नक्सामा खुम्च्याइएकाे बीपीकाे आर्थिक दृष्टिकोण

A+ A A-

नेपाली सन्दर्भमा विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (बीपी कोइराला)लाई एक प्रजातन्त्रवादी मात्रको पैरवी गर्ने पात्रको रूपमा चित्रण गर्ने गरिन्छ जसरी कार्ल मार्क्सलाई प्रगतिशीलहरूले आफूहरूलाई मूल प्रवाहीकरण गर्ने अध्येताको रूपमा लिन्छन् । प्रजातन्त्रवादी शक्ति र प्रगतिशील शक्ति यी सबैका चित्रण नितान्त अर्थहीन छन, किनकि विश्वमा कार्ल मार्क्सको पुँजी तथा श्रमको विचार र नेपाली परिप्रेक्ष्यमा बीपीको प्रजातान्त्रिक समाजावादको विचारले कुनै पनि भेद बोक्दैनन् ।

प्रजातन्त्रवादीहरूले बीपी हाम्रो र प्रगतिशीलहरूले मार्क्स हाम्रो भन्ने धारणा बोक्दैनन् भने किन कांग्रेसका कार्यालयहरूमा मार्क्सका तस्वीरहरू र कम्युनिस्टहरूका कार्यालयमा बीपीका तस्वीरहरू टाँगिन्नन् त ? विश्व बजारमा मार्क्सको पुँजी र नेपाली बजारमा बीपीको समाजवादी प्रजातन्त्र भजाउने जमात बढ्दो छ । बीपी बहस नेपालमा एक दिन तातिन्छ, जब बीपी जयन्ती आसपास हुन्छ । सायद नेपालको वर्तमान प्रजातान्त्रिक धार र अभ्यास देखेको भए बीपी पक्का पनि रुन्थे होलान् ।

अन्त्यहीन राजनीतिमा मार्क्सलाई सिर्फ आफ्नो ठान्ने प्रगतिशीलहरू र प्रजातान्त्रिक मर्यादाको विचारबाट अभिप्रेरित भनी स्वपुँजीको बढोत्तरीमा ध्यान दिने प्रजातन्त्रवादी शक्ति कालान्तरमा अस्तित्वबेगर भए भन्दा आत्तिनुपर्ने कुनै ठोस कारण छैन । यस लेखमा बीपी स्मृति दिवसको सन्दर्भ र सो मेसोमा उनकै आर्थिक चिन्तनको पाटोलाई थोरै वस्तुनिष्ठ भई उल्लेख गर्न खोजिएको छ ।

गरिबीको दुष्चक्रको सिद्धान्तका बारेमा बीपीको विचार पृथक्, सारगर्वित र यथार्थ छ, जुन सिद्धान्तअनुरुप गरिब दिनानुदिन गरिब हुँदै जाने र धनी दिनानुदिन धनी हुँदै जाने हो । यस सन्दर्भमा यो विचार जुन सिद्धान्त सन् १९५० को दशकमा इस्टोनियाली वैज्ञानिक रेग्नर नुर्क्सेले सोही सिद्धान्त प्रतिपादन गरी मूर्त रूप दिए । यस सिद्धान्तको नेपाली प्रारूप सन् १९४७ तिर नै बीपी कोइरालाले विराटनगरको जुटमिल आन्दोलनमा प्रस्तुत गरेको पाइन्छ । नेपाली विद्यमान सन्दर्भमा सोही सिद्धान्त (गरिबीको दुष्चक्र) लागू हुँदै गएको छ । खासमा बीपीलाई एब्सट्र्याक्ट चिन्तकको रूपमा लिँदा उनी एक राजनीतिक अर्थशाष्त्री हुन् ।

स्वच्छन्द अर्थशाष्त्र वा बजारका विषयमा बीपीले विविध विचार प्रस्तुत गरेको पाइन्छ । आर्थिक समाजवादमा बजारलाई अंकुश लाउनु भनेको पाप वा सोसरह मानिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा स्वतन्त्र बजारीकरणको सोच जंगबहादुरमा पनि थियो कि भनेर भन्न सकिन्छ । किनकि बेलायत भ्रमणको बेला उपलब्ध भएका विभिन्न खाद्यवस्तुहरूमा जंगबहादुरले 'यो खान्की कहाँ फलेको' भनेर सोध्दा विदेशबाट ल्याएको भनी गोराहरूले भन्दा तीनछक परेको कुरा उल्लेख छ ।

बीपी कोइरालालाई फरक कोणबाट विश्लेषण र अध्ययन प्रयोजनार्थ आधारशिला बनाउँदा उनको बिर्ता उन्मूलन तथा जग्गा जोत्नेको हुनुपर्छ भन्नेजस्ता अर्थ, राजनीति र समाजवादसँग जोडिएका सारगर्वित तत्त्व हुन् ।

जंगबहादुर छक्क पर्नु स्वाभाविक थियो, किनकि ऊ बेला नेपालमा खाद्यान्न आयात वा निर्यात हुँदैनथ्यो । आफूसँगै गएकाहरूसँग जंगबहादुरले त्यसो पो गर्नुपर्ने रहेछ भन्ने किसिमको धारणा राखेको कुरा पढ्न पाइन्छ । यो पनि एक हदसम्म जंगबहादुरको खुला व्यापारको धारणा हो कि भनेर भन्न सकिन्छ ।

औद्योगिकीकरण, भूमि सुधार, वैदेशिक सहायता, कर तथा उत्पादनमा आधारित गतिशीलता उनको अर्को आर्थिक दृष्टिकोणका आयामक विचारधारा थिए, जसमा पूर्ण प्रजातन्त्रलाई मूलप्रवाहीकरण तथा दृष्टिगत गरी अवलम्बन गरिएको पाइन्छ । यसको उदाहरणमा औद्योगिकीकरणमा रोजगारी, भूमि सुधारमा भूमिविहीनलाई भूमि, वैदेशिक सहायताले विकास र खुला अर्थतन्त्रलाई प्रश्रय आदि ।

आर्थिक सवलीकरणमा औद्योगिकीकरणले आधुनिकतालाई प्रश्रय दिन्छ । सोहीअनुकूल ग्रामीण विकासको अवधारणाले आर्थिक न्यायको पहलकदमी गर्दछ । वैदेशिक सहायताले कूटनीतिलाई सबल र सक्षम तुल्याउँछ, जसबाट योजना तर्जुमामा सबैको सर्वसुलभ सहभागिता र समान पहुँच पुग्छ । यी सबै कुरामा सबै नेपाली जनताको बराबर पहुँच पुग्नु भनेको एक हदसम्म बीपी कोइरालाका अनुसार आर्थिक समानताको न्यायोचित वितरण हो ।

अर्कोतर्फ, स्थानीय विकासको माध्यमबाट आर्थिक रूपान्तरणको दृष्टिकोण बीपी कोइरालाको अर्को पाटो थियो, जुन कुरा उनले भारतमा गान्धीबाट, चीनमा माओत्सेतुङबाट र ताञ्जानियामा जुलियस नियारेबाट सिकेको हुन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । किनकि बीपी भारतमा गान्धीको विचारधाराबाट प्रभावित थिए, चीनमा कम्युनिस्ट नेता माओत्से तुङको सिधा सम्पर्क तथा ताञ्जानियाका जुलियस नियारे भारतीय नेता गान्धीका एक असल हिमायती थिए । बीपी र नियारे दुवै गान्धीको विचारले प्रभावित भन्नुको तात्पर्य दुवै एकै 'थट अफ स्कुल' का थिए ।

निष्कर्षमा बीपी कोइरालालाई फरक कोणबाट विश्लेषण र अध्ययन प्रयोजनार्थ आधारशिला बनाउँदा उनको बिर्ता उन्मूलन तथा जग्गा जोत्नेको हुनुपर्छ भन्नेजस्ता अर्थ, राजनीति र समाजवादसँग जोडिएका सारगर्वित तत्त्व हुन् । तर पछिल्लो समय यी तत्त्व अलिक क्षीण हुँदै गएको जस्तो आभास हुन्छ । किनकि, उनका विचारका अनुयायीहरूले समेत बीपीको विचारलाई केवल 'बीपीको नाममा' मात्र कनेक्सन गरेको पाइन्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन १९, २०७८ ०७:११