चिडियाखानामा बाघले यसरी जमाउँछ आफ्नो प्रभुत्व

A+ A A-

बिहीबार विश्व बाघ दिवस मनाइयो ।

बाघ दिवसको अवसर पारेर बाघ हेर्न बाजुरादेखि सिन्धुलीसम्मका मानिसहरू चिडियाखाना पुगेका थिए । कोभिड हुँदैनथ्यो भने बाघ दिवसमा चिडियाखानामा मानिसहरूको भीड लाग्ने गर्थ्यो ।

बाघ दिवसमा यसअघि चिडियाखानामा पाँच हजारभन्दा बढी मानिसहरू बाघ हेर्नका लागि पुग्थे । तर बिहीबार कोरोनाका कारण यो भीड खुम्चिएर पाँच सयमा पनि पुग्न मुस्किल थियो ।

बाघको संख्या कसरी दोब्बर बढाउने भनेर विश्वभर घनीभूत बहस भइरहेको छ । उसको प्रजनन, वासस्थान र संख्या विस्तार गर्ने बहसमा यतिखेर राष्ट्रका पदाधिकारीहरू लागिरहेछन् । तर अहँ ! बाघलाई यी कुनै कुराको पर्वाह छैन ।

चिडियाखानाको बाघ हेर्दा यस्तो लाग्छ, बाघको संख्या बढाएर दोब्बर बढाउने सूचना उसको कानसम्म पुगेकै छैन । आफ्नै साहस र आँटको उपहास गर्दै लुपुक्क बसेको बाघले खोइ कुन्नि के सुनिरहेछ ? के भनिरहेछ ? थाहा छैन ।

मानिसहरू बाघलाई एक टकले हेर्छन् । तर बाघ भने मानिसलाई उतिसारो हेर्ने ह्याउ पनि राख्दैन ।

चिडियाखानामा राखिएका सयौँ पशुपंक्षीमध्ये बाघ कति लोकप्रिय छ भन्ने प्रमाण हो बाघको होर्डिङ बोर्ड । जहाँ बाघको झलक भन्दा पहिले चित्रले हतार गर्दै भन्छ, ‘म यता छु ।’

चिडियाखानाको मुख्यद्वारबाट देब्रे लाग्दै जाँदा करिब २/३ मिनेटको दूरीमा बाघ राखिएको ठाउँ आइपुग्छ । अथवा मानिसहरूको भीड सबैभन्दा धेरै जहाँ देख्नुहुन्छ त्यही नै बाघ राखिएको ठाउँ हो भनेर बुझ्दा पनि हुन्छ ।

‘घरमा कसैले नपाल्ने अजंगको जनावर चिडियाखानाले पालेको रे’छ, कस्तो गज्जब,’ आँखै नझिम्काइ बाघलाई हेरिरहेका सिन्धुलीका दलबहादुर घिसिङले एक्कासी मनोलाप भङ्ग गरिदिए ।

बाघ दिवसको दिन चिडियाखानाका अधिकांश बाघ लुपुक्क ओडारभित्र लुकेर बसिरहेका छन् । गर्मी सहन नसकेर होला, अर्को बाघ पोखरीमा बसेको छ ।

‘प्रताप’, ‘जगती’ र ‘महाराज’ नाम गरेका बाघ मात्रै अवलोकनका लागि राखिएका छन् । बाँकी ‘बाङ्गे’ र ‘बाली’ पछाडिपट्टि खोरमा छन् ।

ओडारभित्र लुकेर बसिरहेको ‘प्रताप’लाई चिडियाखानाका एसिस्टेन्ट क्युरेटर गणेश कोइरालाले नामै काँडेर बोलाउँछन् । अचम्म, प्रताप ओडारभित्रबाट पुलुक्क बाहिर हेर्छ ।

बाघ पनि आफ्नो नाम जान्ने भइसके छ !

प्रतापमात्रै होइन चिडियाखानामा भएका अन्य चारवटै बाघले आफ्नो नामको बोध गर्ने कोइराला बताउँछन् । हाल चिडियाखानामा पाँच वटा बाघ छन् । जगती मात्रै चिडियाखानाकी एक्ली पोथी बाघ हो ।

आखिर बाघको नाम किन मान्छेको जस्तै प्रताप, जगती, महाराज, बाङ्गे अनि बाली राखिए त ? बाघको नाममा उसको विगत जोडिएको गणेश बताउँछन् ।

जस्तै : चितवनको जगतपुरबाट ल्याइएकोले पोथी बाघको नाम जगती राखिएको हो । त्यस्तै, चितवनको प्रतापपुरबाट ल्याइएकोले प्रताप, बर्दियाबाट ल्याइएकोले बाली ! अनि अजंगको सुरिलो भएकोले महाराज र पीठको हड्डी नभएर बाङ्गो हिँड्ने भएर बाङ्गे ।

नामले बाघको विशेषता बुझाउन मद्दत गर्दो रहेछ ।

त्यसो त चिडियाखानामा पाँच बाघमध्ये सबैभन्दा जेठो सदस्य बाङ्गे हो । बाङ्गेको अनुमानित उमेर १५ वर्ष हो । पाँच वर्षअघि चितवनमा घाइते अवस्थामा पाइएको बाङ्गेले मान्छे खान थालेपछि उद्वार गरी चिडियाखानामा ल्याइएको थियो ।

त्यस्तै ११/१२ वर्ष अनुमानित उमेर रहेको महाराजले पनि मान्छेलाई सिकार गर्न लागेपछि तीन वर्षअघि चितवनबाट चिडियाखाना ल्याइएको थियो । त्यस्तै दुई वर्षअघि चितवनकै प्रतापपुर र जगतपुरबाट मान्छेमाथि आक्रमण गरेपछि प्रताप र जगतीलाई चिडियाखानामा ल्याइएको हो ।

र, चिडियाखानाको सबैभन्दा कान्छो सदस्य बर्दियाबाट ल्याइएको बाली हो । जसले मान्छेलाई पटक-पटक सिकार गरेर दुःख दिँदै आएको थियो । ६ महिनाअघि मात्रै बालीलाई चिडियाखाना ल्याइएको हो ।

कोही बूढो भएर कोही घाइते भएर मान्छेलाई सिकार गर्न पल्किएपछि यसरी विभिन्न ठाउँबाट पाँच वटा बाघहरू विभिन्न संयोगले चिडियाखानाको खोरमा जुट्न पुगेका हुन् ।

हुन त बाघ जंगलको 'राजा' हो । चाहे खोर नै किन नहोस् आफू बसेको ठाउँको सम्राट हुँ भन्ने विश्वास नै उसको जीउने आधार हो । चिडियाखानामा बनाइएको सानो बगैँचारुपी खोरमा पनि उसले आफू हुनुको प्रभुत्व ठाउँठाउँमा पिसाब फेरेर, नङ्ग्राले निसाना बनाएर राख्छ र आफ्नो क्षेत्राधिकार तोक्छ ।

त्यसैले पनि आफ्नो प्रभुत्व जमानुपर्ने अनिवार्य स्वभावका कारण दुईटा भाले बाघहरूलाई सँगै राख्न सकिँदैन । केही वर्षअघिको कुरा हो । दुईटा भाले बाघलाई सँगै राख्दा चिडियाखानामा झगडा भइ एउटा बाघ झण्डै मर्ने स्थितिमै पुगेको थियो । त्यसयता भाले बाघहरूलाई पालैपालो एक हप्तामा अवलोकनका लागि छोडिन्छ । र हप्तैपिच्छे उनीहरू बारबार आफ्नो प्रभुत्व जमाउँछन् ।

चिडियाखानाको खोरमा बस्दाबस्दा मासु खोजेर, सिकार गरेर खानुपर्ने बाघ निस्क्रिय नहोऊन् भन्नका लागि कहिलेकाहीँ दुःख गरेर खुवाउने अभ्यास पनि गराइन्छ । मृगको दिसा खोरमा राखिदिएर बाघलाई सक्रिय पनि बनाइन्छ । कहिले मृगको मासु राखेर खोज्न उत्साहित बनाइन्छ भने कहिले फर्सीभित्र मासु राखेर मासुको खोजी गर्न सिकाइन्छ ।

हुन त चिडियाखानामा भएका बाघलाई दैनिक ६ किलो भैँसीको मासु खुवाइन्छ । शनिबार भने बाघलाई व्रत राखिन्छ ।
गणेश भन्छन्, ‘यसो गर्दा उनीहरूको इनरिच्मेन्ट हुन्छ र निस्क्रिय हुन पाउँदैनन् ।’

चिडियाखानाका एसिस्टेन्ट क्युरेटर गणेश कोइराला

यस अर्थमा हेर्दा बाघ चिडियाखानामा पाल्न निकै खर्चिलो जनावर हो । खानामा मात्रै एउटा बाघ पाल्नका लागि वार्षिक करिव १० लाख खर्च हुन्छ । त्यसबाहेकका औषधि उपचार र अन्य खर्च पनि लाग्छ ।

वि.सं १९८९ मा जुद्द शमशेरको पालामा चिडियाखानाको स्थापना भएदेखि नै चिडियाखानामा बाख राखिँदै आएको छ ।

रातमा सक्रिय हुने बाघ हिजोआज मानिसहरूको चहलपहलले दिउँसो पनि सक्रिय देखिन्छ । मानिसहरू नजिक गएर हेरिरहँदा घुरर्र आवाज दिन्छ । ‘म यो जंगलको राजा हुँ’ भन्ने हुँकार केही खुम्चिए पनि आवाजमा दम भने गर्जनयुक्त नै छ ।

करिब २० वर्षसम्म पनि एउटै बाघ चिडियाखानाले पालेको छ । २५ वर्षदेखि चिडियाखानामा कार्यरत गणेश कोइराला बाघसँगको विशेष लगाव भएको बताउँछन् ।

चिडियाखानामा बाघ अवलोकन गर्न आउनेहरू

९० वर्षको अन्तरालमा कतिवटा बाघ चिडियाखानाले पाल्यो होला ? ठ्याक्कै हिसाब नभएको बताउँछन् गणेश ।

६ महिनाअघि बर्दियाबाट आएको बाघ भने अझै आक्रामक हुन छोडेको छैन । कोइराला भन्छन्, ‘तर विस्तारै शान्त हुन थालेको छ । नाम बोलाउँदा हिजोआज घुरर्र आवाज दिन्छ ।’

मांसाहारी नै भए पनि बाघ निकै भलाद्मी जनावर मानिन्छ । किनभने मान्छे देख्नेबित्तिकै झम्टिहाल्ने स्वभाव बाघमा हुँदेन । खासगरी घाइते वा बिरामी भएमा, बूढो भएर सिकार गर्न नसक्ने अवस्थामा र मानिसहरूले जिस्काएमा मात्रै बाघले मानिसलाई आहारा बनाउन खोज्छ ।

तिनै नरभक्षी बाघलाई नै उद्वार गरेर चिडियाखानाले संरक्षण दिँदै आएको छ ।

त्यसो त बाघ संरक्षणमा नेपालको भूमिका निकै अग्रगामी सावित भएको छ ।

संसारका बाघ पाइने नेपालसहित १३ वटा मुलुकका प्रमुखहरूको सहभागितामा रुसको सेन्ट पिटर्सवर्गमा सन् २०१० मा विश्व बाघ सम्मेलन भएको थियो । सो सम्मेलनमा नेपालले पनि बाघको संख्या सन् २०२२ सम्म १२१ बाट दोब्बर बनाई २५० वटा पुर्‍याउने प्रतिबद्धता जनाएको थियो ।

सन् २०१८ को गणनाअनुसार नेपालमा प्राकृतिक वासस्थानमा रहेका बाघको संख्या सन् २०१० मा १२१ बाट बढेर २३५ पुगेको छ । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा ९३, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा ८७, बाँकेमा २१, पर्सामा १८ र शुक्लाफाँटामा १६ गरी हाल नेपालमा २३५ वटा बाघ रहेका छन् ।

मिति बाघको संख्या
सन् २००९ १२१
सन् २०१३ १९८
सन् २०१८ २३५

तस्वीर: सुशील श्रेष्ठ /शिलापत्र

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन १५, २०७८ १०:१२