पहाडे पानी, जवानी र जिन्दगानी

A+ A A-

१८ साउन २०७१ का दिन भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले नयाँ बानेश्वरको अन्तर्राष्टिय सम्मेलन केन्द्रमा संविधानसभालाई सम्बोधन गर्दै 'नेपालमे पानी और जवानी पहाड़ के काम नहीं आए' भनेका थिए । उनले यो भनिरहँदा यो कुनै युगको कुरा थियो, अब यो बदल्ने समय आएको छ भन्दै पहाडको पानी र जवानी पहाडलाई नै काम लाग्ने बनाउन सकिन्छ । तपाईंहरू लाग्नुहोस्, हामी साथ छौँ भन्न पनि छुटाएनन् । संसदमा उपस्थित सबै नेता, संसदहरूले टेबुल ठटाएर उनको यो भाषणको स्वागत गरेको भिडियो अहिले पनि युट्युबमा भेटिन्छ ।

भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले यो उपदेश दिएको अहिले ७ वर्ष भएछ । योभन्दा दशकौँ पहिलेदेखि नेपालको कृषि ओरालो लागेकोमा चिन्ता र चासो राख्दै यसलाई सपार्न अगुवा र कार्यकर्ताहरूले यो प्रश्न पटकपटक उठाइरहेका थिए । यी आवाजहरूको सुनुवाइ त भएन नै, कम्तीमा मोदीको भाषणमा ताली ठोकेका नेता र सांसदले आफ्नै तालीको अपमान गर्दैनन् कि भन्ने झिनो आस थियो ।

आफ्नै विवेकले ठम्याउन नसकेको कुरा अरुबाट सिकेर अघि बढ्ने सामान्य मानवीय गुणसमेत नभएका मूल प्रवाहको राजनीतिका नेता र कार्यकर्ताबाट अब के आस गर्ने हो भन्ने बेला भएकै हो त ? यो अवस्था सामाजिक जीवनका अन्य क्षेत्रमा झनै भयावह छ । खेतीपाती र खानेकुरामा समेत देखिएको यो दुर्दशा नेपाली समाजको अधोगतिको मुख्य सूचक हो भन्न सजिलै सकिन्छ ।

नेपाली समाजको उन्नतिमा यो सूचकका धेरै प्रभावहरू छन् । यसतर्फ राजनीतिक नेतृत्वको ध्यान गएको छैन । खेतीपातीबाट अन्य उन्नति प्रगतिको कुरा त परै राखौँ, खानाका लागि मात्र भए पनि खेतीपाती सहजै गर्न सकिने सम्भावना रहेर पनि विगत चार दशकदेखि बाह्य देशबाट किनेर खाँदै छौ । यो किनेर खान नेपाली युवाको रगतपसिनाको मोलमोलाइ गरिरहेका छौँ ।

यो आर्थिक वर्षमा ३ खर्ब ५९ अर्ब रुपैयाँको कृषिजन्य उत्पादन विश्वबजारबाट आयात भएको छ । जसमध्ये अन्नपात, तेल, तरकारी र फलफूल मात्रै करिब २ खर्ब ४५ अर्बको आयात गरिएको छ । गत वर्ष ४५ अर्बको कृषि बजेट थियो भने सोही अवधिमा ५० अर्बको धान चामल मात्र आयात भएको छ । पानी र जवानी पहाडमा टिक्न नसक्ने भाषण गरेका मोदीको समर्थनमा टेबुल ठोक्ने नेता र अगुवाले युवाको रगतसँग साटिएको यो खाद्य आयातको सौदाबाजीलाई कसरी लिएका छन्, उनै जानून् तर यो काम कसरी राष्ट्रवादी र स्वाभिमानी समृद्धि भयो, थाहा पाउनेले बताइदिए हामी सबै धन्य हुने थियौँ कि !

मोदीभाषणको प्रभाव

यस्तो उपनिवेशी मैदानी विकासे सोचले आमसमुदायको जीवन पद्धतिको अपमान गरेको छ । तर, यस्तो विम्ब भने मैदाने आदिवासीका रैथाने संस्कृतिमा डोजर चलाउँदै पहाड चढेको हो भन्ने कुरा भने भुल्नु हुँदैन  । यसरी हेर्दासम्म मैदानी (युरोपकेन्द्रित) तथाकथित् आधुनिक विकासले हाम्रोजस्तो विविधतापूर्ण कृषि प्रणाली तथा पर्यावरणमा व्यापक नकारात्मक प्रभाव परिरहेको छ । तर, यसबारे पर्याप्त आलोचनात्मक बहस हुन सकेको छैन  । यस्तो बहस र विश्लेषणको अगुवाइ गर्नुपर्ने बौद्धिक जमात र राजनीतिक नेतृत्व कुहिराको कागजस्तै हराएका छन् । किनकि, यो जमातको ठूलो हिस्सा सत्ताको अन्धभक्त छ भने छ । बाँकी रहेका अन्य डेढअक्कली छन् ।

आधुनिक भनिने औद्याेगिक विकासको दयापात्र भए मात्र आफ्नो गुजारा चल्ने सपना बोकेको दलाल नेतृत्व आधारभूत मानवीय मूल्य-मान्यता र संस्कृतिबाट विमुख हुँदै गएको छ । पुरुषप्रधान यो वर्ग विकास र समृद्धिका नाममा दलाल पुँजीवादको दासताको सिकार भएको छ । यसै चक्रब्यूहमा फसेर सत्ताको लुछाचुँडीमा रमाएको छ । यसैको सिको गरेर यसले महिलामाथि चरम शोषण गरेको छ । बाहिरबाट बाध्यताजस्तो देखिने नेपाली ग्रामीण समाजको महिलाकरण यसैको परिणाम हो भन्दा अर्घेल्याइँ हुँदैन ।

समग्रमा, अहिले पहाडी क्षेत्र आधुनिक विकासका बाधकका रूपमा चित्रित भएको छ । किनकि, यसले पश्चिमी भनेर चिनिने मैदाने सोच, योजना र प्रविधिको जबर्जस्त विस्तार गर्न बाधा पुगेको भ्रमले डेढअक्कली शासक र तिनका दलालमा छटपटीजस्तै भएको छ । त्यसैले रासायनिक मलको कारखाना, वैदेशिक लगानी र ऋणको भारी बोकाएर देशीय मानचित्रमा समग्र कृषि क्षेत्र ओझेलमा पार्दै छेउ लगाउने उपक्रम जारी छ ।

यस्तो मैदाने विकासको प्रभावले पहाडको भविष्य अझ कस्तो होला भन्ने अन्दाज गर्न हामीलाई धेरै कठिन छैन । किनकि, यस्तो पहाडी विशेषताको जीवन पद्धति तहस–नहस हुँदै खण्डहरमा परिणत भएका धेरै उदाहरण हाम्रासामु प्रशस्त छन् । यसबाट हामी के पाठ सिक्छौँ र हामी कसरी फेरिन तयार हुन्छौँ भन्ने कुरा मात्र फरक हो । तर, यसको हेक्का राख्नुको साटो यसैबाट हौसिएर कृषि आधुनिकीरण र समृद्धिकाे नाटक मञ्चनमा बरालिएको छ ।

हाम्रो भूधरातलीय यथार्थ

पृथ्वीको सतहमा २४ प्रतिशत भूभाग पहाड र हिमाल छ । यो क्षेत्र करिब १ अर्ब मानिसको वासस्थान पनि हो । भूधरातल र उचाइका कारणले फरक–फरक सूक्ष्म जलवायु र जैविक विविधता यसका मुख्य विशेषता हुन् । यो क्षेत्र विश्वकै दुर्लभ, बहुगुणकारी र औषधीजन्य प्रजातिहरूको स्रोत भण्डार पनि हो । यो पृथ्वीभरिकै स्वच्छ पानी भण्डार र पानीचक्रको महत्त्वपूर्ण हिस्सासमेत हो । प्हाडले जीवनको मूल आधार पानीको प्राकृतिक रूपमा शुद्धीकरणको महत्त्वपूर्ण चक्रीय भूमिका समेत निर्वाह गर्छ । नेपाल यही भूधरातलीय विशिष्टता भएको मूलतः पहाडे मुलुक हो ।

यसको अधिकांश भूभाग पहाड मात्र छैन । यसको जीवन पद्धति यसैको सेरोफेरोमा विकसित मानवीय सभ्यतामा विकसित खेती संस्कृतिमा आधारित छ । सबैभन्दा कान्छो पहाड चुरेसँग जोडिएको हाम्रो तराई/मधेसको पर्यावरण, सामाजिक व्यवहार र संकृतिमा केही भिन्नता भए पनि यहाँको कृषि प्रणाली मूलतः पहाडे प्रकृतिमैत्री कृषि प्रणालीमा नै आधारित छ ।

तर, यस्तो विशिष्टता भएको यो क्षेत्र माथि भनेझैँ मैदाने (पश्चिमी) दृष्टिकोणमा आधारित आधुनिक विकासको परिभाषा र अभ्यासले निरन्तर उपेक्षित छ । खासगरी यस क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मानव समुदायको जीवनको मूल आधार प्रकृतिमैत्री कृषि निरन्तर विघटित भइरहेको छ । औद्योगिक विकासको विस्तारसँगै संसारभरि नै यस्तो पहाडे कृषि ओरालो लाग्ने क्रम तीव्र छ । हामी पनि यसबाट अछुतो छैनौँ र यसको प्रभाव क्रमशः देखिँदै आएको छ । यससँगै सिंगो पहाडे जीवन पलायनको संघारमा छ ।

ठूलो कृषि अर्थतन्त्र र छिमेकीको मैदाने कृषिसँग प्रतिस्पर्धा गर्न नसकेर हाम्रो कृषि पलायन हुँदा अहिले खानेकुराको बढ्दो आयात र युवा जनशक्तिको निर्यात नै हाम्रो समृद्धिको नियती बनेको छ । खेती गरिँदै आएको जमिन बाँझो हुँदैछ । गाउँहरू रित्तिँदै छन् । बाटोछेउ, शहरका केन्द्र र खेतीयोग्य सममैदानमा आधुनिक शहरका नाममा कंक्रिटको जंगल बनाउने अघोषित प्रतिस्पर्धा चलिरहेको छ । पानी भएका नदी किनारका उर्वर जमिन शहरी विकासका योजनाका रोजाइमा छन् ।

खेतीपाती निमुखाको पेसा बन्दै बारी–कान्ला हुँदै भीर–पहरामा सरेको छ । गरिबी, अभाव र उत्पीडनको जालझेल सहँदै आफू र परिवारका लागि एक छाकको बन्दोबस्त गर्ने लालसामा मधेसिएको पहाडे होस् या ओत लाग्ने छाप्रो बनाउन एक टुक्रा जमिन खोज्ने तराईवासी नदी किनार र चुरेको गेगरमा पेटको आगो निभाउने गुजाराको खेतीको खोजी गर्न बाध्य छ ।

संकटमा जीविका र प्रकृति

विविधतापूर्ण कृषि उत्पादनमा आधारित हाम्रो स्वस्थ खाद्य संस्कृति पलायन भएको छ भने आयातित पत्रु खाना हाम्रो आधुनिक जीवनशैली बनेको छ । शासक र टाठाबाठा माटो र खानामा रसायन र विष मिसाउन उद्यत छन् । यिनको तत्कालीन असरले लाखौँ मानिस नसर्ने दीर्घरोग पालेर जीवनमरणको दोसाँधमा छन् ।

माटो, पानी, हावा विषाक्त हुँदै जाँदा पर्यावरण र प्रकृति तहस–नहस हुने प्रक्रिया तीव्र भएको छ । यसले माटो र मानिसको जीवन पद्धतिमा व्यापक फेरबदल आएको छ । माटोमा सूक्ष्म जीवाणुहरूको वंशनाश हुँदै छ भने मानिसमा नसर्ने दीर्घरोग निरन्तर बढिहेको छ । अस्पताल यस्ता बिरामीको भिडले मेला लाग्ने क्षेत्रजस्तै भरिभराउ भएको छ ।

सँगै, हाम्रो कृषिमा आधारित जीवनशैलीका आफ्नै विशेषता र सीमा छन । यसलाई सही तरिकाले बुझ्ने सोच र प्रविधिमा आएको फेरबदलसँगै उन्नत बनाउने व्यवहार नपुग्दा अहिले कृषि क्षेत्र निरन्तर बाँझिदै गएको छ । योसँगै हजारौँ वर्षको पर्यावरणीय कृषिमा आधारित जीवन पद्धति उजाड बन्दै गएको छ । यसरी कृषि बाँझिदै जाँदा यहाँ निर्मित हजारौँ विविध मानवीय सभ्यता र संस्कृति लोप हुने क्रममा छन् ।

यसको मूल कारक भने उपनिवेशको फेरो समाउँदै भित्रिएको मैदानी कृषि र औद्योगिक विकासले दलाल पुँजीको बर्चस्वसँगै आधुनिक विकासका नाममा पहाडमा समेत किल्ला जमाउन सफल हुनु हो । ठू्ला उत्पादन प्रविधि, यान्त्रीकरण र भौतिक सुविधा आधुनिक विकासका मुख्य मानक हुन् ।

तर, हाम्रो वास्तविकतामा यस्तो विकास ल्याउन खोज्दा यो नै विनाशको कारक बनेको छ । सँगै यस्तो विकासका लागि भन्दै गरिने प्रकृतिको दोहनले वन, वातावरण र खनिज स्रोत सबैभन्दा प्रभावित बनेका छन् भने माटो, पानी र हावा प्रदूषित भएको छ । यस्तो भौतिक सुविधामा आधारित विकासे मानकसामु हाम्रो जीवन निरीह छ । नखाएको विष लागेझैँ जलवायु परिवर्तनको प्रभावले संकटग्रस्त खेती प्रणाली यसको एउटा सानो उदाहरण मात्र हो ।

विडम्बना, आधुनिक विकासे योजनामा यो विविधतायुक्त क्षेत्र गरिबी, अभाव र भोकग्रस्त क्षेत्रका रूपमा चित्रित छ । यसले अविकसित, असभ्य र पछौटे मानिस बस्ने कष्टकर क्षेत्रको परिचय बनाएको छ । यसरी मैदाने विकासको दौडमा सामेल हुन नसकेको सिंगो पहाडे जीवन पद्धति हीनताबोध, अपमान र कुण्ठा पालेर आफ्नै भाग्यलाई दोष दिँदै पलायन हुने सपना बोकेर दोबाटोमा उभिएको छ । यस्तो सामाजिक मनोविज्ञान हाम्रा दैनिक व्यवहारमा र सरकारका नीति, योजना र कार्यक्रममा समेत प्रतिविम्बित छ ।

यसरी यस हिन्दकुश क्षेत्रको मानवीय सभ्यताको उद्गमस्थल पहाडको समाज, संस्कृति र प्रकृतिको अन्तरसम्बन्धलाई आधुनिक विकास र यसको जगमा बनेको औद्योगिक शिक्षाको एकलकाँटे, एकाङ्गी र एकाधिकारवादी अवधारणा र अभ्यासले पूरै ओझेलमा पारेको छ । नेपाली समाज, संस्कृति र पर्यावरणमा मिसिएको विकासको यो खहरेले स्थानीय विशेषताको जीवनशैली र यसका मूल्य–मान्यतालाई धमिलो बनाउने मात्र होइन, तलैदेखि उप्काएर बगाउँदै र विघटित गर्दै मैदानतिर झारेको छ ।

यो कुराको मर्म विकासे प्रभावले विघटित समाज, यसका मूल्य-मान्यता, भइरहेको सामाजिक असहजता र अन्तरकलहले पर्यावरणमा पारेको प्रभावका कारण उत्पन्न दुष्परिणाम र यसले तटीय क्षेत्रमा मच्चाएका वितण र विनाशलीला हेर्दा जगजाहेर हुन्छ । मेलम्ची र गण्डकी किनारमा देखिएका उत्पात त साना नमुना मात्र हुन । यसबाट पाठ सिक्ने त कता हो कता उल्टै प्रकृति बेचेर थप बर्दादी र तहस नहस निम्त्याउने चलखेल जारी छ ।

तसर्थ अब ढिलो नगरी हामीले थेग्न नसक्ने मैदाने विकासको विकल्प खोज्नुको अर्को कुनै उपयुक्त उपाय छैन । यसले भित्र्याएका विसंगति र विकृतिको प्रभावबाट पाठ सिक्दै भविष्यमा यस्तो प्रभावबाट मुक्त हुन सघाउने बाटो तय गर्ने बेला भैसकेको छ । यसतर्फको यात्रा भने किसानमा आधारित खानाका लागि गरिने खेतीपाती सपार्ने अठोटबाट मात्र सम्भव छ । ढाँटको मानो खाई पत्याउनु भनेझैँ आफैँ फेरिने र समाज पनि फेर्ने कसम खाएका नेता र नेतृत्वको यो विवेक कसरी फेरिन्छ । अरु केही समय हेरौँ न त ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन ११, २०७८ ०९:०५