स्वतन्त्र महिलाको परिकल्पना गर्ने डेढ सय वर्षअघिको उपन्यास

स्केच स्राेतः दि लेक्टर्न ।

A+ A A-

अन्ततः वेरा पावलोव्ना, मार्या अलेक्सयेव्नाको चंगुलबाट फुत्किई ।

यो सफतलाको कथाले मलाई झनन पारिरह्यो, निकै समयसम्म । सुरुमा त म निकै आत्तिएकी थिएँ । किताबको एक चौथाई पढिसक्दा वेरा पावलोव्नाप्रति म उदास थिएँ । हतास मनस्थितिले पढ्दै गएँ । ऊ कसरी त्यो जंजालबाट मुक्त हुन्छे होला भन्ने लागिरह्यो । अन्ततः उनी मार्या अलेक्सयेव्ना र उनीहरूले निर्माण गरेको सामाजिक सीमाबाट बाहिर निस्किइन् ।

सीमाबाट बाहिर निस्किएकी वेरा पावलोव्ना निकोलाई चेर्नीशेव्स्कीको उपन्यास ह्वाट इज टु बी डन बाट मेरो मनसम्म डेरा सरिन् । आजभन्दा १ सय ५८ वर्षअघि लेखिएको थियो यो उपन्यास । चेर्नीशेव्स्कीले यो उपन्यास कुनै आरामदायी पुस्तकालयमा बसेर लेखेका थिएनन् । त्यसबेला उनी जारशासित रुसको पेत्रोपावलोव्स्की किल्लाको कुख्यात कालकोठरीमा ‘राजद्रोही’ करार भएर बन्दी जीवन बिताइरहेका थिए । बन्दीगृहको कडा अनुशासनभित्र उनले यो उपन्यास लेखे । लेख्ने तोड यति थियो, नौ दिनको अनशनको समयमा पनि लेखिरहे । बन्दी जीवनका बन्धनहरू मात्र होइन, यो उपन्याससँगै उनले परम्परागत लेखनशैली पनि भत्काइदिए ।

चेर्नीशेव्स्की साठीको दशकको रुसी क्रान्ति आन्दोलनको अगुवा थिए । समाजवादको वकालत गरेर कहिल्यै थाक्दैन थिए । आफ्ना विचारलाई औपन्यासिक ढाँचामा ढाले । यसका लागि उनले वेरा पावलोव्नाजस्तो दर्बिलो नायक खडा गरे । बन्दीगृहको कठोर जीवनमा उपन्यास त लेखे तर प्रकाशन सहज थिएन । सेन्सर पास नहुँदासम्म उनको उपन्यास प्रकाशन सम्भव थिएन ।

उपन्यास मूलतः राजनैतिक विचारले भरिएको थियो । यसले शासक वर्ग बिथोलिने सम्भावना थियो । उनले बठ्याइँ गरे । चारसय पेज लामो उपन्यासको सुरु र अन्तिममा चलाखी गरेर विशुद्ध पारिवारिक उपन्यासजस्तो देखियो । शासक वर्गमा चार सय पेज लामो उपन्यास पढ्ने धैर्य पक्कै हुँदैन भन्ने लेखकले बुझेका थिए । हुन पनि त्यस्तै भयो । सेन्सरमा बस्नेहरूले उपन्यासको सुरु र अन्त्य मात्रै पढे । उपन्यासले प्रकाशन अनुमति पायो ।

उपन्यास प्रकाशन भएर बजारमा गयो । पढ्नेहरूले थाहा पाए पुस्तकको मर्म । सत्य थाहा पाएपछि शासकहरू रनाहामा परे । तुरुन्तै बजारबाट सारा किताब जफत गरेर जलाए । पुस्तक प्रतिबन्धमा पर्‍यो । तर किताबको स्वाद चाखिसकेकाहरूबाट यसको प्रचार हुन थाल्यो । किताब नपाउनेहरूबीच चासाे बढ्यो । व्यापक माग हुन थाल्यो । समाजवादको वकालत गर्नेहरूले हातहातले किताब सारेर बाँडे । यो काम निकै गोप्य रूपमा भयो । हस्तलिखित पुस्तक निकै उत्सुकताले पढ्न थालियो ।

यसरी जारकालीन निरंकुश शासन व्यवस्थामा हातैहात बाँडेर पढिएको उपन्यास मसम्म भने समाजवादी रुसको प्रकाशन गृहको बाटो गरेर आइपुग्यो तर त्यो समाजवाद पनि ढलेको तीन दशकपछि । यो उपन्यासले दुई खाले पाठकलाई सम्बोधन गर्छ- विशुद्ध पारिवारिक, सामाजिक जीवन पढ्ने र राजनीतिमा चासो राख्ने । राजनैतिक चिन्तनको उच्चतम अभ्यास भएको कथाले भरिएको उपन्यास हो यो ।

उपन्यासको मुटु भने वेरा पावलोव्नाका सपनाहरू हुन् । समाजवादी समाजको निम्ति संघर्षरत चेर्नीशेव्स्की आफैँमा विचारक थिए । उनले समाजवादी विचार अघि सारिरहँदा रुसमा मार्क्सवादी समाजवादको प्रचार सुषुप्त थियो । लिखतहरूले उनी मार्क्स-एंगेल्ससँग पत्राचार सम्बन्ध राख्थे भन्ने देखाउँछ तर उनको समाजवादी विचार मार्क्सवादभन्दा फरक थियो ।

उपन्यासमा वेरा पावलोव्नाले चारवटा सपना देख्छिन् । ती चार सपनाहरू मानवता, स्वतन्त्रता र महिला मुक्तिसँग सम्बन्धित छन् । गम्भीर पाठकले मात्र यो परख गर्न सक्छन् ।

त्यसैले त यो उपन्यासबारे लेनिनले भनेका थिए, ‘जो साँच्चिकै मानवीय नैतिक र साँचो अर्थमा समृद्ध जीवनबारे प्रचार गर्न चाहन्छन्, तिनका लागि मात्र हो यो किताब । तपाईंको ओठमा आमाको दूध सुकेको छैन भने यो पढ्नु बेकार हुन्छ । जटिल र गहन भएकोले चेर्नीशेव्स्कीको उपन्यास कलिलै उमेरमा बुझ्न कठिन छ । मैले यो पुस्तक १४ वर्षको हुँदा पढ्ने कोसिस गरेको थिएँ । त्यतिखेर यो व्यर्थ, सतही पठन मात्र भयो । मेरो दाइलाई मृत्युदण्ड दिइएपछि फेरि मैले यो पुस्तक ध्यान दिएर पढेँ । किनकि, यो मेरो दाइको प्रिय पुस्तक थियो । कैयौं दिन, हप्ता पढिरहेपछि मात्र मैले यो पुस्तकको गहिराई बुझेँ । यो यस्तो पुस्तक हो, जसले आजीवन उत्साह प्रदान गर्दछ ।'

यसबाट यो उपन्यासको गाम्भीर्यता प्रष्ट हुन्छ । विशेषतः यस उपन्यासले महिला मुक्तिको वकालत गर्छ । तर यो तब मात्र सम्भव हुन्छ, जब महिला पारिवारिक दासताबाट उन्मुक्त हुन्छिन् । आफैँमा आत्मनिर्भर हुन्छिन् । प्रेम र क्रान्तिलाई सँगसँगै लैजान सक्षम हुन्छिन् । यसै विचारमा उपन्यास अगाडि बढेको छ । लेखकले सिलसिलेवार रूपमा घटनाक्रम जोड्दै लगेका छन् । उपन्यासमा मार्या अलेक्सयेव्ना एन्टागोनिस्टको रूपमा उभिएकी छिन् । उनी धन र शक्तिले मान्छेको हैसियत निर्माण हुन्छ भन्नेमा विश्वास राख्छिन् । उच्च वर्गसँग सम्बन्ध जोड्न सके आफ्नो हैसियत बढ्छ भन्ने भ्रममा पर्छिन् । यसको लागि आफ्नी छोरी वेरा पावलोव्नाको बली चढाउन पनि पछि हट्दिनन् ।

जबरजस्ती वेरा पावलोव्नाको विवाह धनी युवक मिखाईल स्तोरेश्निकोवसँग गराउन चाहन्छिन् । षड्यन्त्रको अनेक जालो बुन्नमा व्यस्त रहन्छिन् । आफ्नो इच्छाविपरीत हुन लागेको विवाहप्रति वेरा पावलोव्ना असहमत हुन्छिन् । तर पूर्णतः प्रतिकारमा उत्रन सकिरहेकी हुँदिनन् । उनी विभिन्न बहानामा विवाहको मिति पर धकेलिरहन्छिन् । विस्तारै परिवारभित्रको असमानताले गाँजिएकी र निर्णय अधिकारबाट च्युत वेराभित्र विद्रोहको झिल्को सल्किन्छ । र, यो झिल्को सल्काउन आइपुगेकी हुन्छिन्, जुली । जुली आफैँमा नगरवधुको रूपमा परिचित हुन्छिन् । फेरि पनि एउटा महिलाले स्वतन्त्रतापूर्वक आफ्नो जीवनयापन गर्न पाउनुपर्छ भन्नेमा कटिबद्ध हुन्छिन् । जुली भन्छिन्, 'प्रेमरहित चुम्बन कसैलाई नदिनू, भलै यसको लागि मर्न किन नपरोस् ।'

वेराको जीवनमा जोडिन आइपुगेका लोपुखोवले उनको चिन्तनलाई अझ फराकिलो बनाउन भूमिका खेल्छन् । वेरा पावलोव्नाले मिखाईल स्तोरेश्निकोव जस्तो धनी र बद्मास केटालाई बडो चातुर्यताले पन्छाउँछिन् । यो चातुर्यता उनले विवेकसम्मत प्रयोग गर्छिन् । उनले कुनै नाटकीय ढङ्गबाट नीच सोच भएको आफ्नो परिवारबाट मुक्ति पाएकी भने होइनन् । उनी कुनै पनि प्रकारको दासता नस्विकार्नेमा स्पष्ट छिन् र अडिग हुन्छिन्, आफ्नै आमा मार्या अलेक्सयेव्नालाई मात खुवाउनमा । जो घरबेटी स्तोरेश्निकोवको शान सौकतको जिन्दगीबाट प्रभावित भएर षड्यन्त्रको जाल बुनिरहेकी हुन्छिन् । उनी त्यस उच्चाटलाग्दो जीवनबाट मुक्त भएरै छोड्नेमा प्रतिबद्ध हुन्छिन् । उनको प्रतिबद्धतामा साथ दिन्छन्, जुली र लोपुखोवले । वेराको चेतना र साहसले त्यो महाजञ्जालबाट उम्कन सम्भव हुन्छ ।

मानिसमा चेतना निर्माण एकैपटकमा हुँदैन भन्ने तर्क बडो स्पष्टसँग दिएका छन् चेर्नीशेव्स्कीले । एउटै व्यक्तिको प्रभावले मात्र पनि चेतनाको विकास हुँदैन । जीवन बाँच्ने क्रममा विभिन्न पात्रहरू जोडिन आइपुग्छन् । ती साथी संगत, शिक्षक अथवा यात्रीहरू हुन सक्छन् । उनीहरूबाट विविध समय कालखण्डमा सिकाइ हुँदै जान्छ । वेरा पावलोव्नाको जीवनमा पनि पालैपालो जुली र लोपुखोवजस्ता अन्य पात्रहरू आउँछन् । जसले उनमा हिम्मत भरिदिन्छ । चेतना निर्माणमा साथ दिन्छ । यात्रामा मार्गनिर्देश गर्छ ।

मानिसको जीवनमा ज्ञान निरन्तर आर्जन हुन्छ । यसका लागि जो कसैले विशेष भूमिका खेल्न सक्छ । एउटा महिला, महिलाबाट मात्र दिक्षित हुनुपर्छ भन्ने छैन । सहकार्यको लागि असल हृदय र सोचको खाँचो पर्छ । त्यो महिला अथवा पुरुष जोबाट पनि प्राप्त गर्न सकिन्छ । जस्तै, वेरा पावलोव्नाको जीवनमा ट्युसन शिक्षक बनेर आइपुगेको हुन्छ, लोपुखोप । लोपुखोपसँग निरन्तरको वार्तालाप, वादविवाद, परस्पर सहयोगले उनीभित्रको चेतनाको झिल्कोले आकार लिन्छ ।

पारिवारिक असमानताले महिलाको पूर्ण मुक्तिमा बाधा उत्पन्न गर्छ । जबसम्म पारिवारिक दासताबाट महिला उम्कदैनन्, महिला मुक्तिका ठूला ठूला किताब र भाषण निरर्थक हुन्छन् । वेरा पावलोव्नाको स्वभावमा जिद्दीपना छ । त्यसलाई लोपुखोपजस्तो विवेकी व्यक्तिले साँध लगाएर धारिलो बनाउँछ । वेरा पावलोव्नालाई कैदखानाजस्तो घरबाट निस्कन मद्दत गर्छ । उनी लोपुखोपसँगको सामिप्यतामा निर्धक्कता भोग्छिन् । उनीमाथि भरोसा गर्छिन् । र, निस्किछिन् त्यो प्रपञ्चको महाजालबाट, जहाँ आफ्नो स्वार्थपूर्तिका खातिर मार्या अलेक्सयेव्नाहरू सर्पजसरी सल्बलाइरहन्छन् ।

तिनीहरू वेराको सुन्दरतालाई 'माल'को रूपमा देख्छन् । बिक्रीका लागि ग्राहक खोज्छन् । जहाँ शरीरको ढाँचा हेरेर र्‍याल काड्ने मिखाईल स्तोरेश्निकोवहरू अरिमुठ्ठेजसरी सल्बलाइरहेका हुन्छन् । मिखाइल स्तोरेश्नकोव तिनै पुरुषका प्रतिनिधि पात्र हुन्, जो वेरा जस्तालाई रखैलको रूपमा राख्न चाहन्छन् ।

जब वेराको प्रभावशाली उपस्थितिले सत्ता डगमगाउँछ, विवाह नामक संस्थाको जगमा टेकेर सम्पूर्णमा आफ्नो बनाउन चाहन्छन् । वेरा पावलोव्नालाई भने कुनै कोणबाट पनि यस्तो सम्बन्ध स्वीकार्य हुँदैन ।

'प्रेमबिनाको विवाह आत्माबिनाको शरीर हो', वेरा पावलोव्ना भन्छिन् । तत्कालीन समयमा वेरालाई कुटिल परिवारिक वातावरणबाट मुक्ति चाहिएको हुन्छ । नीच सोच भएको परिवारको विकल्पको खोजीमा हुन्छिन् । फलत एउटा काँचो निर्णय गर्न पुग्छिन् । लोपुखोवसँग भागेर विवाह गर्छिन् । विस्तारै उनी स्पष्ट हुँदै जान्छिन्, परिवारको षडयन्त्रकारी चंगुलबाट निस्केर मात्र सफल दाम्पत्य जीवन प्राप्त हुँदैन । मूलतः सफल दाम्पत्य जीवनको दुई वटा सर्त हुन्छन्; एक पारस्पारिक प्रेम । अर्को लोग्ने स्वास्नी दुवैको आर्थिक उपार्जन ।

उसो त, लोपुखोव पुस्तकहरू अनुवाद गरेर, ट्युसन पढाएर भात भान्सा चलाउन सक्षम नै हुन्छन् । तर वेरा पावलोव्ना स्वावलम्बी हुन्छिन् । लोग्नेको कमाइमा बाँच्न उनलाई मञ्जुर छैन । उनले थोरै लगानीबाट कपडा सिलाउने टेलरिङ कम्पनीको सुरुवात गर्छिन् । उनको ध्येय आर्थिक सञ्चय मात्र हुँदैन । उनीभित्र नजानिदो गरी एउटा स्वप्न लोकको कल्पना बिजारोपण हुन्छ, जहाँ उनी आफूजस्तै अरु महिलाहरूको पनि समान अधिकार सुनिश्चित गर्न चाहन्छिन् । कम्पनीको स्रोत, साधनमाथि समान हकसँगै समान कर्तव्य होस् भन्ने चाहन्छिन् । त्यसैले टेलरिङबाट भएको आम्दानीमा लागत खर्च कटाएर बाँकी रकम सबै कामदारहरूलाई समान वितरण गरिदिन्छिन् ।

यो खासमा चेर्नीशेव्स्कीले परिकल्पना गरेको समाजवादी समाज हो । समाजवाद, जसमा निजी स्वामित्वको अन्त्य गर्दै स्रोत, साधन र उत्पादनको समान वितरण गरिन्छ । पहिलोपटक उनले टेलरिङबाट प्राप्त आम्दानी नाशात्या र उसको साथीलाई बाँड्दा उनीहरू अचम्भित हुन्छन् । यसरी समान काम र समान आम्दानीको परिकल्पनालाई वेराले सार्थकता प्रदान गर्छिन् । यसबाट उनीसँगै अन्य कामदार पनि बराबरीको हिस्सेदार बन्न पुग्छन् । यसले कामदारहरूमा थप रोमाञ्चकता र जाँगर भरिदिन्छ । त्यति मात्रै कहाँ हो र, वेरा पावलोव्नाले त्यस कम्पनीभित्र समान भोजन, समान बसाइँ र सरसफाइलाई ख्याल गरेर व्यवस्था मिलाउँछिन् । यसले कामदार र मालिक भन्ने विभेद कहीँकतै आभास हुन दिँदैन । वास्तवमै वेराको दृढता, बुद्धिमत्ता र चेतनाले पाठकलाई कायल बनाउँछ ।

समाजवादको अभ्यासमा होमिएकी वेरा पावलोव्ना वैयक्तिक स्वतन्त्रताको पक्षपाती हुन्छिन् । उनी परिचित छन्, वास्तविक प्रेमबिनाको विवाहमा स्वतन्त्रता खोसिन्छ भन्नेमा । क्रुर पारिवारिक दासताबाट मुक्त हुन उनले खोजेको विकल्प (विवाह) प्रेमविहिन थियो । त्यो एकप्रकारको सम्झौता थियो, लोपुखोवसँग ।

लोपुखोवको व्यक्तित्व शालीन छ । ऊ वेराहरूले स्वतन्त्र बाँच्न पाउनुपर्छ भन्ने मान्यताले भरिएको छ । वेरालाई अन्धकारबाट उज्यालोतर्फ हिँड्न मद्दत गरिरहन्छ । यसका लागि उसले वेराको हरेक प्रस्ताव स्वीकार्छ । जस्तै, विवाह गरेर पनि अलग-अलग कोठामा बस्ने । एकअर्काको कोठामा अनुमतिबेगर प्रवेश नगर्ने । साझा कोठाको रूपमा भान्सा घरलाई प्रयाेग गर्ने । सबेरै चिया पकाउन लोपुखोव पनि उत्तिकै सक्रिय रहने । दुवैको आ-आफ्नो आम्दानी हुनुपर्ने ।

दम्पत्ति नै भए पनि मानिसको वैयक्तिक स्वाभाव, विचार र इच्छाहरू हुन्छन्, जसमा एकले अर्कोलाई दखल नदिँदा सम्बन्ध विश्वासिलो बन्छ । बलियो हुन्छ । वेरा पावलोव्ना र लोपुखोव यसबारे सचेत छन् । उनीहरू शर्तअनुसारको जीवन बाँच्दै जान्छन् । फेरि पनि सम्झौता र प्रेममध्ये प्रेमको तौल भारी हुने हुँदा वेराले आफूलाई हलुका महसुस गर्छिन् । साँचो प्रेमबिनाको विवाह दम्पत्तिका लागि आत्मबलिदान दिएसरह हुन पुग्छ । पारस्पारिक रूपमा नैतिक बन्धन मात्र बन्न पुग्छ । वेरा पावलोव्नाले लोपुखोवकै मित्र किरसानोवलाई भेटेपछि यही सत्य बोध गर्छिन् । अन्ततः हृदयले प्रेम गर्न पुग्छिन्, किरसानोवलाई । किरसानोव र वेराबीचको प्रेममा सम्झौता हुँदैन । न त्यहाँ कुनै स्वार्थ हुन्छ । बस् प्रेम हुन्छ ।

लोपुखोव वेरालाई चोट पुर्‍याउन चाहँदैन । तसर्थ ऊ राजीखुसी पलायन भइदिन्छ वेराको जीवनबाट । वेरा पावलोव्नाले किरसानोवसँग दोस्रो दाम्पत्य जीवन सुरुवात गर्छिन् । त्यहाँ पारस्परिक आदर र आम आदर्शभन्दा पनि गहिरो प्रेम हुन्छ ।

यो कदम आफैमा क्रान्तिकारी हो । सन् १८६३ को रुसी समाजमा समाजवादको अभ्यास नै स्वीकार्य थिएन । अझ आर्थिक रूपले सबल महिलाको कल्पना कमै गरिन्थ्यो । त्यसमाथि महिलाको दोस्रो विवाह असामान्य हुन्थ्यो, जसलाई सामाजिक स्वीकृति थिएन । तत्कालीन सामाजिक मूल्य मान्यताको असर वेरामा पनि पर्न जान्छ । यो कदमबाट केही समय वेरा पनि अन्यौलमा पर्छिन् ।

लोपुखोवमाथि आफ्नोतर्फबाट अन्याय भएको महसुस गर्छिन् । यसले केही समय वेरामा हिनताभाव सिर्जना गरिदिन्छ । उनमा उदासिनता थपिन्छ । फलतः चलिरहेको टेलरिङ व्यवसाय बन्द गर्ने मनस्थितिमा पुग्छिन् । यो अप्ठेरो र अन्योलग्रस्त समयमा उनको जीवनमा आइपुग्छ, रहेमेतोव । खासमा रहेमेतोव निकोलाई चेर्नीशेव्स्कीको मानसपुत्रको रूपमा उपन्यासमा स्थापित छ । आदर्श समाजको परिकल्पना गर्ने चेर्नीशेव्स्की रहेमेतोवको माध्यमबाट आफ्नो नायक वेरा पावलोव्नाई जीवनमा अगाडि बढ्न उत्साहित गर्छन् ।

आजभन्दा १५८ वर्ष पहिला सक्रिय रुसी समाजवादी निकोलाई चेर्नीशेव्स्की आदर्श समाजको वकालत गर्थे । उनी समाजवादी विचारमा अडिग थिए । त्यसैले उनको उपन्यासको पात्र आम पात्रजस्तो नियतिले डोर्‍याएको थिएन । न कुनै कठपुतलीजस्तो नै थियो । उनको उपन्यासको पात्र जिउँदो जाग्दो थियो । जोसँग देख्नलाई सपना थियो । बाँच्नलाई स्वतन्त्र जीवन थियो । कस्तो जीवन बाँच्ने भन्ने छनौटको अधिकार थियो । त्यसैले वेरा पावलोव्ना एक असाधारण पात्र हुन् । वेराको उपस्थितिले उपन्यास बलियो बन्न पुगेको छ ।

हामी बाँचेको समयमा परिकल्पित समानतायुक्त समाज यस्तै चिन्तकहरूको सपनाले सिर्जेको हो । आजभन्दा डेढ सय वर्षअगाडि गरिएकाे परिकल्पनाले हामीलाई स्वतन्त्र र समानतायुक्त समाज कस्तो हुनुपर्छ भनेर जनाएको छ । समाज परिवर्तनको यात्रा यस्तै सपनाहरूबाट सुरु हुन्छ । लैंगिक विभेदमुक्त समाज कस्तो हुन्छ भनेर अहिले पनि जिज्ञासा र शंका भइरहेको परिप्रेक्ष्यमा यस्ता रचनाहरूको अध्ययन झनै आवश्यक हुन्छ । त्यसैले पनि महिला मुक्तिको वकालत गर्नेहरूले एकपटक वेरा पावलोव्नालाई पढ्नैपर्छ । उनलाई भेट्न चेर्नीशेव्स्कीको उपन्यास व्हाट टु बी डन (के गर्ने) पढ्नै पर्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २, २०७८ १२:१०