पुष्पलालदेखि माओवादीसम्म व्याप्त रायमाझी फाेबिया

A+ A A-

म २०१४ सालमा हालको सुदूरपश्चिम प्रदेशको दार्चुला जिल्लाबाट राजनीतिक जीवनमा प्रवेश गरेको भए पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग सोभियत संघमा अध्ययन गर्दा ०२२ सालमा मात्र जोडिएको हुँ । त्यस बेलासम्म पुष्पलाल, तुलसीलाल, हिकमत सिंहसहितको अल्पमत पक्षले पहिलोपटक नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी विभाजित गरी बनारस महाअधिवेशन सम्पन्न गरिसकेको अवस्था थियो ।

रायमाझी नेतृत्वको मातृपार्टी अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनको सदस्यका हैसियतले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा काम गरिरहेको अवस्था थियो र सोभियत कम्युनिस्ट पार्टीलगायत विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनका सबै पार्टीहरूसँग जीवित सम्बन्धमा थियो । त्यसभन्दा पहिले मेरो राजनीतिक जीवन नेपाली कांग्रेससँग जोडिएको थियो । त्यसको आफ्नै पृष्ठभूमि, कथाव्यथा र कहानी छ (त्यो पछि कुनै बेला) । त्यस कारण पार्टीको जन्मकालदेखि ०२२ सालसम्मका घटना विकास, मनमोहनद्वारा पुष्पलालको विस्थापन, अन्तरपार्टी संघर्षका दाउपेच, प्रथम सम्मेलन, प्रथम महाधिवेशन, डा. केशरजङ्ग रायमाझीको पार्टी नेतृत्वमा आरोहण, दोस्रो महाधिवेशनको खिचलो, दरभङ्गा प्लेनम, २०१९ को पार्टी विभाजन आदिजस्ता घटनाहरूमा मेरो सशरीर उपस्थिति नरहेकाले म ती घटनाहरूको प्रत्यक्षदर्शी वा ती घटना विकास प्रक्रियाहरूमा प्रत्यक्ष सहभागी व्यक्ति होइन ।

तर, आफ्नो झन्डै ६ दशक लामो कम्युनिस्ट राजनीतिक जीवनयात्रामा, त्यस दौरान पार्टी नेतृत्वमा रहेका सबै मुख्य पात्रहरू तथा सक्रिय नेताहरू, विभाजनपछि गठन भएका पार्टीहरूका नेताहरू- मोहन विक्रम सिंह, मनमोहन अधिकारी, शम्भुराम श्रेष्ठ, डीपी अधिकारी, कृष्णदास श्रेष्ठ, नरबहादुर कर्माचार्य, निरञ्जन गोविन्द वैद्य, अरिविन्द रिमाल, मदनमणि दीक्षित आदिजस्ता यावत् नेताहरूसँग मेरो जीवित सम्बन्ध, उठबस र संवाद-परिसंवादको अवस्था रहेको हो र जीवितहरूसँग अझै छ । तुलसीलाल, हिकमत सिंहसँग त केहीकाल एउटै पार्टीमा काम पनि गरियो । केशरजङ्ग रायमाझी, कृषराज बर्मा, कमर शाह, कृष्णप्रसाद अधिकारीजस्ता व्यक्तिहरूसँग त डेढ दशकसम्म सँगै एउटै पार्टीमा काम गरियो ।

दुर्भाग्यवश पुष्पलाल, पीएन राणाजस्ता केही प्रमुख पात्रहरूसँग मेरो सोझो उठबस, प्रत्यक्ष संवाद र व्यक्तिगत परिचय हुन सकेन । तर, तत्कालीन अन्य प्रमुख कम्युनिस्ट नेताहरूदेखि लिएर यस आन्दोलनका वर्तमान प्रमुख पात्रहरूसँग जीवित सम्बन्ध, राजनीतिक सहकार्य, अन्तरङ्ग संवाद, वैचारिक संवाद-प्रतिवाद गर्ने अवसर पाएको हुँ । मेरो लेख्ने पढ्ने बानी र विगत बुझ्ने अभिलासाका कारण यस्ता छलफल र संवादहरूका दौरान तत्कालीन कम्युनिस्ट आन्दोलनको वैचारिक अवस्था, राजनीतिक चिन्तन, पार्टीहरूबीच घात-प्रतिघातको अवस्था र त्यसका कारण, संयुक्त आन्दोलन, पार्टी एकतादेखि मोर्चागत एकतासम्मका घटनाक्रम र राजनीतिक उतारचढावका साथै ती पात्रहरूको इतिहाबाट अपरिचित र अनभिज्ञ भने म होइन ।

०२२ सालदेखि आजका मितिसम्मको मेरो अटुट राजनीतिक यात्रामा कम्युनिस्ट आन्दोलनको सक्रिय सदस्यको हैसियतले तथा आफ्नो पार्टीको सर्वोच्च नेतृत्व पदलगायत नेतृत्व पङ्क्तिमा लामो समय रहेर काम गर्दै आएको हुँदा यस आन्दोलनका यावत् परिदृश्य, आन्दोलनभित्रका यावत् उतारचढाव, पार्टीहरूका अन्तरसंघर्ष, सैद्धान्तिक तथा राजनीतिक संघर्ष, विभाजन तथा एकीकरण आदि ब्यहोर्दै आएको प्रत्यक्ष साक्षी तथा सहभागी रहँदै आएको हुँ ।

यस पृष्ठभूमिमा ०१९ सालसम्मको अविभाजित कम्युनिस्ट पार्टीभित्र देखापरेको राजनीतिक विचलन, वैचारिक विवाद, सङ्गठनात्मक उतारचढाव र विभाजनको पृष्ठभूमिको सान्दर्भिकता, आवश्यकता र परिणाहरूको विश्लेषण आफूले जाने बुझेका मार्क्सवादी मूल्यमान्यता, त्यसको चिन्तन प्रणाली र राजनीतिक सोचअनुसार र उपरोक्त सहकार्य, संवाद तथा उठबसको क्रममा विभिन्न व्यक्तिका आ-आफ्ना भनाइ र तर्कहरूबाट प्राप्त जानकारीको निचोड र मार्क्सवादी दृष्टकोबाट हेर्दा, त्यस कालखण्डमा कम्युनिस्ट पार्टीमा देखापरेका सैद्धान्तिक, व्यावहारिक र व्यक्तिगत कमीकमजोरी, विचलन, अन्तरसंघर्षका प्रवृत्तिहरूलाई देशको तत्कालीन आर्थिक-सामाजिक विकासको स्तर, सामाजिक-आर्थिक संरचना र समाजको वर्गीय स्वरूप र सम्बन्ध, श्रमिक वर्गको सङ्गठनात्मक, वैचारिक र राजनीतिक अवस्था, राजनीतिक जीवनमा त्यसको स्थान, राजनीतिक र वर्गीय चेतनाको स्तर तथा तत्कालीन राजनीतिक प्रवाह र चिन्तनमा त्यसको प्रभाव सापेक्ष केलाउने प्रयास गरेको हुँ ।

कम्युनिस्ट पार्टीले लिएको तात्कालिक राजनीतिक लक्ष्य, कार्यक्रम, कार्यनीति, रणनीति र व्यवहार आदि प्रमुख पक्षहरूलाई जुन वर्गको राजनीतिक सङ्गठनका रूपमा पार्टीको स्थापना गरिएको थियो, त्यस वर्गको वस्तुगत र मनोगत अवस्थासापेक्ष मार्क्सवादी दृष्टिकोणबाट केलाउँदा नेपाल कम्युनिस्ट आन्दोलनको विगतबारे छोटकरीमा लेख्ने निष्कर्षमा पुगेको हुँ । म ०२२ सालसम्मका घटना परिघटनाहरूमा प्रत्यक्ष सहभागी वा पक्ष-विपक्ष नभएको हुँदा त्यस दौरानका घटनाहरूमा मेरो कुनै पक्षधरता वा आत्मश्लाघा यहाँ केही छैन । मेरो अध्ययन र मार्क्सवादसम्मत दृष्टिकोणबाट जे देखेँ, त्यही लेख्दै छु । यी मेरा निचोड हुन् । यसमा सहमति असहमति पाठकको रुचि र दृष्टिकोणका विषय हुन् ।

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन : फर्केर हेर्दा

मेरो विचारमा नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहसलाई मोटामोटी रूपमा निम्न कालखण्डहरूमा विभाजित गरेर हेर्नु बढी युक्तिसङ्गत हुनेछ:

१- पार्टी सङ्गठनका लागि पूर्वाधार निर्माणको कालखण्ड ।

२- पार्टीको गठन, विस्तार र २०१९ सालसम्मको अविभाजित कालखण्ड ।

३- २०१९ सालमा पार्टीको विभाजनदेखि २०४६ सालमा वाममोर्चा गठनसम्मको कालखण्ड ।

४- वाममोर्चाको विघटन र दोस्रो जनक्रान्तिबीचको कालखण्ड

र,

५- २०६२-६३ को दोस्रो जनक्रान्तिदेखि वर्तमानसम्मको कालखण्ड ।

नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका जन्मको पृष्ठभूमि र पार्टी गठनको प्रक्रियागत विकास र विभाजनलाई पहिल्याउन नेपालको विगतका केही बुँदाहरू हेर्नु सान्दर्भिक हुनेछ । शाहवंशको उदयपूर्व पनि नेपालको आजको भू-भाग विभिन्न वंशका राजारजौटाहरूका अनेकौँ वंशगत सामन्ती शासन प्रणालीअन्तर्गत नै रहेको हो । भौगोलिक तथा क्षेत्रगत आधारमा यी वंशानुगत सामन्ती राजतन्त्रको आ-आफ्नै कालखण्ड र विशिष्टता छन् ।

तर, सामन्ती उत्पादन प्रणाली, तहगत आर्थिक विभाजन, वर्णगत र वंशगत सामाजिक विभाजन आदि सबैको साझा चरित्र थियो । वर्ग र वर्गसंघर्षको पक्षबाट हेर्ने हो भने यस्ता सामन्ती व्यवस्थाहरूमा भइरहने किसानका छिटपुट विरोध, पारस्परिक संघर्ष तथा सामन्ती उत्पादन प्रणालीको सीमाभित्र गरिने सुधार आदिको अवस्था यहाँ पनि नरहेको होइन । तर, विश्वका अन्य भागहरूमा देखिएजस्तो लामो किसान युद्ध वा वर्गीय भिडन्तको इतिहास रहेको देखिँदैन ।

यसका साथै यहाँ युरोपका केही देश तथा भारतमा एउटा ऐतिहासिक कालखण्डमा रहेका बज्जी, यौधेय, मल्ल, शाक्य आदिजस्ता एकीकृत सामन्ती संघीय गणतन्त्रात्मक व्यवस्था रहेको पनि देखा पर्दैन, यद्यपि वर्तमान नेपाली भूगोलका केही भू-भाग बज्जी महासंघ, शाक्य महासंघको भू-भागअन्तर्गत रहेका हुन् । त्यति मात्र होइन, शाहवंशको अभ्युदयपूर्व नेपालको आजको सम्पूर्ण भू-भाग एकीकृत समन्ती राज्यका रूपमा पनि थिएन । यो विभिन्न कुलका राजतन्त्रात्मक सामन्ती व्यवस्थाअन्तर्गत शदियौँसम्म रहेको भूखण्ड हो ।

पृथ्वीनारायण शाह र उनका उत्तराधिकारीहरूले साना-साना विभाजित सामन्ती राज्यहरूलाई विजय गर्दै केहीकालका लागि कुमाउ गढवाल, दार्जिलिङ आदिजस्ता आजका भारतीय भूभागलाई पनि विजय गरी बृहत् नेपालको गठन गरेका पनि हुन् । तर, ब्रिटिस साम्राज्यवादसँगको सुगौली सन्धिपछि, नयाँ मुलुकको अपवादबाहेक, आजको नेपालको सीमा निर्धारित हुन पुग्यो ।

आज जे-जस्तो अवस्थामा यसको भूगोल छ, यसको सामाजिक र वर्गीय बनोट छ, राजनीतिक र वैचारिक अवस्था र यसको इतिहास छ, त्यसका विगतको यही यथार्थ हो । यसै यथार्थमा टेकेर हामीले आफ्ना समाजको सामाजिक, आर्थिक, वर्गीय, जातीय आदि यावत् अवस्थाको विगत इतिहास र वर्तमान यथार्थको जगमा उभिएर हाम्रा आजका राजनीतिक गतिविधि तथा आफ्नो समाजलाई समाजवादी संरचनामा सङ्क्रमणको बाटो निर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ । विगतमा नटेकेर र भविष्यलाई लक्षित नगरेर कम्युनिस्टले राजनीति गर्न सक्दैन ।

हाम्रो अर्को विशिष्ट अवस्था के हो भने शाहवंशको राज्यकालमै राणाहरूको उदयपछि यहाँ, विश्व इतिहासमा विरलै देखिने, एउटै देशमा श्री ५ र श्री ३ जस्ता दुइटा शासकको अवस्था सिर्जना हुन पुग्यो र शाहवंशी श्री ५ हरू कानुनी राजा भए पनि सत्ताका वास्तविक मालिक श्री ३ राणाहरू हुन पुगे । यस राणाकालमा लखन थापा, सुदूरपश्चिममा बाँका वीर आदिजस्ता अल्पजीवी सानातिना किसान विद्रोहका घटना देखिए पनि त्यस कालखण्डको उत्तरार्द्धसम्म कुनै सङ्गठित राजनीतिक आन्दोलन वा खुला वर्गसंघर्ष नदेखिएको मात्र होइन, त्यसका सम्भावना नै थिएनन् । विक्रमाब्दको बीसौँ शताब्दीको उत्तरार्द्धदेखि देशमा, सामन्ती राजतन्त्रको विरोधमा होइन, राणाहरूको पारिवारिक सामन्ती निरङ्कुशता र शोषणविरुद्ध, सङ्गठित राजनीतिक गतिविधि अगाडि बढेका हुन् । तर, यिनको चरित्र सामन्ती राजतन्त्रात्मक परिपाटीको सीमाभित्र रहेर प्रजातान्त्रिक अधिकारका लागि राणाहरूको पारिवारिक सत्ताविरोधी राजनीतिक आन्दोलनका रूपमा रहेको हो ।

यद्यपि यी आन्दोलहरूको तात्कालिक घोषित लक्ष्य राजतन्त्रात्मक सामन्ती व्यवस्थाको पूर्ण समाप्ति गर्ने नभई राणा शासनको अन्त्य गरी राजतन्त्रअन्तर्गत प्रजातान्त्रिक अधिकारको प्राप्ति थियो । तर, प्रकारान्तरले तिनको चरित्र निरङ्कुश समान्तवादविरोधी पुँजीवादी प्रजातान्त्रिक आन्दोलन नै थियो । यहाँसम्म कि ००७ सालको क्रान्तिको लक्ष्य पनि सामन्ती राजतन्त्रको पूर्ण समाप्ति नभई जहानियाँ राणातन्त्र समाप्त गरी संवैधानिक राजतन्त्रअन्तर्गत पुँजीवादी प्रजातान्त्रिक परिपाटीको स्थापन गर्नु थियो । विक्रमाब्दको २००३ सालमा कांग्रेस र २००६ मा कम्युनिस्ट पार्टीहरूको स्थापनापूर्व वि.सं. १९९३ मा गठित प्रजा परिषद्को आन्दोलनसँगै राणाविरोधी आन्दोलनमा सबै निरङ्कुश राणातन्त्रविरोधी प्रजातन्त्रवादी सामाजिक तप्काहरूको सहभागिता रहेको हो ।

नेपालमा मार्क्सवादी विचारधाराको प्रवेश : कम्युनिस्ट पार्टी गठनका पूर्वाधार

राजनीतिक आन्दोलका दौरान स्वाभाविक रूपले नै क्रान्तिकारीहरूबीच विविध विचारधारा प्रवेश गर्छन् । कम्युनिस्ट विचारधाराको प्रवेशलाई पनि त्यही परिप्रेक्ष्यमा हेर्नुपर्छ । विकसित युरोपेली देशहरूमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको जन्म र विस्तार औद्योगिक क्रान्तिसँगै जन्मेको औद्योगिक सर्वहारा वर्गले आफ्नो आर्थिक र राजनीतिक मुक्तिका लागि झण्डै एक शताब्दीसम्म लडेको लामो वर्गसंघर्षको राजनीतिक निचोड थियो, जसले श्रमजीवी वर्गका साथै सम्पूर्ण शोषित, पीडित र दमित सामाजिक तप्काहरूलाई पनि आफ्नो मुक्तिका लागि संयुक्त संघर्षमा ओर्लिन उत्प्रेरित र वैचारिक आधार प्रदान गरेको थियो ।

नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास शताब्दीऔँ पुरानो होइन । यस इतिहासका समकालीन प्रत्यक्षदर्शी र प्रत्यक्ष सहभागी पात्र र उहाँहरूसँग लामो सहयात्रा गरेका केही पात्रहरू अहिले पनि जिउँदै छन् र त्यस्ता लेखनहरूको विवेचन र सत्यापन गर्न सक्ने अवस्थामै छन् ।

यद्यपि मार्क्सवादको जन्म युरोप र अमेरिकाजस्ता विकसित पुँजीवादी देशहरूमा पुँजीवादीको अन्त्य गरी वर्ग र वर्गीय शोषणविहीन साम्यवादी व्यवस्था स्थापना गर्न भएको थियो । तर, समयसँगै यो विचारधारा युरोप, अमेरिकाजस्ता विकसित पुँजीवादी देशहरूको सीमा पार गरी विश्वभरिका शोषित पीडित श्रमजीवी जनता तथा साम्राज्यवादी उपनिवेशका जनताको मुक्ति र अझै मध्ययुगीन सामन्ती शोषणमा नारकीय जीवन भोगिरहेका यावत् जनताको मुक्तिको सैद्धान्तिक हतियार र राजनीतिक नाराका रूपमा चारैतिर फैलियो । सामान्य रूपमा भन्ने हो भने समयसँगै मार्क्सवाद आमसर्वहारा वर्गको वैचारिक हतियार मात्र नभई सम्पूर्ण शोषित पीडित जनताका लागि शोषण, असमानता, सामाजिक थिचोमिचो, वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय विभेद र असमानताबाट मुक्तिाका लागि सबैको साझा वैचारिक हतियार बन्न पुग्यो ।

तर, मार्क्सवादको प्रसार, कम्युनिस्ट पार्टीहरूको जन्म र मजदुर आन्दोलनको विस्तार विश्वका सबै मुलुकहरूमा एउटै समयमा र उस्तै अवस्थामा नभएर विभिन्न देशहरूमा अवस्था र समयसापेक्ष विभिन्न समय र अवस्थाहरूमा भएको छ । र, कम्युनिस्ट पार्टीहरूको जन्म पनि सबै देशहरूमा युरोपमा जस्तै दीर्घकालीन मजदुर आन्दोलनको परिणाम नभई साम्राज्यवादी गुलामीबाट मुक्तिका लागि विभिन्न देशका राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलन तथा सामन्ती शोषणमा रहेका दलित, पीडित, शोषित, सीमान्तकृत श्रमिक जनताले आफ्ना अधिकार तथा मुक्तिका लागि आन्दोलनकारीहरूले आफ्नो वैचारिक हतियारका रूपमा यस विचारधारालाई अपनाएपछि विभित्र कालखण्डमा कम्युनिस्ट पार्टीहरू जन्मेको इतिहास छ । तर, मार्क्सवादी विचारधारा जहाँ र जुनसुकै अवस्थामा प्रवेश गरेको भए पनि यो शोषित पीडित जनताका लागि आफ्ना मुक्तिको मार्गदर्शक तथा संघर्षको हतियार बन्नुका साथै कम्युनिस्ट पार्टीहरूका जन्मको कारक पनि बन्न पुगेकोे छ ।

सामान्य रूपमा नेपाली समाजमा कम्युनिस्ट विचारधाराको प्रवेश कहिले भयो भन्ने कुरा किटानीसाथ भन्न सक्ने अवस्था छैन र न यसको कुनै निश्चित तिथिमिति नै हुन सक्छ । तर, यो हाम्रो सन्दर्भमा मात्र होइन, हामीजस्तै अन्य धेरै देशहरूको पनि त्यही अवस्था हो । र, यसमा कुनै अचम्म मान्नुपर्ने कुरा पनि छैन । किनकि कुनै पनि देश वा समाजमा कुनै पनि विचार, आस्था, परिपाटी आदिको प्रवेश कुनै एउटा निश्चित दिनमा हुने र त्यसले त्यहाँ जरो जमाउने कुरा हुँदैन । यो क्रमिक सङ्क्रमणको प्रक्रिया हो । विचारको प्रसार हुनु र त्यसले सामाजिक विचारधाराका रूपमा मान्यता पाउनु दुइटा भिन्नै अवस्था हुन् । मार्क्सवादी विचारधाराको प्रसारजस्तै विभिन्न देशहरूमा कम्युनिस्ट पार्टीहरूको गठन पनि विभिन्न समयमा भएको छ । नेपालमा कम्युनिस्ट विचारधाराको प्रवेश, विस्तार र कम्युनिस्ट पार्टीको गठन पनि यस्तै प्रक्रियाको परिणाम थियो ।

धेरैको भनाइजस्तै मेरो विचारमा पनि नेपालमा मार्क्सवाद र समाजवादबारेको जानकारी पहिलो विश्वयुद्धबाट फर्किएका नेपाली सैनिकहरूबाट भएको हुनुपर्छ, जसले रूसमा अक्टोबर क्रान्तिको विजय, मजदुर वर्गको शासन, कम्युनिस्ट आन्दोलन, मजदुर आन्दोलन, लेनिन आदिबारे सुनेको र कमोवेश जानकारी राख्दथे र उनकै माध्यमबाट नेपालमा यसबारे सामान्य जानकारी भएको मान्नु युक्तिसङ्गत नै हुन्छ । तर, यसभन्दा पनि बढी छिमेकी भारतका मक्र्सवादीहरूको कमइन्टर्नसँगको सम्बन्ध र अक्टोबर क्रान्तिपछि स्वतन्त्रता आन्दोलनकै दौरान कम्युनिस्ट पार्टीको गठन तथा मजदुर आन्दोलनलाई नजिकबाट हेरेका र यो अथवा त्यो रूपमा त्यसमा सहभागी रहेका नेपाली मजदुर, विद्यार्थी तथा त्यहाँ बसोबास गर्ने सर्वसाधारण नै नेपालमा कम्युनिस्ट विचारधारा र समाजवादी दृष्टिकोणको पहुँचका प्रमुख माध्यम थिए ।

भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलनको अन्तिम चरणमा त्यहाँ रहेका र स्वतन्त्रता सङ्ग्राममा मजदुर आन्दोलन, विद्यार्थी आन्दोलन आदिको माध्यमबाट त्यस आन्दोलनमा सरिक रहेका व्यक्तिहरू नै नेपाली कांग्रेस र नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक रहेको कुरा इतिहासले नै देखाउँछ ।

तर, यसका साथै नेपालभित्र यस विचारधाराको प्रवेशबारे डा. सुरेन्द्र केसीले आफ्नो शोध कार्यमा कुनै ‘बिहारीलाल’को सन्दर्भ उठाउँदै, त्यबखत बिहारीलालको सङ्गतमा रहेका र उनीसँग परिचित विभिन्न व्यक्तिहरूका भनाइसहित उनले गरेको वामपन्थी विचारधाराको प्रचारात्मक कामको उल्लेख गरेका छन्, जसले त्यसबखत डिल्लीबजार क्षेत्रमा शिक्षित युवाहरूबीच प्रगतिशील तथा सोभियत संघसँग सम्बन्धित र रसियन लेखकका किताब उपलब्ध गराउँथे, त्यसमा छलफल गराउँथे र पढ्न चाहनेलाई पुस्तक उपलब्ध गराउँथे भनेका छन् । तर, यी को थिए ? कहाँ गए ? स्पष्टतासाथ कसैले भन्न सकेको देखिँदैन । (डा. सुरेन्द्र केसी, नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीको इतिहास पहिलो खण्ड पाना ३७-४०)

निश्चित रूपले, मानव समाजमा कुनै एउटा ठाउँ, क्षेत्र वा देशमा घटित हुने घटनाक्रम, विकसित हुने विचारधारा, सामाज परिवर्तनका घटना र राजनीतिक आन्दोलनको चरित्र आदिको प्रभाव राष्ट्रिय सीमा पार गरेर अन्य मुलुक र समाजमा पनि पर्छ । तर, यस सङ्क्रमणका आफ्नै विशिष्ट अवस्था र कारण हुन्छन्, जसको माध्यमबाट राष्ट्रिय सीमाभन्दा बाहिरका अन्य समाज वा देशहरूमा पनि यसले प्रसार प्रचार पाउँछ र विस्तारित पनि हुँदै जान्छ । यो स्वाभाविक प्रक्रिया हो । अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक आन्दोलन र कम्युनिस्ट आन्दोलको विस्तार पनि अपवादका रूपमा छैन । नेपालमा मार्क्सवाद र समाजवादी, विचारधाराको प्रवेश र कम्युनिस्ट पार्टीको जन्म पनि रूस र चीनको क्रान्तिको प्रभावबाट यसै प्रक्रियाअन्तर्गत भएको थियो । अवश्य नै यसको आफ्नै अवस्था र कालखण्ड छ ।

नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीको गठन प्रक्रिया र त्यसको प्रारम्भिक चरणको सन्दर्भमा धेरैजसो तत्कालीन प्रमुख नेताहरूले आ-आफ्ना संस्मरण र जीवन वृत्तान्तहरू लेखेका छन् । तर, तिनले एकातर्फ घटनाहरूलाई ऐतिहासिक सत्यभन्दा आफूकेन्द्रित भएर लेखेका छन् भने अर्कोतर्फ पार्टी विभाजनपछि आफ्नो पक्षलाई मात्र बढी विशुद्ध क्रान्तिकारी र सच्चा मार्क्सवादी देखाउने प्रयासमा इतिहासलाई तोडमरोड पनि गरेका छन् ।

कतिपयले त इतिहासका सत्य घटनाहरूलाई एकातर्फ पन्छाएर इतिहासप्रति नै अन्याय पनि गरेका छन् । केही व्यक्तिहरूले कम्युनिस्ट पार्टीको इतिहासको नाममा आफू संलग्न पार्टीको मात्र वीरगाथा र क्रान्तिकारिता प्रदर्शन गर्दै त्यसको समानान्तर चल्दै रहेका अन्य पार्टीहरूका गतिविधिहरूलाई उपेक्षा गरी पाठक वर्गलाई गुमराह गराउने प्रयाससमेत गरेका छन् । यस्तो प्रवृत्ति गलत मात्र होइन, इतिहासप्रति गरेको खेलबाड पनि हो । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास शताब्दीऔँ पुरानो होइन । यस इतिहासका समकालीन प्रत्यक्षदर्शी र प्रत्यक्ष सहभागी पात्र र उहाँहरूसँग लामो सहयात्रा गरेका केही पात्रहरू अहिले पनि जिउँदै छन् र त्यस्ता लेखनहरूको विवेचन र सत्यापन गर्न सक्ने अवस्थामै छन् ।

इतिहास निरपेक्ष सत्य हो । यसका उज्याल-अँध्यारा, काला र सुकिला सबै पक्ष हुन्छन् नै । तर, इतिहासकारले व्यक्ति, विचार वा पार्टी सापेक्ष भएर होइन यथार्थ सत्यको सापेक्ष रहेर त्यसलाई पाठक वर्ग र भावी पिँढीलाई सुम्पिनुपर्छ । यो इतिहासकारको सामाजिक दायित्व र बौद्धिक नैतिकता हो । यस सन्दर्भमा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको विगतलाई फर्केर हेर्न अनुसन्धाता डा. सुरेन्द्र केसीले त्यस कालखण्डका केही दस्ताबेजहरूको खोज, सङ्कलन र विभिन्न व्यक्तिहरूसँगको संवाद, अन्तर्वार्ता आदिका आधारमा २०५६ सालमा तयार पारेको 'नेपाल कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास' प्रथम खण्ड प्रकाशित गरी प्रशंसनीय काम गरेका छन् । अर्कोतर्फ विभाजनपछिको कालखण्डका कम्युनिस्ट सङ्गठनहरू र तिनका गतिविधिबारे पनि जानकारी दिएर नयाँ शोधकर्ताहरूका लागि आधार तयार गरेर प्रशंसनीय काम गरेका छन् र यो अत्यन्त सराहनीय कुरा हो ।

हाम्रो अर्को विशिष्ट अवस्था के हो भने शाहवंशको राज्यकालमै राणाहरूको उदयपछि यहाँ, विश्व इतिहासमा विरलै देखिने, एउटै देशमा श्री ५ र श्री ३ जस्ता दुइटा शासकको अवस्था सिर्जना हुन पुग्यो र शाहवंशी श्री ५ हरू कानुनी राजा भए पनि सत्ताका वास्तविक मालिक श्री ३ राणाहरू हुन पुगे ।

तर, त्यस रचनाको समष्टिगत अध्ययन गर्दा उहाँले निरपेक्ष इतिहासकारको धर्म निभाउनभन्दा पनि पुस्तकको लेखनकालमा आफू संलग्न रहेको तत्कालीन कम्युनिस्ट पार्टी माले तथा पार्टी विभाजनपछि आफ्नो कदमको पुष्ट्याइँका लागि एकहोरो रूपमा मातृपार्टी तथा पार्टीभित्र सम्पूर्ण अन्तरकलह र विभाजनको कारण रायमाझी हो भनी गालीगलौजको भाषामा लेखिएका पुष्पलालका लेख रचना तथा आफ्नो औचित्य र अस्तित्वका लागि पनि मातृपार्टी तथा रायमाझीलाई गाली गर्नैपर्ने मनोविज्ञान लिएका त्यस बखतका खाँटी माओवादी समूह र तिनका नेताहरूमा डा. रायमाझीविरुद्ध रहेको ‘फोबिया’को प्रभाव परेको देखिन्छ, जसले गर्दा उहाँले तत्कालीन परिघटनाहरूको विश्लेषण गर्दा र केही निष्कर्ष प्रस्तुत गर्दा ठाउँठाउँमा निरपेक्ष इतिहासकारको भूमिका निभाउनमा कमी देखिएका छन् । र, त्यसका कतिपय ठाउँमा यथार्थभन्दा त्यस बेला कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र वैचारिक संघर्षको नाममा चलाइएको व्यक्तिगत विद्वेष र ईर्ष्याको प्रभाव बढी देखिन्छ ।

यद्यपि यस रचनाको तेस्रो संस्करणका कतिपय ठाउँमा र त्यसपछिका रचनाहरूमा उहाँ स्वयम्‌ले पनि यस कमजोरीमा केही सुधार गरेको देखिन्छ । तर, उपरोक्त रचनामा अन्तर्राष्ट्रिय मान्यताप्राप्त मातृपार्टीको इतिहास नै छाडिएको छ । नेपाल कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास लेख्दा त्यसको अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनसँगको पाटोबारे मौन बसेर अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट नेपाली आन्दोलनलाई अलग्याउन एउटा विडम्बना हुनेछ । तर, जान-अन्जान जे भए पनि यो पक्ष छाडिएको छ । त्यसकारण यसले कम्युनिस्ट आन्दोलको इतिहासका रूपमा पूर्णता पाएको छैन ।

डा. केसीले आफ्ना रचनाहरूलाई कुनै पार्टी विशेषको इतिहास नभनी कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास भनी लेखेका छन् । यो ठीक हो । नेपालमा समष्टिगत रूपमा कम्युनिस्ट पार्टीको इतिहास पार्टीको जन्म र विभाजनपूर्वको कालखण्डको इतिहास मात्र हो । त्यसपछि सबको आ-आफ्नो इतिहास छ । २०५६ सालमा प्रकाशित त्यस रचनाले मुख्य रूपमा वि.स २००६ सालदेखि २०१९ सम्मको संयुक्त पार्टीको कालखण्ड र विभाजनपछि पुष्पलाल खेमाका गतिविधि तथा विभित्र माओवादी खेमाहरूका गतिविधिहरू समेटेको छ । त्यसमा विभाजनपछि अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनले विधिवत् मान्यता दिएको र त्यसको सदस्य रहेको डा. रायमाझी नेतृत्वको मातृपार्टीका गतिविधिहरूको कुनै उल्लेखसम्म छैन । यस पक्षबाट हेर्ने हो भने यो रचना तत्कालीन माले, एमाले तथा विभिन्न माओवादी घटकहरूको पक्षधरता दोषबाट मुक्त हुन सकेको छैन । तर, पछिका रचनाहरूमा यस कमीको परिपूर्ति पनि गरेका छन् ।

विभाजनका बेलाको बहुमत पक्ष र अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनको अभिन्न अङ्ग रहेको कम्युनिस्ट पार्टीको इतिहासबिना नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग जोडिँदैन । (रायमाझीको निष्कासनपछि ०४८ सालमा बर्मा र तुलसीलाल समूहबीच एकता गरी नेकपा-संयुक्त नामकरण गरिएको यस पार्टीको नेतृत्व, पार्टीबाट निष्कासनपूर्व २०१३ देखि ०३४ सालसम्म डा. रायमाझीले र त्यसपछि २९ वर्षसम्म विष्णुबहादुर मानन्धरले र त्यसपछि ९ वर्ष चन्द्रदेव जोशीले गरेका हुन् । यथार्थमा, फुटका बेलाको साङ्ख्यकी र अन्तर्राष्ट्रिय मान्यताका आधारमा हेर्ने हो भने, यो पार्टी १५ सेप्टेम्बर १९४९ मा स्थापित कम्युनिस्ट पार्टीको एक मात्र वैधानिक निरन्तरता हो) । यस धारको इतिहासबिना नेपाल कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासले पूर्णता पाउन सक्दैन ।

कुनै व्यक्ति वा पार्टीलाई नरुचाउँदैमा वा उसको विचार र व्यवहार नरुचाउँदैमा उसको इतिहास मेटिँदैन । इतिहास निरपेक्ष सत्य हो । यस यथार्थलाई स्वीकार गर्नु इतिहासकारको नैतिक दायित्व हो । त्यसमा पनि विष्णुबहादुर मानन्धर नेतृत्वमा अएपछि यस पार्टीमा रहेको राजनीतिक चिन्तनको निरन्तरता, वैचारिक स्पष्टता, वाम-प्रजातान्त्रिक एकताको प्रखर पक्षधरता र वाम एकताका लागि यसको निरन्तर निष्ठापूर्वक सक्रियताको इतिहास सबैले स्वीकार गरेको कुरा हो । पार्टीको फुटपछि पनि करिब सात दशकसम्म अविच्छिन्न रूपले अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनको सदस्य रहेको र प्रत्येक वाममोर्चाको गठन तथा संयुक्त आन्दोलनहरूमा अहम् भूमिका निर्वाह गरेको तथ्य नेपालका सम्पूर्ण राजनीतिक वृत्त, यहाँसम्म कि स्वयम् लेखक केसीले पनि स्वीकारेको कुरा हो । यस अवस्थामा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास लेख्दा यस कम्युनिस्ट पार्टीको उल्लेखबिना न यस देशको वाम आन्दोलनको इतिहासले पूर्णता पाउँछ, न वाम मोर्चाहरूको गठन र पञ्चायतविरोधी संयुक्त आन्दोलनको इतिहासले ।

यसका साथै, कम्युनिस्ट पार्टीको प्रारम्भिक चरणमा कोलकातादेखि नै केन्द्रीय कार्यालयसँग आबद्ध रहेका र २०१० सालदेखि केन्द्रीय समितिका सदस्य तथा पार्टी मुखपत्रहरूका सहसम्पादकसमेत रहेका र पुष्पलालका निकटतम साथी अरबिन्द रिमालले '१९९७ देखि १९१७ सम्म' भनी लेखेको संस्मरणात्मक ग्रन्थमा पनि पार्टी निर्माणपूर्वका आन्दोलन र पार्टीको इतिहासको प्रारम्भिक चरणबारे जानकारी दिने महत्त्वपूर्ण काम गरेका छन् ।

(इन्डिगो इन्क प्रकाशनबाटै चाँडै प्रकाशित हुन लागेको चन्द्रदेव जोशीको पुस्तक ‘विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास’बाट ।)

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन ११, २०७८ ०६:३६