वैकल्पिक राजनीतिकाे खाेजी यात्रा लामाे थकानतर्फ

A+ A A-

पाँच वर्ष भइसकेछ बाबुराम भट्टराईले नयाँ शक्तिका पाँच ‘स’ को प्रतिबद्धता दिएकाे । अब त उनैले बिर्सन थालिसके हाेलान्ः नयाँ शक्ति पार्टीमा कर्मचारीदेखि उद्याेगपति, अभियन्तादेखि कलाकार समेट्दै उनले पाँच 'स' काे व्याख्या दिएथेः स्वाधीनता/सार्वभौमिकता, समावेशी/समानुपातिक/सहभागितामूलक लोकतन्त्र, समतामूलक समृद्धि, समुन्नत समाजवाद, सदाचार/सुशासन/सुसंस्कृति । उनले नारा नै दिएका थिए, ‘शान्तिबाट संविधान, संविधानबाट सुशासन, सुशासनबाट समृद्धि र समृद्धिबाट समाजवाद ।’

नयाँ शक्तिकाे तरिका पनि कस्ताेसम्म थियाे भने, प्रमुख अतिथि होइन, प्रमुख वक्ता । इन्चार्ज होइन, उत्प्रेरक । बन्दसत्र होइन, छलफलसत्र । लेखा समिति होइन, लोकपाल । भ्रातृ संगठन होइन, पेसागत संगठन । वाल–पेन्टिङ होइन, अखबार–टीभीमा विज्ञापन । माइकिङ होइन, मल्टिप्लेक्स हलमा भर्चुअल सम्बोधन । सदस्यता टिकट होइन, अनलाइन दरखास्त । अनि पहाडे कागतमा लेखेका पाँच लाख चिट्ठी । त्यसमा भट्टराईकाे दस्तखत ।

व्यापक चर्चा र हल्लाखल्लासहित ०७३ जेठमा दशरथ रंगशाला भर्ने गरी भट्टराईले पार्टी घाेषणा गरे । उद्घाटन समाराेहमा अतिथि बन्न आइपुगेका प्रधानमन्त्री केपी ओलीले त भेला हेरेर घाेषणै गरिदिएथे, 'याे नयाँ शक्ति भन्ने पार्टीले एमालेबाहेक सबै पार्टीलाई पछि पार्न सक्ने देखियाे ।'

यी त सबै भाषणभुषणका कुरा थिए । अर्को वर्षसम्म आइपुग्दा भट्टराईले नयाँ शक्तिको नैया पार लाउन सकिने ठानेनन् । पछाडि फर्किनलाई माओवादी सग्लो बचेको थिएन । त्यसलाई उनी आफैँले ‘रेड स्टिकर टाँसिएको घर’ जो भनिसकेका थिए । प्रचण्ड त्यस बेलासम्म उनै ओलीसँग अभूतपूर्व एकताको उल्लासमा थिए ।

‘हामीले समाजवादी पार्टीमा एकता हुँदा पनि त्यही पाँच 'स' कै एजेण्डा बोकेका थियौँ,’ बुधबार टोखा निवासमा यो संवाददातासँग अन्तरंग कुराकानीका क्रममा भट्टराईले स्वीकाराेक्तिसहित सम्झे, ‘नयाँ ध्रुवीकरणको बेला भइसकेको थियो । हामीसँग वैकल्पिक राजनीतिको एजेण्डा छँदै थियो । अहिले पनि त्यसैलाई अगाडि बढाउन खोजेका छौँ ।’

कम्तीमा उनकाे सम्झनासम्म याे कुरा रहेछ । कुरा सुन्दा लाग्छः भट्टराईसँग नीति छ, रणनीति छैन । तैपनि उनी भेटदेखि भेलापिच्छे तिनै ‘पाँच स’ काे महत्वलाई दह्रो गरी प्रस्ट पार्न खोजिरहन्छन् । जनता समाजवादी पार्टीकाे एक नम्बर अध्यक्ष बनिसक्दा पनि उनकाे ध्याउन्न त्यसभित्रकाे किचलाेतर्फ थिएन । नयाँ पुस्ताका राजनीतिकर्मीलाई जाेड्ने हेतुले उनले पाेहाेर ०७७ कात्तिकमा घरैमा केही भेलाहरू डाके । साझा पार्टीसँग पुनः एकता गर्ने अन्तिम तयारीमा रहेकाे तत्कालीन विवेकशील नेपाली दलका अध्यक्ष मिलन पाण्डे, महासचिव निर्देश सिलवाल, रमेश पौडेललगायत भट्टराईलाई भेट्न टोखाको हार्माेनी हाउजिङ पुगेका थिए ।

त्याे भेटमा भट्टराईले साझा र विवेकशीलको एकता प्रयासबारे बुझ्न चाहे । पाण्डेले खुलाए, ‘हो, रवीन्द्र मिश्रजीसँग एकताको प्रयास भइरहेको छ ।’

भट्टराईले रवीन्द्रबाट वैकल्पिक दल नबन्ने भन्दै बरु सामूहिक पहल लिन युवाहरू तयार भए आफू त्यसमा जाेडिन सक्ने संकेत गरे । कुरो नबुझेर अलमलमा परेका 'विवेकशील' हरूलाई उनले आश्वस्त पार्न चाहेका थिए, ‘मचाहिँ अहिले सत्ता–वैकल्पिक पार्टीको नेता हुन पुगेको छु । तपाईंहरू अघि बढिराख्नुहोस्, तर अझै १०–१५ वर्ष लाग्नेछ तपाईंहरूलाई ।’

विवेकशीलका युवाहरूले भने भट्टराईले वैकल्पिक बाटाे छाडिसकेकाे भन्दै अब सहकार्य नहुने सुनाएर फर्के । राेचक के छ भने, कांग्रेस, एमालेजस्ता मूलधारका पार्टीलाई 'मःम: चाउमिन पार्टी' भन्दै लगार्दै आएका मिश्र उनीहरूभन्दा पनि दायाँपन्थी विचारमा लहसिन पुगे । कालान्तरमा भट्टराई सही ठहरिए । मिश्रसँग पार्टी एकता गर्न पुगेका पाण्डेलगायतको सोच साकार हुन सकेन ।

मिश्र अघिल्लो साता एउटा लामाे दस्तावेज सार्वजनिक गर्दै संविधानसँग बाझिने एजेण्डाहरूको पैरवी गर्न पुगेका छन् । केशव दाहाल, रञ्जु दर्शना, पाण्डे र राजेन्द्र पंगेनीले मिश्रको प्रतिवादमा अर्को प्रस्ताव सार्वजनिक गरिसकेका छन् । भट्टराईको नयाँ शक्ति सांगठनिक अस्तित्वमा बाँकी छैन । मिश्र र पाण्डे समूह एकअर्कासँग राय जुधाइरहेका छन् । याद रहाेस्, मिश्रसँग विगतमा साझा पार्टीअन्तर्गत रहेका कतिपय नेताहरू उनीसँग फरक मत राखिरहेका छन् । विवेकशील साझा पार्टीको सूत्रका अनुसार विगतमा विवेकशील पार्टीअन्तर्गत रहेकामध्ये केहीले मिश्रको संघीयता र धर्मनिरपेक्षताविरोधी एजेण्डा बोकेर जानुपर्ने बताइरहेका छन् ।

भट्टराईले ट्वीट गर्दै लेखेका छन्, 'रवीन्द्रपथभन्दा मिलनपथ केही अग्रगामी देखियो । तर, समाजमा विद्यमान वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय, लैङ्गिक, जातपातजन्य विभेद र आर्थिक अल्पविकासका संरचनात्मक कारण र तिनको निदानको वस्तुसंगत चित्रण खै ?

अर्थात् यी प्रश्नहरूका बीच उनले रवीन्द्रको विरुद्धमा उठिरहेको आवाजलाई सहानुभूतिशील नजरले हेर्न खोजेको देखिन्छ । अनि पाण्डे, केशव दाहाललगायत युवाहरू भने पराेक्ष रूपले भट्टराईकै पाँच 'स' काे वरिपरि पुगेकाे बुझाउन खाेज्दै छन् । उनीहरूकाे १० हजार शब्दभन्दा लामाे दस्तावेज सबुतका रूपमा हिजाे मंगलबार पेस भएकाे छ ।

आफ्नो राजनीतिक चरित्रलाई मूलतः मध्यमार्गी भन्दै आएका विवेकशील साझा पार्टीका नेताहरूले संविधानले सम्बोधन गर्न खोजेका महिला, मधेसी, जनजाति, पिछडावर्ग, अल्पसंख्यकहरूलाई अपिल गर्नुपर्ने मत राख्छन् । न्याय, स्वतन्त्रता र संवृद्धि वैकल्पिक राजनीतिको मूल बाटो नाम दिइएको उक्त पत्रमा सुरुमा उनीहरू 'कि–वर्ड' अर्थात् प्रमुख शब्दावली भनेर अर्थ्याएका छन्– कल्याणकारी राज्य, गणतन्त्रको सुदृढीकरण, संघीयतामा सुधार, धर्मनिरपेक्षताको रक्षा, गुणस्तरीय र नि:शुल्क शिक्षा, सर्वसुलभ स्वास्थ्य, सामाजिक न्याय, सुशासन, शान्ति, युवा, महिला, दलित, जनजाति, मधेसी, समतामूलक समृद्धि ।

उनीहरूले लेखेका छन्, 'कुनै निश्चित कुल वंशका राजाको छोरा जन्मजात युवराज र स्वतः राजा हुने परम्पराको विकल्पमा सर्वसाधारण जनताका छोराछोरी राष्ट्रको सर्वोच्च निकायमा पुग्नु अवश्य नै सुन्दर कुरा हो । जनकपुरका एक जना मधेसी समुदायका डाक्टर रामवरण यादव हुन् वा भोजपुरकी एक जना महिला विद्यादेवी भण्डारी हुन् वा भविष्यमा अरु नै कोही दलित वा जनजाति हुन्, मुलुकको सर्वोच्च पद राष्ट्राध्यक्ष वा राष्ट्रपति बन्ने सम्भावना गणतन्त्रमा मात्र सम्भव छ ।' यस्ताे भनेर उनीहरूले मिश्रकाे राजाप्रति नरम दृष्टिलाई कटाक्ष गरेका छन् । विगतमा मिश्रले नाम या छद्मनाम दुवैमा राजतन्त्रकाे पैरवी गर्ने गरेकाे उनीहरूकाे संकेत छ ।

उनीहरूले दस्तावेजमा थपेका छन्, 'हाम्रोजस्तो बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक मुलुकमा संघीयता, धर्मनिरपेक्षता र समानुपातिक समावेशी प्रतिनिधित्व लोकतन्त्रको सुन्दर प्रयोग हो । यो नै सामाजिक सद्भाव, एकता र सामाजिक स्वामित्वको आधार हो ।'

यसरी वैकल्पिक राजनीतिकाे नाममा विगतदेखि चल्दै आएकाे बहस अब प्रस्ट दुई किनारा लागेकाे छ । विगतमा विवेकशील नेपाली दल निर्माणमा अग्रणी भूमिका खेलेका उज्वल थापा काेभिडका कारण यसै वर्ष बितिसकेकाे क्षति नयाँ पुस्ताका अभियन्तालाई छँदै छ । याे रिक्तताका बीच उनीहरूले विगतकाे अभियानकारी पार्टीकाे छविलाई अब राजनीतिक स्वरुपमा ढाल्न याेगदान गर्न खाेजेकाे देखिन्छ ।

उता मिश्रले पार्टीभित्र जस्ताेसुकै प्रतिक्रिया आए पनि आमसर्वसाधारणका बीचमा याे प्रस्ताव फालेर तरंग सिर्जना गर्न खाेजेका छन् । एउटा टेलिभिजन कुराकानीका क्रममा मिश्रले नेपाली समाजमा धेरै समस्या रहेकाे भन्दै याे हत्तपत्त नसुध्रिने दाबी गरेका छन् । उनकाे समग्र भनाइप्रति जनआन्दाेलनले अघि सारेका रूपान्तरणकारी एजेण्डासँग असहमति राख्ने तप्काले समर्थन दिएकाे छ । विवेकशील साझा पार्टीकै एउटा तप्का निर्दाेष अज्ञान काे शिकार भएकाे छः 'जनमतसंग्रह गर्दैमा के बिग्रन्छ र ?' यथार्थमा त्यसले उक्त दलभित्रकाे अराजनीतिक साेचलाई सतहमा प्रकट मात्रै गरिदिएकाे छ, जसलाई सम्झाउन मिश्रइतरकाे समूहलाई सजिलाे हुनेछैन ।

मिश्रकाे दस्तावेजलाई तर्कपूर्ण ढंगले प्रतिवाद गर्न सफल देखिए पनि पाण्डे, दर्शना, दाहाल र पंगेनीकाे समूहले उत्तिकै सामाजिक तरंग भने सिर्जना गर्न सफल देखिएकाे छैन । बरू आमरूपमा आएका तिखा प्रतिक्रियाकाे तर्कपूर्ण जवाफ दिन मिश्र स्वयम्‌लाई गाह्रो परेकाे देखिन्छ । केशव दाहालले भने, 'सबै साथीहरू एकै किसिमले प्रशिक्षित हुनुभएकाे छैन । हाम्राे काम कानमा सुनिँदा के लाेकप्रिय सुनिन्छ, त्यसकाे पछि लाग्ने हाेइन । समाजमा के हुनुपर्छ भन्नेबारे चिन्तन गर्ने, अनि जनतासँग त्यसैअनुरूप संवाद गर्ने हाे । त्याे गर्ने काेसिस चलिरहेकाे छ ।'

त्यसाे त मिश्रसँग सुरुवाती दिनमा सँगै रहेकाहरूले साथ छाडिसकेका छन् । मिश्र नयाँ कन्स्टिटुयेन्सीलाई आफूतिर खिच्न चाहन्छन् भन्ने देखिन्छ । खासमा त्याे 'नयाँ' आफैँमा पुरानाे हाे । ०४७ काे संविधान ठीक थ्याे भन्ने बाटाे । आन्दाेलनले स्थापित गरेका परिवर्तनका एजेन्डालाई निषेध गर्ने बाटाे । अर्थात 'मःम चाउमिन' काे बनिबनाउँ बाटाे ।

यस अर्थमा भट्टराईसँग विकल्पकाे बाटाे छ, त्यसलाई मूर्त रूप दिने संगठन आजकाे जीर्ण जसपासँग छैन । मिश्रलगायतसँग दुःखले आर्जेकाे संगठन त छ, तर अगाडि जाने बाटाेबारे स्पष्ट साेचकाे अभाव छ। अलिअलि बचेखुचेकाे युवा शक्ति तीव्र निराशातर्फ डाेरिन सक्छ । वैकल्पिक राजनीतिक बाटाेकाे खाेजी यात्रा आफैँ लामाे थकानतर्फ जान सक्ने देखिन्छ । विकल्पविहीनताका आगामी दिनहरूकाे यस्ताे कल्पनामा देउवा र ओलीहरू बूढानीलकण्ठ र बालकाेटका बार्दलीमा बसेर मुसुमुसु हाँस्दै बस्नेबाहेक के नै गर्न सक्छन् र ? आखिर कत्ति नसुध्रेरै पनि शासनसत्तामा उनीहरूकाे आलाेपालाे चलिरहन्छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन २०, २०७८ २१:०२