शिक्षकले विद्यार्थीलाई प्रश्न गर्न सिकाउनुपर्छ

A+ A A-

विकल्पको छनोटमा बितिजान्छ जीवन त्यसैले मैले जीवनका लागि धेरै विकल्प बनाइनँ । जीवनको पहिलो विकल्प थियो, इन्जिनियरिङ । दोस्रो विकल्प शिक्षण । र, आज १२ वर्षदेखि दोस्रो विकल्पमा छु ।

पहिलो विकल्पका लागि केही समय विज्ञान पढ्न थालें । तर, विज्ञानबाट म सन्तुष्ट हुन सकिनँ । त्यसपछि रोजें, मानविकी । भन्नलाई मान्छेहरु भन्छन्, ‘कतै केही गर्न नसकेपछि मान्छे मानविकीमा आउँछ ।’

मानविकीमा अंग्रेजी साहित्य पढ्न थालेको मलाई मान्छेहरुले ‘प्रेम कथा त पढ्ने होला नि’ भन्दै जिस्काउँथे । तर, साहित्य भनेको प्रेम कथा मात्रै रहेनछ । जीवन र जगत् बुझ्ने सैद्धान्तिक र भावनात्मक दृष्टि रहेछ । मलाई मानविकी पढ्दा मज्जा आयो ।

काठमाडौंबाट एमए सकेर कैलालीको टीकापुर गएपछि पहिलोपटक पढाउन कक्षाकोठामा पसे । सधैं विद्यार्थी भएको म शिक्षक बनेर कक्षाकोठामा पसें । ६० जना विद्यार्थीअगाडि उभिए । बेन्चमा बसेर मास्टरले पढाएको पढ्नु र मास्टर बन्नुको अन्तर पहिलोपटक बोध भयो । पहिलो दिनको कक्षामा मुस्किलले ५ मिनेट पढाए होला ।

त्यसपछि म पढाउन सक्दिनँ भन्दै बाहिर निस्कें । तर, कलेजका प्रिन्सिपलले जिद्दी गरे । अर्को मास्टर नआउँदासम्म पढाइदेऊ भन्न थाले । अब पढाउनुपर्ने बाध्यता भयो । घर आएर दैनिक ६ घण्टाभन्दा बढी पढ्न थालें । मलाई घरमा पढिरहेको देखेर मान्छेहरुले सोध्न थाले, ‘एमएमा ब्याक लागेको छ ?’

शंका गर्न थाले, ‘यो त ब्याक लागेर आएको रहेछ ।’

यी शंका र प्रश्नले मलाई बिथोलेनन् । किनभने, तपार्इं आफू पढ्दा आफूलाई ढाँट्न सक्नुहुन्छ तर अरुलाई पढाउँदा ढाँट्न सक्नुहुन्न ।

टीकापुरमा एक वर्ष पढाएर एमफिल पढ्न काठमाडौं आए । काठमाडौं आउनुको मुख्य उद्देश्य त सहज जीवन बाँच्ने नै थियो । तर, काठमाडौंमा एक छाक गुजारा गर्ने प्रयास गर्दा गर्दै महिना, वर्ष बिते । काठमाडौं आएर शिक्षक हुने योजना थिएन् । शिक्षणबाहेक अरु नै केही गर्छु भन्ने थियो । तर, एमफिलको एउटा प्रेजेन्टेसनले मलाई फेरि शिक्षक बनायो ।

अभि सुवेदीको एउटा टेक्सटमा मैले प्रेजेन्टेसन बनाएको थिएँ । प्रेजेन्टेसन हेर्ने शिक्षक थिए सञ्जिव उप्रेती । मेरो प्रेजेन्टेसनपछि सञ्जिव सरले उठेर मलाई धाप मार्दै भने, ‘हो, एमफिलको प्रेजेन्टेसन यस्तो हुनुपर्छ ।’

यही प्रजेन्टेसनको चर्चाले मलाई डन बस्को कलेजले मास्टर बन्न बोलायो । र, यसपछि सुरु भयो मास्टरी पेसा ।

हामी शिक्षक प्यासिभ विद्यार्थी उत्पादनमा लागेका छाैं कि जस्तो लाग्छ । शिक्षक बोल्छ, विद्यार्थी सुन्छ । न सवाल गर्छ, न जवाफ दिन्छ । बस्, मौन रहन्छ ।

विद्यार्थी प्यासिभ बन्छ, शिक्षक एक्टिभ हुन्छ । हामी शिक्षक एकोहोरो चिच्याउँछांै । कराउँछौं । वान वे शिक्षण गर्छौं । विद्यार्थीलाई सक्रिय बनाउँदैनौं । एउटा पेन्टरको अगाडि थरीथरीका रंग हुन्छन् । ती सबै रंग मिसाएर उसले सुन्दर चित्र बनाउँछ । हो, त्यसरी नै शिक्षकले पनि विद्यार्थीको बीचमा विचार र टेक्स राखिदिने हो भने कस्तो हुँदो हो ?

परीक्षा र परीक्षामा आउने प्रश्न केन्द्रित हुने हाम्रो प्रणालीले गर्दा शिक्षकहरु टेक्स्टलाई कम्प्लेक्स बनाउन लाग्छन् । शिक्षकले नै टेक्स्ट कम्प्लेक्स बनाएपछि विद्यार्थी डराउँछ, शिक्षकसँग टेक्स्टसँग र परीक्षासँग ।

अहिले पनि धेरै मान्छेलाई जिन्दगी कठिन लाग्छ । गाह्रो लाग्छ । किनभने, उनीहरुको स्कुलिङ नै कम्पलेक्स बनाएर गरिएको छ । विद्यालय तथा कलेजमा विद्यार्थीलाई डर देखाइन्छ । कहिले परीक्षाको, कहिले जागिरको । टेक्स आफैंमा कति गाह्रो छ वा छैन भन्दा पनि शिक्षकले सहजीकरण गर्ने महत्वपूर्ण कुरा हो ।

टेक्स्ट सहजीकरण नगरेकै कारण हाम्रा विद्यार्थीसँग डिग्रीको सर्टिफिकेट हुन्छ । तर, व्यवहार र ज्ञान भने शून्य प्रायः हुन्छ । हाम्रो आजको शिक्षाको सबैभन्दा ठूलो कमजोरी नै यही हो । र, यो कमजोरीका लागि हामी शिक्षक पनि जिम्मेवार छौं ।

शिक्षकलाई बिनार्ति माया गर्छन् विद्यार्थी । त्यही भएर त विद्यार्थीका लागि सकेसम्म हर समय उपलब्ध हुनुपर्छ शिक्षक ।

शिक्षणलाई पेसाभन्दा माथि राख्ने हो भने शिक्षक अब्बल बन्न सक्छन् । कर्मकाण्डी मात्रै नठानेर पढाउने हो भने विद्यार्थीले धेरै कुरा सिक्न सक्छन् ।
प्रत्येक वर्ष प्रत्येक सेमेस्टरमा फरक–फरक समाज, पृष्ठभूमि र विचारका विद्यार्थी आउँछन् । हरेक दिन युवा विद्यार्थीसँग संगत गर्न पाउँछन् शिक्षक । त्यही भएर लाग्छ, शिक्षक कहिल्यै बुढो हुँदैन । उसलाई हरेक पुस्ताको मनोविज्ञान, चाहना, रहर, बाध्यता र आवश्यकता थाहा हुन्छ ।
केही वर्ष पहिलेका विद्यार्थी शिक्षकसँग नजिकिन डराउँथे । शिक्षकसँग डराएकै कारण होला उनीहरु अचाक्ली पढ्थे । यस्ता विद्यार्थीलाई एक सेमेस्टर पढाइसक्दा बल्ल शिक्षकसँग घुलमिल हुन्थे । अवस्था कस्तोसम्म हुन्थ्यो भने जोक सुनाउँदा पनि हाँस्दैनथे ।

तर, पछिल्लो पुस्ता बदलिएको छ । एक हप्तामै शिक्षकसँग दोस्ती गरिसक्छन् विद्यार्थी । फेसबुक, टवीटर, इन्साटग्राममा शिक्षकसँग संवाद गर्न थालिसक्छन् ।

पहिले पहिलेका विद्यार्थी शिक्षकसँग प्रश्न गर्दैनथे । तर, अहिलेका विद्यार्थी भने हरेक प्याराग्राफमा सवाल गर्न थालेका छन् । शिक्षकको लवाइ, खवाइ र बोलीमा समेत प्रश्न गर्छन् अहिलेको पुस्ता ।

पहिले शिक्षक र विद्यार्थी दुवैका लागि ज्ञानको सीमित स्रोत थिए । अहिले यस्तो अवस्था छैन । ज्ञानका असीमित स्रोत छन् । प्रविधिमा विद्यार्थी अब्बल छन् त्यसैले अबका शिक्षकले संसारभरको आवश्यक ज्ञान राख्न सकेन भने त्यसको शिक्षणमा लामो भविष्य छैन । अब शिक्षणमा चौनौती छ किनभने अबको विद्यार्थी विश्वसमाज तथा ग्लोबल भिलेजको विद्यार्थी हो ।

त्यसैले त म हरेक बिहान उठेर पत्रपत्रिकामा छापिएका समाचार र विचारसँग अपडेट हुन्छु । मोबाइलमा अन्तर्राष्ट्रिय समाचार संस्थाका समाचार हेर्छु र विश्व समाजबारे अपडेट हुन्छु । खेलकुद, प्रविधि, अर्थतन्त्र र राजनीतिबारे अबको शिक्षक अपडेट हुनैपर्छ । अब ‘प्रोफेसर शर्माको डायरी’ शैलीका शिक्षकको शिक्षण पेसामा काम छैन ।

दु्रत गतिमा विकसित भइरहेको प्रविधि, ज्ञान र सूचनाको बढ्दो स्रोतले हाम्रो पाठ्यक्रमलाई पनि चुनौती दिएको छ ।

अबको हाम्रो शिक्षण व्यवस्थाले विद्यार्थीलाई प्रश्न गर्न सिकाउनुपर्छ । मौन रहन सिकाएर अब शिक्षक विद्यार्थी कोही पनि उँभो लाग्दैन । अंग्रेजीमा एउटा भनाइ छ, ‘अ सिगंल क्वोइसन क्यान चेन्ज योर लाइफ ।’

प्रश्नसँगै विद्यार्थीलाई कल्पनाशील बन्न प्रेरिरत गर्नुपर्छ । विद्यार्थीलाई विभिन्न विचार र सिद्धान्तसँग अभ्यस्त गराउने प्रयास थाल्नुपर्छ । तर, दुर्भाग्य भन्नुपर्छ, आलोचनात्मक चेत, विचार, कल्पना सिकाउने समाजशास्त्र र मानवशास्त्रमा बर्सेनि विद्यार्थी घटिरहेका छन् ।

विनोदविक्रम केसीको एउटा कविता छ :

आज सरको क्लास लिन्छ विद्यार्थी
म बहिष्कार गर्छु तपाईंका कक्षा
जबसम्म यो कक्षाकोठामा प्रवेश गर्नेछैनन्
बाढीले खाने खेत र,
पहिरोले लाने बारीको ज्यामिती
झुपडीको अर्थशास्त्र
दुःखको समाजशास्त्र
पीडाको वास्तुशास्त्र
आँसुको रसायनशास्त्र
तबसम्म म बहिष्कार गर्छु तपाईंका कक्षाकोठा ।

यस्ता प्रश्न र विचार बोकेर कुनै दिन कोही विद्यार्थी कक्षाकोठामा पस्यो भने के होला ? आजका हाम्रा शिक्षकले थेग्लान् यी प्रश्नको भार । तर, म भन्छु, हामी शिक्षकले हरेक विद्यार्थीलाई यस्तै प्रश्न गर्न सक्ने । यस्तै विचार राख्न सक्ने विद्यार्थी बनाउन लाग्ने हो भने । सोच्नुहोस् त, पढाउनुको परिभाषा कसरी बदलिन्छ होला । र, पढाउनु कति रोमाञ्चक हुन्छ होला ।

(१२ वर्षदेखि शिक्षण पेसामा आबद्ध देवेन्द्र क्षेत्रीसँग गरिएको कुराकानीमा आधारित)

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ १८, २०७६ २३:१८