकमा बारम्बार बच्चा नजन्माऊ भने पनि लेखकले आफ्ना बाबु/आमालाई सोही किताब समर्पित गर्नु भने रमाइलो पक्ष छ ।

उनले लेखेका छन्, 'मलाई जन्माए पनि यो पुस्तक मेरा बाआमाको नाममा ।'

बेनेटार यस्ता व्यक्ति हुन्, जसको तस्वीर इन्टरनेटमा खोजेर पाँइदैन, न त उनीबारे यथेस्ट जानकारी नै । उनका युट्युबका लेक्चरमा पनि पावरपोइन्ट स्लाइड मात्र प्रयोग भएका हुन्छन् । (रोथम्यान जोस्वा, न्यूयोर्कर)

एन्टिनटालिस्टको संख्या नेपालमा छैन भने पनि हुने अवस्था रहँदा त मातृत्वमाथिको प्रहार यस्तो छ, सामाजिक मर्यादाबेगर यो दर्शन पछ्याउनेको संख्या बढेर गयो भने भविष्यमा मातृत्व हेयको विषय हुन सक्छ ।

गुमनाम रहन मन पराउने उनी छद्म भेष धारण गरी डुल्छन् । रोथम्यानसँगको अन्तर्वार्तामा पनि उनी छद्म भेषमा आएका थिए । अन्तर्वार्ता सकिएपछि उनी स्त्रीको पहिरन लगाई निस्के ।

रोथम्यानले लेखेका छन्, 'मैले उनलाई बेसबल क्यापमार्फत चिनेको हुँ । बेनेटार फुच्चे छन् ।'

यो दर्शनका बाछिटा प्राचीन ग्रिकको ग्रन्थमा समेत पाइन्छ । ओडिपसको कोरसमा सोफोक्लेस दिक्दार भई बोल्छ, 'हे मानव, म नजन्मूँ, यो नै सर्वशक्तिमान वाक्य हो । तर, यदि तिमीले दिनको उज्यालो देखेका छौ भने, यो ठान कि तिमी जहाँबाट आएका छौ, यथाशीघ्र उहीँ जानका लागि त्यो सुनौलो अवसर हो ।'

बाइबलका केही वाक्यमा पनि यो दर्शनसँग सुहाउँदा कथन भेटिन्छन् । नेपालको हकमा मुक्तिमार्ग नामक पन्थ चलाएक जवाहर नामका साधुले यस्तै दर्शन अँगालेको पाइन्छ । उनी भन्ने गर्थे, 'जन्मनु व्यर्थ छ ।' कोटेश्वरआसपासमा बस्ने गरेका ती साधु एक दिन आफ्ना खटियाछेउ मृत फेला परे । त्यसपछि यो पन्थ नै हराएर गयो ।

एउटा यहुदी भनाइ पनि यस्तै विचारयुक्त छ- 'जीवन बडो डरलाग्दो छ, बरु नजन्मेकै भए जाती हुन्थ्यो । को चैँ भाग्यमानी छ यहाँ ? हजारौँमा एक पनि छैन ।'

सोही दर्शनसँग मिल्दोजुल्दो विचार मार्भल स्टुडियोद्वारा निर्मित एभेन्जर : इन्फिनिटी वारमा समेत पाइन्छ । त्यहाँ थ्यानोस नामको पात्रले आफ्नी छोरी गामोरालाई बताउँछ, 'सानी नानी, यो सामान्य गणित हो । बह्माण्डको स्रोत निश्चित छ...। यदि जीवनलाई यसै छाड्दिने हो भने यसको अस्तित्व नै मेटिएर जान्छ । यसलाई सन्तुलनमा ल्याउनुपर्छ, विनाश गरेर ।'

समग्रमा भन्नुपर्दा जन्मनु व्यर्थ छ, मानव सभ्यता विलय हुनुपर्छ भन्ने मान्यता बोकेको यो दर्शन अहिले संसारभर फैलिइसकेको छ । फेसबुकमा एन्टिनटालिस्ट समूह बनाएर केही व्यक्तिहरूले यो मतको प्रचार पनि गरिरहेका छन् ।

यस्ता समूहमा सयौँ देशका हजारौँ नागरिकहरूको सदस्यता छ । सदस्यता संख्या दिनानुदिन बढिरहेको छ नै, सँगै यो दर्शनको प्रचार पनि भइरहेकै छ । उनीहरूका फेसबुक पोस्टमा जन्मलाई साह्रै निन्दा गरिएको हुन्छ । सोही समूहका एक सदस्यले कुनै बेला लेखेका थिए, 'जबजब म गर्भवती महिलालाई देख्छु, मलाई रिँगटा छुट्छ । म त्यो भुक्क परेको भुँडीलाई घृणा गर्छु ।'

ठ्याक्कै यस्तै नभए पनि यस्तै खाले टिप्पणी एक नेपाली नायिकाको गर्भलाई लिएर सामाजिक सञ्जालमा भएको थियो । तर, ती कुनै टिप्पणीकर्ता पनि एन्टिनटालिस्ट भने होइनन् । नायिकाप्रतिको टिप्पणीको कारण बेग्लै छ ।

पछिल्लो समयमा आएर एन्टिनटालिस्टहरूले पर्यावरणको मुद्दालाई सघन रूपले अघि सारिरहेका छन् । समुद्रमा थुप्रिएका प्लास्टिकका डुङ्गुरका कुरा हुन् या ग्लोबल वार्मिङको मुद्दा, सबैजसो विषयमा उनीहरू बोलिरहेका हुन्छन् । अमेजनको जङ्गलमा आगो लाग्नु, अस्ट्रेलियाकै आगजनीको घटना, संसारभर बाढीले मच्चाइरहेको बितण्डा, यी सबै कुराको दोषी मानिस हुन् भन्छन् उनीहरू ।

यही दर्शनबाट प्रभावित भई वातावरण संरक्षणका लागि सन्तान नजन्माऔँ भन्दै ब्रिटेनका गीतकार ब्लाइथ पेपिनोले बर्थस्ट्राइक नामको समूह निर्माण गरेका थिए । सो समूहमा संसारभरबाट ६ सय जना मानिसहरू आबद्ध भए, जो वातावरण जोगाउनका लागि बच्चा नजन्माउन तयार थिए । ब्लाइथ त चिनिएका अनुहार हुन्, उनीबाहेकका हजारौँ एन्टिनटालिस्टहरू पर्यावरण जोगाउनका लागि क्याम्पेन गरिरहेका छन् । ती क्याम्पेनका मुद्दा प्रजनन र मानिसको संख्या नै हुनेगर्छ ।

एउटा निकै ठूलो जत्था पर्यावरणका लागि सन्तान नजन्माऔँ भन्दै क्याम्पेन गरिरहँदा त्यसबाट प्रभावित हुनेहरूको संख्या पनि उत्तिकै बढेर गएको पाइन्छ । एक अध्ययनका अनुसार एक जना कम शिशु जन्माउँदा प्रतिवर्ष ५८.६ टन कम कार्बनडाइअक्साइड उत्सर्जन हुन्छ । त्यस कारण पनि वातावरण संरक्षणका लागि बच्चा नजन्माऔँ भन्ने एन्टिनटालिस्टहरूको संख्या बढेर गएको हो ।

अहिलेको समयले पनि यो दर्शनलाई साथ दिइरहेको जस्तो देखिन्छ । चीनको वुहानबाट सुरु भएको कोरोना महामारीकै कारण लाखौँको संख्यामा मानिसहरूको मृत्यु भइसकेको छ र यो क्रम बढ्दो पनि छ । भाइरसकै कारण मानव जीवन सकिएर त नजाला, यद्यपि मानव जीवन सकिनुपर्छ भन्नेहरूको मतलाई कुनै न कुनै अर्थमा त सघायो यसले ।

महामारी मात्रै नभएर अन्य अर्थ-सामाजिक आधारले पनि जनसङ्ख्या कम गराइरहेको छ । उदारणका रूपमा सन् २०२१ मा जन्मने अमेरिकाका शिशुको संख्यालाई लिन सकिन्छ । लकडाउन भएका कारण प्रायः जोडी सँगै हुँदा पनि पहिलेको तुलनामा अमेरिकामा करिब ३० हजार कम संख्यामा शिशु जन्मदै छन् । युरोपमा त सन् १९७० देखि नै प्रजनन दर घटेको छ । (न्युयोर्क टाइम्स्)

जापानको समस्या पनि जनसंख्या कम हुनु भइसकेको छ । पछिल्लो समय मानिसहरू सन्तानप्रति त्यति रुचिकर नदेखिएको प्रस्टै छ ।

तस्वीर स्राेतः पपुलेसनयू ।

अहिलेको विश्वमा मानिसको न्यूनतम आवश्यकता बढेर गएको छ । एक अभिभावकको नाताले जोसुकैले बच्चा जन्मिसकेपछि बच्चाको शिक्षा, स्वास्थ्य, खानपान तथा हुर्काइ इत्यादिमा ध्यान दिनुपर्छ । तर, अहिलेको भू-मण्डलीकृत पुँजीवादका कारण पुँजीको असमान वितरण हुन गएको छ र समाजमा आर्थिक इनइक्वालिटी बढेर गएको छ । संसारका सीमित मान्छेहरूको हातमा पुँजी हुँदा मानव समाजको निकै ठूलो हिस्सा सामान्य जीविकोपार्जन गर्न सक्ने अवस्थामा छ । केही त त्यतिसम्म गर्न सक्ने अवस्थामा पनि छैनन् ।

अहिले एन्टिनटालिस्टहरूको क्याम्पेन दरिलो हुँदै गएको र विचारले स्थान पाइरहेको छ, जुन म राम्रो मान्दिनँ । एक निराशावादी दर्शनको हाउगुजी बढ्नु समाज विकासका दृष्टिले पनि कदापि राम्रो मानिदैन ।

महामारीका कारण त्यो असमानता झनै बढेर गएको छ । त्यस कारण पनि सन्तान संख्या बढ्दा उनीहरूको यथोचित हुर्काइ हुन नसक्ने अभिभावकीय डरका कारण अचेल कम सन्तान जन्मने गरेका छन् । आमाको स्वास्थ्यमा प्रतिकूलता नआओस् भन्नकै लागि पनि गर्भाधान नगर्ने गरेको पाइन्छ । यस्तो महामारीको समयमा त झन् आफू बाँच्नुलाई प्राथमिकतामा राख्दा कतिले सन्तान उत्पादनबारे योजनासमेत बनाएनन् । यस्तो अर्थ सामाजिक स्थितिले पनि सन्तान नजन्माऔँ भन्ने विचारलाई सघाइरहेको देखिन्छ ।

समाजको अर्को पाटो विज्ञानका अनुसार पनि स्यापियन्सको वर्तमान स्थितिले बेनेटारको दर्शनलाई सपोर्ट नै गरेजस्तो देखिन्छ । पुरुषको स्पर्म काउन्ट घट्नु वर्तमान समयको प्रजननसँग सम्बिन्धित प्रमुख समस्या हो । पिउ रिसर्चका अनुसार २१०० मा मानव जनसङख्याको वृद्धिदर ०.१ प्रतिशतभन्दा कम भएर जान्छ । अहिलेको महिलाको फर्टिलिटी दर पनि २.५ बाट झरेर २०७० सम्म १.९ हुने पिउको अनुसन्धानले निष्कर्ष निकालेको छ । २०५० बाट एसियाको जनसंख्या घटेर जाने आँकडा उनीहरूले निकालेका छन् । यो तथ्यले पनि एक अर्थमा एन्टिनटालिस्टहरूको विचारलाई सघाएको जस्तै देखिन्छ ।

जीवविज्ञानमा हेफ्लिक लिमिट नामक एक थ्योरी छ जसका अनुसार मानिसको कोष चालीसदेखि पचास पटक मात्रै विभाजन हुन सक्छ । मानव क्रोमोजोममा टेलोमेर नामक अंश हुन्छ, जसको लम्बाइ प्रत्येक पुस्तामा घट्दै गएको पाइन्छ । यो क्रोमाजोमलाई जुत्ताको तुना मान्दा तुनाको टुप्पोमा हुने प्लास्टिकको संरचनाजस्तै हो । सो तथ्य पत्ता लगाएबापत ज्याक सिजोस्टाक र कार्लो ग्रिडरले सन् २००९ मा नोबेल पुरस्कारसमेत पाएका थिए ।

क्रोमोजोमको टुप्पोमा हुने टेलोमेर घट्नुले भावी मानव अस्तित्वलाई पनि सोचनीय बनाएको छ । टेलोमेरले डीएनएमा हुने उत्परिवर्तनलाई रोक्न सघाउ पुर्‍याउन तथा प्रत्येक पटकको कोष विभाजनमा डीएनएलाई यथावत् राख्न भूमिका खेल्ने हुँदा यसको लम्बाइ घट्नुले उक्त उत्परिवर्तन बढेर जाने र अहिलेको मानवमा निकै ठूलो परिवर्तन आउने सम्भावनातर्फ डोर्‍याउँछ । यसले घातक रोग निम्त्याउने पनि सम्भावना रहन्छ । टेलोमेर जति छिटो छोटो हुँदै जान्छ, मानिस उत्तिकै चाँडो वृद्ध हुन्छ र अन्त्यमा कोष विभाजन पनि रोकिन्छ र मर्छ ।

समाजको अर्थराजनीति, मानवसँग सम्बन्धित वैज्ञानिक तथ्य र वर्तमान विश्वको अवस्था, यी सबैले एन्टिनटालिस्टलाई प्रोत्साहन दिलाएका छन् । त्यस कारण पनि उनीहरूको क्याम्पेन दरिलो हुँदै गएको र विचारले स्थान पाइरहेको छ, जुन म राम्रो मान्दिन । एक निराशावादी दर्शनको हाउगुजी बढ्नु समाज विकासका दृष्टिले पनि कदापि राम्रो मानिदैन ।

वर्तमान विश्व यस्ता तथ्यांकसँग जुधिरहेका बेला र एक निराशावादी दर्शनले उचाइ लिइरहेका बेला नेपालकी एक नायिकाले भने आफ्नो मातृत्वलाई उत्सवमा बदलिरहेको देखिन्छ । तर, सामाजिक सञ्जालमा उनको मातृत्वलाई लिएर अनेक ट्रोल तथा नकारात्मक टिप्पणी छरपस्ट पाइन्छन् । बेनेटारजस्ता मानिसका लागि त त्यो खुसीको कुरा हो । एन्टिनटालिस्टको संख्या नेपालमा छैन भने पनि हुने अवस्था रहँदा त मातृत्वमाथिको प्रहार यस्तो छ, सामाजिक मर्यादाबेगर यो दर्शन पछ्याउनेको संख्या बढेर गयो भने भविष्यमा मातृत्व हेयको विषय हुन सक्छ ।

महामारी, रोग तथा बेनेटारजस्ताका विचारधारा सबैसबैले मानवलाई मारिरहेको यो अवस्थामा एउटा जीवनको अस्तित्वलाई उत्सवमा बदल्नु सुनौलो पक्ष हो । कुनै एपोकेल्पिसमा होप आएजस्तो नै नभए पनि जीवनलाई उत्सव ठान्नु यस्तो स्थितिमा सकारात्मक पक्ष हो । त्यस कारण पनि मातृत्वलाई सेलिब्रेट गर्नु मेरा लागि समेत खुसीको कुरा हो । जीवनको सेलिब्रेसन हुँदै रहोस्, जय मातृत्व ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, साउन २८, २०७८ ०६:३२