बालुवाटारमा भाेकाे ईश्वर र बीपीकाे सम्झना

A+ A A-

गत वर्षकाे एक दिन घरमा एउटा चिर्कटो फेला पारेँ । पढेपछि थाहा भयो, त्यो त विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले लेखेको वाक्यांश टिपेर राखिएको चिर्कटो रहेछ । त्यहाँ लेखिएको रहेछ, 'कवि, साहित्यकारको इमानदारी सर्वप्रथम आफ्नोप्रति छ । आफ्नो अनुभूतिलाई कुनै पनि अवस्थामा कुनै पनि सर्तमा धमिल्याउन नदिएर हामी साहित्यकारहरूले आफ्नो कलम चलाउनुपर्छ' ।

सम्भवत: त्यो एक महान् व्यक्तिको आत्मानुभव शब्दमा रुपान्तरित भएको वाक्यांश थियो । मैले दोहोर्‍याएर/तेहेर्‍याएर पढेँ । उनले त्यहाँ केही गल्ती गरेका रहेछन्‌जस्तो लाग्यो । मलाई लाग्यो– किन कवि र साहित्यकार मात्रै ? सबै मान्छेको पहिलो इमानदारी ऊ स्वयम्‌प्रति होइन ? आफैँप्रति इमानदार नभएको मानिस अरु कोप्रति इमानदार हुन सक्छ ? भए पनि कसरी सन्तुष्ट हुन्छ ? धेरैजसो विसंगति असन्तुष्टिकै कारण हुन्छन् । सबै सन्तुष्ट हुने हो भने संसारका आधाभन्दा बढी समस्या आफैँ ठेगान लाग्छन् ।

बीपीको त्यो वाक्यांशमा निहित गहिरो दर्शनले गर्दा बीपीका सबै पुस्तक पढ्नुपर्छजस्तो लाग्यो । लकडाउन भएको हुनाले समय अनुकूल नै थियो । दुई महिनाभित्र बीपीका छवटा उपन्यास, एउटा कथासंग्रह र उनको आत्मवृत्तान्त पढेँ । सुम्निमा, तीन घुम्ती र उनको आत्मवृतान्त पहिल्यै पढेको हुनाले ती दोहोरिए ।

बीपीका कृतिहरूमाथि लेखिएको कृष्ण धरावासीको समालोचना पनि पढेँ । त्यसपछि थाहा भयो– बीपीले भनेको स्वयम्‌प्रतिको इमानदारी कवि र साहित्यकारको निम्ति मात्र होइन, त्यो त सबैका निम्ति भनेका रहेछन् । बीपीले उदाहरण दिँदै एक ठाउँमा भनेका छन्, 'एउटा सिपाहीले देशप्रेमका निम्ति आमाको स्नेहको बेकदर गर्दै सुली चढोस् वा आमाको प्रेममा देशप्रेम त्यागोस्, उसलाई कुपुत्र वा देशद्रोही भन्न मिल्दैन । आमाको ठाउँमा देश वा देशको ठाउँमा आमा रोज्दा, ऊ आफूप्रति कति इमानदार छ भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यति पढेपछाडि थाहा भयो– त्यो चिर्कटो युवाकवि/साहित्यकारलाई सप्रेम दिएको आशीर्वचन भएको हुनाले कवि र साहित्यकार भनेर लेखेका रहेछन् । मानिसको इमानदारी स्वयम्‌प्रति छ भन्ने कुरा उनले सबै मानिसका निम्ति भनेका रहेछन् ।

कुनै व्यक्ति आफूप्रति इमानदार भएर कुनै कार्य गर्छ भने ऊ त्यो कार्यप्रति पनि स्वत: इमानदार हुन जान्छ । यदि कोही व्यक्ति आफूले गरिरहेको कार्यप्रति इमानदार छ भने ऊ आफूप्रति पनि इमानदार हुन्छ । किनकि आफूप्रति इमानदार नभई गरेको कार्यप्रति इमानदार हुन सकिँदैन । त्यसैले हरेक कर्ता आफ्नो कार्यप्रति इमानदार हुनुपर्छ ।

कार्यको इमानदारीबारे धेरैले चर्चा गरेका छन् । विशेष गरी दार्शनिकहरूले कार्यलाई साध्य र साधन गरी दुई भिन्न रूपमा व्याख्या गरेका छन् । कान्टको जस्टिसको अप्रोचबाट हेर्दा कर्ता कार्यकै निम्ति इमानदार हुनुपर्छ न कि कार्यको उद्देश्यका निम्ति । मैले बुझेअनुसार कृष्णले गीतामा कुरा गरेको कर्मको सार पनि यस्तै छ । यही कुरालाई समातेर बीपीले भनेका छन, 'ठूलो हुनपट्टि नलाग्नू, असल हुनपट्टि लाग्नू ।

स्वर्गको कुनै थलोमा भोकाएको ईश्वर बसिरहेका छन्, उनको क्षुधा अझै निवारण भएको छैन । सायद उनकै एक चेलो ती भोकाएका ईश्वर हुन्, उनी बालुवाटारमा बसिरहेका छन, र उनको क्षुधा अझै निवारण भएको छैन ।

असल हुनु भनेको ठूलो हुने उद्देश्यका निम्ति होइन, असल हुनु भनेको असल हुनकै निम्ति हो भन्ने भाव यस वाक्यमा छ । यो कुरा सुन्दा साधारण लागे पनि यसको दर्शन असाधारण छ । त्यसको बोध भएरै उनले सत्तालाई कहिल्यै साधन मानेनन् । धेरैजसो राजनीतिज्ञहरू सत्तालाई साधनको रूपमा बुझ्ने गर्छन् । उनीहरू सत्तालाई साधन मानेर, निश्चित उद्देश्यका लागि प्रयोग गर्छु भनेर कार्यको साटो कार्यको उद्देश्यप्रति केन्द्रित हुन्छन् । धेरैलाई लाग्छ, सत्तामा नआई जनताका लागि केही गर्न सकिँदैन । हो यही कुरामा टेकेर पार्टी-पार्टीबीच र पार्टीहरूभित्र जस्तोसुकै सत्ताको खेललाई अनुमोदन गर्छन् ।

यसैबीच उनीहरू ठूलो गर्ने (उद्देश्य) चक्करमा असल बन्न छाड्दै जान्छन् । यसरी राजनीतिप्रति इमानदार नबनेर आफ्नो राजनीतिको उद्देश्यप्रति इमानदार बन्न खोज्दा राजनीतिज्ञहरूको सत्‌चरित्र धूमिल हुँदै गएका उदाहरण थुप्रै छन् । त्यी व्यक्तिहरू स्वयम्‌प्रति पनि इमानदार हुँदैनन् । बीपीले स्वयम्‌प्रति इमानदार हुनू भनेर घुमाउरो पारामा आफ्नो कार्यप्रति नि:शर्त इमानदार हुनु भनेका हुन् । यो कुरा उनका अनुयायीहरूले बुझ्न जरुरी छ ।

बीपीले कतै भनेका छन्, 'मानिसको आचरण असल/ खराब- त्यसका उपर न्यायकर्ताको आसनमा कोही पराइ बस्न पाउँदैन । तिमी केही रोज्दा आफ्नाप्रति कति इमानदार थियौ, त्यो महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।' तर, कसैले यही तर्कका आधारमा पदीय इमानदारीलाई पन्छाउँदै व्यक्तिगत इमानदारीको गैरजिम्मेवारतर्क अगाडि सार्छ भने त्यसलाई के भन्ने ? के त्यो तर्क तेर्स्याएर पन्छिन मिल्छ ? अहँ मिल्दैन ।

कोही व्यक्ति कुनै पदमा आसीन हुन्छ भने उसको पहिलो इमानदारी त्यस पदप्रति हुन्छ । पदीय इमानदारीलाई धूमिल बनाउन कसैले व्यक्तिगत इमानदारी अगाडि तेर्स्याउन मिल्दैन । कोही व्यक्ति कुनै पदमा आसीन हुन्छ भने आफू किन सो पदमा आसीन छु भन्ने कुराको प्रस्टता हुनु नै आफूप्रति इमानदार हुनु हो । त्यसरी पदीय इमानदारीलाई ग्रहण गर्दै पदमा बस्नेले पदीय जिम्मेवारी पूरा गर्न नसक्नु भनेको आफूप्रतिको इमानदारी गुमाउनु पनि हो ।

बीपीले आफूभन्दा अरुप्रति बढी इमानदार बनाउने त्रासबाट सिर्जित दास मनोविज्ञानबारे 'दोषी चस्मा' कथा लेखे । आज उनकै पार्टीमा हेर्ने हो भने त्यस्ता दास मनोविज्ञानका सिकार भएका थुप्रै भेटिन्छन् । फरक यति छ कि, जर्साबको ठाउँमा पार्टीका टाउकेहरू छन् । केशवराजको ठाउँमा ‘ती टाउकेहरूको चाकडी गरे विभिन्न नियुक्ति र अनैतिक लाभ पाइन्छ भन्नेहरू छन् । उनीहरूलाई लाग्छ, यदि ती टाउकेहरू रिसानी भएमा उनीहरूको दानापानी रोकिन्छ । आफूभन्दा बढी पार्टीका टाउकेहरूप्रति इमानदार हुनेहरूले आफूलाई बीपीको अनुयायी हुँ भन्नु एक भद्दा मजाक मात्र हो ।

अन्त्यमा, बीपीको एक छोटो उपन्यास 'मोदिआइन' को वाक्यबाट टुंग्याउन चाहन्छु । स्वर्गको कुनै थलोमा भोकाएको ईश्वर बसिरहेका छन्, उनको क्षुधा अझै निवारण भएको छैन । सायद उनकै एक चेलो ती भोकाएका ईश्वर हुन्, उनी बालुवाटारमा बसिरहेका छन, र उनको क्षुधा अझै निवारण भएको छैन ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन ६, २०७८ ०८:२६