संसदमा ‘श्रीमान् गम्भीर नेपाली’ गाउनेकै बिगबिगी छ

A+ A A-

समयचेतले निखारिएका कवि हुन्, हेमन यात्री । आलोचनात्मक चेतका यात्रीका कविताले नागरिकमा जागरण ल्याएको छ । सत्तासीनलाई खबरदारी गरेको छ । बिम्बमा खेल्न माहिर कवि यात्रीसँग शिलापत्रकर्मी सागर चन्दले गरेको राजनीतिक संवादः

परिवर्तित राज्य व्यवस्थाले समाज र साहित्यमा के–कस्तो परिवर्तन ल्याए जस्तो लाग्छ ?

नीतिगत रुपमा यो व्यवस्था परिवर्तन भए जस्तो देखिन्छ । तर, व्यवहारमा त्यस्तो छँदै छैन । आज पनि श्रीमान् गम्भीर नेपाली, राष्ट्रगान गाउने लिडरको बिगबिगी छ संसदमा । जरामै समस्या भएको बोटले पाउलिएर शीतल दिन्छ भनेर के आशा गर्ने ? त्यसैले सैद्धान्तिक रुपमा देश परिवर्तन भए पनि आमनागरिकले परिवर्तनको प्रत्याभूति गर्न पाएकै छैनन् भन्दा पनि हुन्छ । तर, सैद्धान्तिक रुपमा परिवर्तित आजको राज्यको स्वरुप भने दश वर्षे युद्धको उपलब्धि हो भन्नेमा कुनै सन्देह छैन । यति मात्रै होइन, युद्धले निमुखालाई बोल्न सिकायो । इतिहासको पिँधमा दबिएर रहेका आवाजहरु केही हदसम्म बिउँझाएको पनि सत्य हो । कला, साहित्य, संस्कृतिमा पनि यसका झोंकाहरु देखिए । विशेष ५० र ६० को दशकमा युद्धको अनुहार कला साहित्यमा राम्रै देखिए । खासमा दस वर्षे युद्धसँग एउटा जिउँदो सपना थियो । तर, कालान्तरमा युद्धले आफ्नो सपना पूरा गर्यो भन्ने लाग्दैन मलाई । आजको दिन हेर्नुस्, युद्धको नेतृत्व गरिरहेकाहरुका आँखामा कुनै सपना छैन, चेहरा कान्तीविहीन, निरीह भएर कसरी विलय भए अर्कै समूहमा गएर ।

परिवर्तित राज्य व्यवस्थामा जीवन बाँच्दा केही फरक अनुभूति भएको छ कि छैन ?

एउटा कवि आममानिस पनि हो । आममानिसले देख्ने दुनियाँ र कविले देख्ने, भोग्ने दुनियाँ एउटै हो । फरक के मात्रै हो भने कविहरुसँग अभिव्यक्तिमा नवीनता आममानिसले भन्दा कुनै पनि वस्तुलाई फरक दृष्टिले व्यक्त गर्ने ढंग भएकाले कविहरुको अस्तित्वलाई खास मानिएको हो । एउटा आममानिस भएर तपाईंले भनेको परिवर्तित राज्यमा आफैंले अनुभव गरेको एक–दुई उदाहरण राख्छु ।

पहिलो, गत मंसिरमा एउटा कार्यक्रम गर्नुपर्ने भयो । मोरङ जिल्लाको साबिक रमितेखोला गाविस, हाल मिक्लाजुङ गाउँपालिकाको आइतबारेस्थित टाँडी माविमा पुस्तकालयको उद्घाटन, साहित्यिक कार्यक्रमलगायतका अन्य कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । कार्यक्रमका लागि राष्ट्रगानका सर्जक व्याकुल माइलालगायतका साहित्यिक क्षेत्रका राष्ट्रिय व्यक्तित्वको उपस्थिति रहने टुंगो लागिसकेको थियो । यसै सन्दर्भमा गाउँपालिका प्रमुखलाई पनि स्वाभाविक रूपमा निमन्त्रणा गरिने नै भयो । तर, भयो के भने मर्यादा क्रमले आफू प्रमुख अतिथि नभए कार्यक्रममा आउन नसक्ने जानकारी दिए । उनी कार्यक्रममा आएनन् पनि ।

दोस्रो, यो पनि स्कुलसँगै जोडिएको उदाहरण हो । २०६७ वैशाखमा उही गाउँपालिका प्रमुख दलबलसहित मेरै गाउँको एउटा प्राइमरी स्कुलको निरीक्षणमा आए । र, विद्यार्थी संख्या नपुगेको कारण देखाइ विद्यालय बन्द गर्नुुस् भनेर हुकुमी आदेश जारी गरे । खासमा विद्यालयमा विद्यार्थी नभएर नआएका होइनन् । अरु नै विविध कारणले विद्यालय नआएका हुन् । अभिभावकसंग नानीहरु किन विद्यालय नआएका हुन् ? आन्तरिक कारण बुझ्न सक्नुपथ्र्यो एउटा जनप्रतिनिधिको हैसियतले । तर, उनले त्यसो गर्न चाहेनन् । खाली आफू शासक हुनुको दम्भ देखाइरह्यो ।
यी दुई उदाहरणले गाउँगाउँमा पुगेको सिंहदरबार शासकका चिन्तन कस्तो रहेछ भन्ने जान्न सहयोग पुग्छ । मेरो ठाउँमा मैले भोगेको साधारण घट्नाहरु हुन् यी । देशभर यी र अन्य जटिल नजिरहरु कति छन् कति, के साध्य । सम्झँदा पनि उदेक लागेर आउँछ ।

‘गाउँगाउँमा सिहँदरबार’ भन्ने नारालाई व्यावहाकि रुपमा कसरी लिनुभएको छ ?

यसलाई मेटाफोरिकल्ली बुझ्दा राम्रै सुनिन्छ होला । गाउँमा सिंहदरबार पुग्नु भनेको स्थानीय निकायलाई अधिकार सम्पन्न बनाउन दिनु पनि हो । स्थानीय निकायलाई अधिकार हस्तान्तरण गर्दा नागरिकले सेवाको प्रत्याभूति गर्ने अवसर पाउँछन् ।

तर, त्यो अधिकार जनताले कसरी प्राप्त गरिरहेका छन् भन्ने कुरा चाहिँ महत्वपूर्ण रहन्छ । जनप्रतिनिधिहरु इमानदार भएर काम गर्ने हो भने आफूलाई प्रमाणित गर्ने ज्यादै ठूलो स्पेस हो, आजको समय । तर, अघि उदाहरणमा दिइए जस्तो जनप्रतिनिधि भयो भने नागरिकमा निराशा मात्रै हात लाग्छ । त्यसले अर्को विद्रोहको माग गर्दैन भन्न सकिन्न ।

वर्तमान सरकार र यसका क्रियाकलापलाई कसरी हेरिरहनुभएको छ ?

विगत होस् वा वर्तमान । तात्विक भिन्नता खास केही छैन । हिजो श्री पाँचको सरकार थियो, आज नेपाल सरकार भएको छ । शासक हिजो पनि उही थियो, आज पनि उही छ । व्यवस्थालाई तपाईं लोकतन्त्र, गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षता जेसुकै नाम दिनुस् । तर, नयाँ केही सिर्जनात्मक आविष्कार हुन्छ भनेर सोच्नु नै गलत हुनेछ । जबसम्म शासकको सोचमा परिवर्तन आउँदैन, यथास्थितिमा उनीहरुबाट केही आशा नराखे हुन्छ । नेपालको इतिहासमै आजको जस्तो शक्ति सम्पन्न सरकार सायदै थियो । तर, खै यति मजबुद सरकारप्रति जनताले मेरो सरकार हो भन्ने अनुभूति गर्न पाएका खै ? देशमा हिजो एउटा राजा थियो, आज श्रीपेचबिनाका सयौं राजाहरु छन् । उनीहरु हिजोका राजाको हुकुमी शासन चलाएर बसेका छन् गाउँगाउँमा ।

पहिचान, समावेशिता र समानताका लागि हाम्रो संघीयता अभ्यास कति फलदायी भइरहेको छ ?

हाम्रोमा संघीयताको अभ्यास नयाँ भएकाले बिस्तारै यसले पिकअप लिन्छ भन्नु एउटा कुरा हो । तर, हाम्रा नेताको नियतमाथि नै शंका गर्नुपर्ने देखिन्छ । वर्ष दिन नागेर समय अझ पर पुगिसक्यो । तर, प्रदेशको राजधानी र नामसमेत जुराउन सकेका छैनन् । अर्को कुरा संघीयताको मेन स्पिरिट भनेको डि–सेन्ट्रलाइज हुनु हो । तर, विकेन्द्रीकरणमा पनि केन्द्र नै खोजिरहेका छन् जनताका प्रतिनिधि ।

काठमाडाैं, विराटनगर, वीरगन्ज, पोखरा, धनगढी जस्ता सहर आफैंमा एउटा केन्द्र हो । यी स्थानमा प्रदेशको राजधानी हुनु भनेको संघीयताको स्पिरिट कुल्चिनु हो । व्यावहारिक हिसाबले पनि यी ठाउँहरु प्रदेश राजधानी हुनु उपयुक्त स्थान होइन । जनताले जिताएर पठाएका अधिकांश प्रतिनिधिहरु जनताको हितमा नभएर आफ्नो स्वार्थका निम्नि निर्णय गरिरहेका छन् ।

अझ सोझो भाषामा भन्दा आफ्नो घर घरेडी नजिक राजधानी बनाउनुपर्छ भन्ने धेरै संसदहरुको मनस्थिति बुझ्न गाह्रो पर्दैन । प्रदेश सरकार छुट्टै अधिकार सम्पन्न सरकार हो वा संघीय सरकार मातहतअन्तर्गतकै सरकार हो भनेर द्विधामा देखिन्छ । भर्खरै मात्र प्रधानमन्त्री केपी ओलीको प्रदेश सरकार भनेको संघीय सरकारको एउटा इकाइ हो भन्ने अभिव्यक्तिले समेत यसलाई थप पुष्टि गर्छ । यस्तो अवस्थामा पहिचानसहितको संघीयताको सवाल ठट्टा जस्तो भएको छ ।

अहिले राजनीति र साहित्यमा ‘पहिचान’को मुद्दा सेलाएको हो त ?

पहिचानको सवाल प्रखर रुपमा छलफलको विषय बनेको त्यही दस वर्षे जनयुद्धपछि नै हो । युद्धले जबरजस्त निर्माण गरेको एउटा खास मुद्दा भने पनि हुन्छ । दलित, आदिवासी जनजाति, मधेसी, महिला, गरिब र पिछडा वर्गको निम्ति मुखर रुपमा आवाज तत्कालीन नेकपा माओवादीले उठाएकै हो ।

एक हदसम्मको अधिकार सम्पन्न बनाएकै हो । राज्यको हरेक अंगमा महिलाहरुको अनिवार्य सहभागिता, दलित, जनजाति, मधेसीलगायत राज्यद्वारा पछाडि पारिएका समुदायमा आरक्षणको सुनिश्चित व्यवस्था भएकै हो । यही दस वर्षे युद्धको अन्तरमा बसेर लेखक कविहरुले अँध्यारो–उज्यालोका लागि सयौं गीत, कविता, कथा र उपन्यास सिर्जना गरे ।

तर, समय क्रममा माओवादी आफैं छिन्नभिन्न भए । टुक्रिँदै टक्रिँदै आज नेकपा माओवादी भन्ने पार्टी आफैं अतीत भइसक्यो । प्रारम्भमा माओवादीले उठाएको पहिचानको मुद्दा उसको विण्लयसँगै किनार लाग्यो । तर, पहिचान साहित्यको कुरा गर्दा अधिकार प्राप्तिसँग मात्रै पहिचानलाई हेर्न हुन्न भन्दै आइरहेको हुँ मैले । हामी यति विविध संस्कृति, सभ्यता, जातजातिले सम्पन्न छौं कि संसारमा कतै नभएको सभ्यता हामीसँग छ । हरेक जातजातिसँग अलग भाषा, अलग संस्कृति र अलग जीवन–मृत्यु पद्धति छ हामीसँग ।

जस्तो म आफ्नै किराँती राईहरुको मृत्यु परम्पराको एउटा उदाहरण राख्छु । हाम्रो समुदायमा एउटा मानिसको मृत्युपछि मृतकको अन्तिम संस्कार गर्ने दिन नक्छुङ (झाक्री) मार्फत मृतक फेरि एकपटक आफ्नो घरमा आउँछ । र, आफ्नो जिन्दगीलाई एकपटक रिभिजिट गर्छ । जीवनभर गरेको कर्मबारे भन्छ । सुख, दुःखका अनेक घटना सुनाउँछ । कुनै कुराहरुले चित्त दुःखेको भए त्यो पनि सुनाउँछ । जिउँदो रहँदा केही गोप्य चि कतै राखेको भए राखेको ठाउँसमेत देखाउँछ र झाँक्रीले प्राप्त गर्छ । आफ्ना केही इच्छाहरु भए व्यक्त गर्छ ।

यसरी रातभर नक्छुङमार्फत संवाद गरेर बिहानपख ऊ फेरि सधैंका लागि बिदा मागेर जान्छ । यो आफैंमा एउटा गतिलो आख्यान हो । यसरी हामी हुनुको आफ्नै मौलिक पहिचान पनि छ । हामीसँग रहेका यस्ता कैयौं आन्तरिक सौन्दर्य र सभ्यताहरु छन् । जसलाई लेखनमार्फत ल्याउन जरुरी छ त्यसैले पहिचानलाई पोलिटिकल राइटको आँखाले मात्रै नहेरी बृहत् रुपमा हामीले बुझ्नु जरुरी छ । यस अर्थमा पहिचान साहित्यिक लेखन सेलाएको भन्न मिल्दैन सायद ।

पछिल्लो समय लेखिएका साहित्यलाई कसरी लिनुहुन्छ ?

संख्यात्मक हिसाबले अत्यन्तै ज्यादा साहित्य लेखिँदै गरेको पछिल्लो समय हो । तर, लेखिए जति सबै साहित्य हुँदैन । यो बुझ्नु जरुरी छ । लेख्ने सबै साहित्यकार पनि नहुन सक्छ । यो पनि बुझ्न जरुरी छ । लामो समयको साधना पछि एउटा कवि र लेखक परिपक्व बन्ने हो ।

पछिल्लो पुस्ता आज लेखेर भोलि हिट भइहाल्ने सूत्रमा दौडिरहेको छ । त्यो दुर्घटनाको बाटो हो । लामो रेसको धावकले कहिले हतार गर्दैन । धैर्यता, अध्ययन र साधना लेखनको मूल मन्त्र भने पनि हुन्छ । तर, पछिल्लो भीडमा त्यस्ता केही आसलाग्दा कवि लेखकहरु छन्, जसलाई नछुटाई पढिरहेको हुन्छु म । जो निकै परसम्म पुग्ने सामथ्र्य राख्छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ १८, २०७६ २३:०७