वेदले जातपात भन्दैन, छुवाछुत नमान्न हामीलाई केले राेक्छ ?

A+ A A-

रूपा सुनार र सरस्वती प्रधानबीच कोठा भाडामा लिनेदिने सन्दर्भमा भएको एउटा घटना अहिले चर्चामा छ । दलित र छुवाछुतको सन्दर्भमा पछिल्लो समय निकै बहसमा आएको उक्त घटनाको यथार्थ र गाम्भीर्यबारे यो आलेखमा चर्चा नगरौँ ।

बरु उक्त घटनापछि सामाजिक सञ्जालको ´कचहरि` नियाल्दा देखिएका केही ´निम्छरा` सोचबारे थोरै कुरा गरौँ । सामाजिक सञ्जालमार्फत धेरैलाई अर्ती उपदेश दिने कतिपय युवा र ´पठित`हरूले घुमाउरो पारामा यस्तो भन्ने गरेको सुनियो– ´जातपात र छुवाछुत भन्ने कुरा मलाई त विश्वास छैन तर मैले मेरा पाका उमेरमा आमा-बाको आस्थामा हस्तक्षेप गर्न वा चोट पुर्‍याउन सक्दिनँ ।` अर्थात् छुवाछुत भन्ने चीज हामीले मान्दैनौँ तर मान्नेलाई मान्न दिनुपर्छ भन्नेखालको द्वैध शैली ।

हो पुरानो पुस्तामा ´छुवाछुत` र ´दलित` सम्बन्धी मान्यता संस्कारकै रूपमा जरा गाडेको छ । यस्तो जडतालाई तोड्न निकै गाह्रो छ तर प्रयास त हामीले नै गर्नु छ नि, हटाउनैपर्ने सामाजिक कुसंस्कारलाई हलुका रूपमा लिँदै ´मलाई त जातपातको मतलब छैन तर अरुलाई मनाउन सक्दिनँ` भन्ने खाले आशय सार्वजनिक मञ्चमा व्यक्त गर्दा कताकता चित्त नबुझ्ने ।

खासमा यो लेखमार्फत ´दलित र छुवाछुत`बारे वैदिक समाजशास्त्र र साहित्यसँग जोडेर चर्चा गर्न खोजिएको हो, त्यसअघि मसिनो गरी समाजमा बाँचिरहेको ´छुवाछुत`को मानसिकतालाई हटाउन निकै सानासाना प्रयासहरूलाई पनि बाँकी छोड्नु हुँदैन भन्ने केही घटनाको टिप्पणीसहित आलेख सुरु गर्न चाहन्छु ।

घटना– १

मेरी आमा अहिले असी वर्ष पुग्नुभो । आमाले आफ्नो उमेरको लगातार साठी वर्ष अर्घाखाँचीमा बिताउनुभयो । ´ब्राह्मण` बाहुल्य पहाडको ग्रामीण समाजमा जेजस्ता रीति थिति, संस्कार, (कतिपय कुसंस्कार पनि) र चलन चल्तीहरू थिए, मान्दै र भोग्दै आउनुभो ।

उमेरको साठी वर्षपछि आमाको बसाइ तराईमा भयो । रुपन्देहीको शहरउन्मुख सैनामैनाको बसाइमा आमाको सामाजिक भोगाइ पहाडको भन्दा विल्कुल फरक रह्यो । पछिल्लो तीन वर्षदेखि आमा काठमाडौंमा बस्नुहुन्छ । मेरी आमाजस्ता पाका उमेरका मान्छेको सामाजिक दौडधुप यो शहरमा त शून्य बराबर ।

गाउँमा बस्दासम्म आमा आत्मनिर्भर हुनुहुन्थ्यो । अब शहरमा त्यो रहेन । बिहानबेलुका दूध ल्याइदिने मान्छे को हो ? कहाँको हो, आमालाई थाहा छैन । तेल, खाद्यान्न र पिउने पानी पुर्‍याउन आउने पसलेको दाइको ´जात थर` के हो, आमालाई थाहा छैन ।

अस्पताल जानुपर्दाका नियमित लाने ल्याउने ट्याक्सीचालक श्याम दाइको ´जात थर` आमालाई थाहा छैन । अथवा यी सबैबारे जानकारी हुनुअगावै परिस्थितिको सामान्यीकरण हुँदै गयो । प्रसंग मिल्दा बेलाबखत मैले आमासँग ´छुवाछुत र छोइछिटो` बारे पुराना कुरा गर्छु । `छुवाछुत`को मान्यता गलत हो है भनेर आफ्नो बुताले भ्याएसम्म सम्झाउन प्रयास गर्छु । ´मान्न नपर्ने भए यो चलन पहिलेदेखि नै किन बसेको होला त ?,' आमाको प्रतिवाद यतिसम्म हुन्छ ।

आमाको प्रसंग तन्काइरहनुको सानो किस्सा जोडिहालौँ है । आमाका लागि नजिकै एक ठाउँ चोलो सिलाएको चित्त बुझेन । आमाले पहाडमा जितबहादुर दाइले सिलाउने चोलो सम्झिनुभो । मैले भनेँ, ´जितबहादुर दाइ यहाँ नभए पनि उहाँका छोराको यहीँ सिलाइ पसल छ । उहाँलाई चोलो सिलाउन दिऊँ न त ।`

आमाले भन्नुभो, ´उसको पसलसम्म धाउन म सक्दिनँ, यहाँ कोठामा बोलाउन मिलेन ।`

´कोठामा बोलाउन मिलेन` भन्ने आमाको ´कूटनीतिक` संकेत जातकै सन्दर्भको हो । जातपात, छुवाछुत भन्ने भ्रमलाई मानवीयतासँग जोडेर मैले यही मौकामा आमालाई कन्भिन्स गर्ने कोसिस गरेँ, गरिरहे । र, अब कोरोनाको डर कम हुनासाथ जितबहादुर दाइको छोरा रामुलाई कोठामै बोलाएर चिया खाँदै आमाको चोलोको नाप लिनका लागि आमालाई 'हुन्छ' भन्ने बनाएँ ।

घटना– २

दुई वर्षअघि भतिजीको विवाहको दिन थियोे । बाजागाजासहित जन्ती आए । जन्ती पर्सिसकेपछि पार्टी हलमा खाना खाने मेसो सुरु हुँदै थियो । एक जना `बुज्रुक` एउटा ´निवेदन`सहित मलाई भेट्न आउनुभयो । उहाँको जाहेरी एउटा मात्र थियोे । त्यो के भने जन्तीमा बाजा बजाउने कलाकार टोलीलाई `बफेट टेबल`को लाइनमा लाग्न नदिई छुट्टै खाना खुवाउनुपर्‍यो रे । कुराको चुरो बुझ्दा ´जात`का कारण रहेछ । उहाँ एक जना बुज्रुकलाई ´छोइछिटो`को चासो ।

विवाह आफैँमा एउटा उत्सव हो । केटी पक्षलाई सबै जन्ती ज्वाइँसमान, दुलहाको परिवारलाई यो कुराको पत्तो नै छैन । मैले उहाँलाई नम्र तर प्रस्ट भाषामा भनेँ, ´तपाईंका लागि भनेर यो भोजमा वर्ग निर्माण गर्न सकिँदैन र दोहोर्‍याए यस्तो कुरा गर्नुभो भने म पुलिस बोलाउन बाध्य हुन्छु ।` अनि उहाँ चुपचाप खानाको लाइनमा बस्नुभयो ।

पढ्दा सामान्य लाग्ने यी दुई घटनाबाट मैले संकेत गर्न खोजेको यत्ति मात्र हो । एक- ´चेतन-अवचेतन` मनमा ´जातपात`को कुरा निकै गढेर बसेको छ । दुई- यो गढेर बसेको सोचलाई बदल्ने वा हटाउने कोसिस पनि हामीले नै गर्ने हो ।

अब आलेखको विषयतर्फ लागौँ ।

जसरी समाजशास्त्रको मुख्य सामाजिक जगत् र जगत्‌प्रति उसको अनुकूलता र समाजलाई परिवर्तन गर्ने इच्छा हुन्छ, ठीक त्यसैगरी साहित्यको सरोकार पनि यस्तै त हुने गर्दछ । परिवार, सामाजिक संस्था एवम् विभिन्न समुदायभित्र आ-अफ्नोे भूमिकाका साथ एक किसिमको अन्तरसंघर्ष पनि निरन्तर चलिरहेको छ । समाजको प्रतिविम्बको रूपमा साहित्यको अध्ययन तथा लेखकको सामाजिक सन्दर्भ समाजशास्त्रीय कोणसम्म मात्र सीमित छैन । यसले उच्चतम् कौशलको अपेक्षा पनि गरेको हुन्छ । आलोचकको दृष्टिकोणमा साहित्यको हद आफैँभित्र बाँधिएको र आत्मनिर्भर रचनाको रूपमा बुझ्नेहरू पनि छन् ।

साहित्य रचना मूलत: लेखकको निजी र आन्तरिक संरचनाको सन्दर्भसँग जोडेर हेर्ने पनि गरिन्छ तर बाहिरी समाजको विम्ब, प्रतिविम्ब र हस्तक्षेपबिना लेखकको साहित्य रचना पूर्ण हुन सक्दैन । साहित्यकार पनि यही समाजको अङ्ग हो । आलोचकहरूले साहित्यको अध्ययन र समाजशास्त्रको अध्ययन पूर्णत: भिन्न पद्धति र दृष्टिकोणबाट गरिनुपर्छ भने पनि समाजशास्त्रको अध्ययनबिना साहित्यमा समस्याको जानकारी असम्भव छ ।

समाजले निर्वाह गरेको भूमिका वा दैनिक जीवनमा भइरहेका घटनाहरू पारम्परिक निरन्तरता प्रत्येक समाजको पुस्तापिच्छे हस्तान्तरण हुँदै जान्छ । समाजले अङ्गीकार गरेको संस्कृति वा परम्परालाई कलात्मक रूपले जीवन्त राख्ने काम साहित्यलेखनले गर्दछ । कृतिहरू लेखनबाट पनि सांस्कृतिक मान्यताको अवगत नहुने होइन, तर समाज विकासको गति बुझ्न र परम्पराको निरन्तरतालाई सामाजिक तहबाट बुझ्नका लागि सबैभन्दा सजिलो माध्यम साहित्य हो ।

धार्मिक, पारम्परिक र सांस्कृतिक रूपले समाजमा अनेक रुढहरू स्थापना भएका हुन्छन् । चिन्तकहरूका विचारमा ´साहित्य समाजको दर्पण हो` । समाजशास्त्रले समाजमा मानिसको स्थिति अनि गति दुवैको वस्तुगत अध्ययन गर्दछ । सामाजिक संस्था वा सामाजिक प्रक्रियाको माध्यमबाट सामाजिक स्थिरता वा गतिशीलताको अध्ययन गर्नु समाजशास्त्रीय चिन्तनसँगको गहिरो सम्बन्ध हुन्छ । त्यसो हो भने साहित्य र समाजशास्त्र पूर्णत: भिन्न विषय हुँदै होइन, समाज विषयक बुझाइमा साहित्य र समाजशास्त्र एकआपसका पूरक हुन् । साहित्यको सम्बन्ध धेरै हदसम्म सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक संरचनासँग जोडिएको हुन्छ ।

वेदले आचरणका आधारमा मात्र जाति छुट्याएको छ । वेदकालले श्रमविभाजनको रूपरेखा तयार पारेर समाजमा कामअनुसारको सकारात्मक विभेद विस्तारैविस्तारै सांस्कृतिक विस्तारवादमा परिणत हुँदै जाँदा त्यसले समाजमा नकारात्मक विभेदको बीजारोपण गर्दै गयो र यो विभेदकारी परम्पराको निरन्तरता आधुनिक युगसम्म निरन्तर आइरहेको छ ।

समाजशास्त्र वस्तु (यथार्थ) हो, साहित्य भाव हो । सामाजिकस्तरमा मानिसले जस्तो किसिमको वस्तुपरक अनुभव गरेका हुन्छन्, त्यसको भावस्तरमा उद्घाटन गर्ने काम साहित्यले गरेको हुन्छ । भाषाको माध्यमबाट हुने समाजशास्त्रको वर्णनमा कहीँ न कहीँ साहित्य लुकेको हुन्छ, फरक यत्ति हो– कहीँ साहित्यिकता र कलात्मकता बढी र यथार्थ कम हुन्छ भने कहीँ सामाजिक यथार्थ ज्यादा साहित्यिकता कम हुन्छ ।

अब कुरा गरौँ साहित्य र समाजशास्त्र दुवैभित्र अट्नुपर्ने विषय ‘दलित’बारे । अहिलेसम्म प्रमाणित इतिहासको कुनै पनि कालखण्डमा मानवीय र सामाजिक समानताको उदाहरण देख्न पाइँदैन । समानता भन्दा पनि सामूहिक चेतना र सामूहिक प्रयासबाट मानव सभ्यताको विकासक्रम अगाडि बढेको तथ्य हो । सभ्यताका अनेकौँ खुट्किलाहरू पार गर्दै मानव समाज आज यहाँसम्म आइपुगेको छ । मानव सभ्यतालाई समाजशास्त्रीय कोणबाट हेर्दा हामीले इतिहासको कालखण्डमा थुप्रै उतारचढावहरू पाउँछौँ ।

समाज भन्नेबित्तिकै मानिसहरूको समूह हो र त्यहाँ इतिहासदेखि आजसम्म समानताको अभाव देखिन्छ । प्रविधिको विकासले गर्दा वर्तमान विश्व विस्तारै एउटा चौतारीको रूपमा परिणत हुँदै छ तर अझै पनि यही विश्वभित्र अडेको मानव समाजभित्र वर्गीय असन्तुलनको पर्खाल कायमै छ । मानव विकासको आदिम कालमा वर्ग वा वर्णको खास स्थान थिएन तर विकास प्रक्रियाको चक्रसँगै मानिसहरूमा कामको विभाजन अनि काम र वर्गसँग जातीय विभेदको शृङ्खला सुरु भयो । दलित समस्या यस्तै विभेदकारी शृङ्खलाको उपज हो, वास्तवमा दलित भनेको सामाजिक र सांस्कृतिक भेदभाव र उत्पीडनको एउटा कारक हो । एउटा सामाजिक समस्या हो ।

इसापूर्व ७०० तिर सुरु भएको छुवाछुत प्रथाले के इङ्गित गर्छ भने जात र छुवाछुतको संरचना आर्थिक विस्तार र विविधीकरणको ऐतिहासिक उतारचढावसँग गाँसिएर आएको छ ।

के वर्तमान समाज व्यवस्था विगतकै निरन्तरता हो ? वा ऐतिहासिक र मौलिक हिसाबले फरक छ ? समाज व्यवस्थाको वर्तमान अवस्था इतिहासको हुबहु निरन्तरता नभए पनि इतिहासको प्रक्रियामा अहिले पनि कायम छ । पुँजीका कारण वा श्रम विभाजनका कारण ? कारण जेसुकै भए पनि वैदिककालदेखि आधुनिककालसम्म समाजमा एक किसिमको वर्ग निर्माणको भूमिका खेलेको छ । सिङ्गो मानव समाजभित्र विद्यमान वर्गीय लेपको यो चक्रलाई हेर्ने दृष्टिकोेण बनाउनुभन्दा पहिले हामीले समाजशास्त्रीय आधारहरू निर्माण गर्नु जरुरी देखिन्छ ।

समाजभित्र वर्ग, वर्गभित्र छुवाछुत र छुवाछुतको पर्यायवाची बनेको दलित शब्दबारे बुझ्नका लागि हामीले वैदिक समाजशास्त्रबारे जान्नु पनि जरुरी छ । सामाजिकताको यथार्थबाट हेर्ने हो भने साहित्यको आधार सौन्दर्यशास्त्रमा भन्दा समाजशास्त्रीय धरातलमा बढी टिकेको छ । साहित्य वा दर्शनका आधारमा जातिगत विभाजनको शृङ्खला हेर्नका लागि इतिहास, भूगोल अनि समाजशास्त्रको तुलना अनिवार्य भएको छ ।

शक्तिशाली अमेरिका होस् या युरोप वा अफ्रिकी मुलुकहरू वा सिङ्गो एसियाकै मुलुकहरू नै किन नहुन्, जातिभेद वा रंगभेदको कुरा गर्दा यसको अवशेष नभेटिने मुलुक नै छैन । तर, अहिले हामीले भनिरहेको दलित शब्द र खासगरी दलित चेतनालाई हिन्दु धर्मसँग जोडिएको वैदिक समाजसँग तुलना गरेर अध्ययन गर्दा हामी भारतीय उपमहाद्विपको नेपाल र भारतको हिन्दु संस्कारसँग जोडिनैपर्ने हुन्छ । अनि मात्र जाति र रङको प्रादुर्भाव कसरी भयो भन्ने निर्क्योलमा पुग्न सकिन्छ ।

जाति शब्द जातबाट बनेको हो र जातको अर्थ हुन्छ जन्म, अनि वर्णको अर्थ हुन्छ रङ । यस प्रकार जन्म अनि रङका आधारबाट जाति प्रथाको सुरु भएको भान हुन्छ । संसारमा देखिएका सबै जातीय समस्याहरूमध्ये छुवाछुत सबैभन्दा क्रूर र अमानवीय समस्या हो, वर्ण विभेद वा जातीय छुवाछुतको वैदिक परम्परालाई सम्झिँदा हामीले हिन्दु धर्मसँगै यसको परम्परालाई छोड्न सक्ने अवस्था रहँदैन । हिन्दु धर्मको आदि ग्रन्थ वेद र त्यससँगसँगै महाभारत, पुराण तथा भगवत् गीतामा उल्लेखित कैयौँ दर्शनहरूमध्ये हामी श्रम विभाजन र त्यसले छुट्याउन खोजेको वर्णव्यवस्थालाई हेर्ने हो भने पनि जातीयताको ठूलो खाडल देखिँदैन ।

यद्यपि, हिन्दु सनातन धर्मका वैदिक र पौराणिक शास्त्रहरूमा कामलाई धर्मसँग जोड्ने र कामकै आधारमा वर्ण निर्माण गर्ने चेष्टा नभएको होइन । वैदिक परम्परादेखि ब्राह्मण, क्षत्री, वैश्य, शूद्रको रूपमा वर्ण विभाजन गरेको भए पनि त्यो केवल कामका आधारमा गरिएको वर्गीकरण थियो । किनकि कामका आधारमा वर्ण फरक हुने भनिए पनि वेद, पुराण वा अन्य कुनै ग्रन्थले यो काम ब्राह्मणले मात्र गर्ने र अर्को शूद्रले मात्र गर्ने भनेर तोकेको होइन । वर्णको निर्धारण पहिला व्यवसाय, स्वभाव, संस्कृति आदिका आधारमा मात्र थियो । पछि जातिवाद प्रकट हुँदै जाँदा वर्णको आधार पनि बीज, क्षेत्र, विचार हुन पुग्यो ।

जाति वा वर्णव्यवस्थाको उद्गम जसरी भए तापनि त्यो नितान्त अनुशासन पालना गराउन र कामको बाँडफाँट गर्नका लागि मात्र गरिएको स्पष्ट हुन्छ । कामको प्रकृति हेरेर अग्लो र होचो भनिए पनि, ब्राह्मण वा शूद्र भनिए पनि, कर्ममा लाग्दाबाहेक उसको चिनारीमा त्यही वर्णको पगरी रहन्छ भन्ने थिएन । भविष्य पुराणको ब्रह्म पर्वका केही अंशहरूले त्यही कुराको संकेत गर्दछन् ।

(किं ब्राह्मणाः ये सुकृतं त्यजन्ति
किक्षात्रियाः लोकमपालयन्तः ।
स्वधर्महीना हि तथैव वैश्याः
शूद्राः स्वमुख्यक्रियमा विहीनाः ।।)
(भविष्यपुराण ब्राह्मपर्व ४०।३३)

अर्थात्, जसले शील र सदाचार त्याग्छ, ती ब्राह्मण होइनन् । जनताको रक्षा र पालना नगर्नेहरू क्षत्रीय होइनन् । आफ्नो कृषि र व्यापारको धर्म छोड्नेहरू वैश्य होइनन् । यस प्रकार आ–आफ्नो प्रमुख कर्तव्यबाट च्यूत भएकाहरू शूद्र हुन् ।)

यसको सोझो अर्थ लगाउँदा त के भन्न सकिन्छ भने आफ्नो कर्तव्यबाट च्यूत हुनेहरू शूद्र हुन् । शूद्र त निकम्माको पर्याय हुनुपर्ने तर कालान्तरमा किन समाजका धुरन्धर शिल्पी जातिहरू नै शूद्रमा परिणत भए त ? यो गम्भीर कुरा हो ।

पुराणका श्लोकहरूको मर्मलाई हेर्दा यहाँ शूद्रलाई अरु वर्णभन्दा अलग्याएको जस्तो भान पनि पर्न सक्छ । तर अर्को एक श्लोकमा भनिएको छ– वर्ण विभाजन भनेको कामको शक्तिका निम्ति हो ।

(तस्मान्न गोऽश्ववत्कश्चीज्जाति भेदोऽस्तिदेहिनाम्
कार्यशक्ति निमित्तस्तु सङ्केतः कृत्रिमो भवेत् । ।)
(भविष्यपुराण ४०।३४)

(त्यसैले मानिस–मानिसका बीचमा गाई र घोडाको जस्तो जाति भेद हुँदैन । कामको शक्ति–विकासका निमित्त वर्णको कृत्रिम सङ्केत बनाइएको हो ।)

धर्मशास्त्रहरूमा काम र वर्णलाई अभिजात र तुच्छ नभनी वर्गीकरण मात्र गरिनु समानताको एउटा कडी थियो तर कालक्रमिक रूपमा ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएका दर्शनहरू पनि खण्डित हुँदै गएको हुनुपर्छ ।

श्रमसँग मान्छेको सम्बन्ध जोडिएका कारणले वैदिककालमा जातिगत दृष्टिले मात्र दलितको अर्थ सिद्ध गर्न निकै कठिन छ । यसको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि वेदकालदेखि वर्तमानसम्म आइपुग्दा सामाजिक वर्गव्यवस्थाको अवस्था झनै जटिल बनेको छ । केही कुराहरू हामीले परम्परादेखि नै मान्दै आएका छौँ ।केही कामहरूलाई हामीले परम्परादेखि नै शूद्रसँगको सम्बन्धमा जोड्दै आएका छौँ । यदि यही आधारमाथि विचार गर्ने हो भने कैयौँ प्राचीन उदाहरणहरू यस्ता पनि छन्, जसका आधारमा हामी भन्न सक्छौँ– ऋग्वेदकालमा शूद्र तिरस्कृत थिएनन् ।

छान्दोग्य उपनिषद्‌मा कथा आएको छ– रैभ्यले जनश्रुतिको वेद पढाएका थिए, तर रैभ्य गाडीवान थिए अतः शूद्र थिए । ऋग्वेदका दशम मण्डलका कैयौँ मन्त्रहरूका रचयिता ऐलुषलाई पनि शूद्र मानिँदै आएको छ । वेदकालीन राजा सुदास पनि शूद्र थिए । वैदिक परम्पराअनुसार उनी राजर्षि विश्वामित्रका संरक्षक थिए । आरम्भमा ब्राह्मण ऋषि वशिष्ट अनि क्षत्रीय ऋषि विश्वामित्र दुवै मिलेर शूद्र राजा सुदासको महिमामण्डित गरेका थिए । हजारौँ वर्ष पुरानो वैदिक परम्परा र वैदिक दर्शनका मान्यताहरूलाई हेर्‍यो भने हामीले मानव जातिभित्र वर्गीय विभेदको छनक कहीँ पाउँदैनौँ । ऋग्वेद संहिता संसारकै प्राचीनतम् ग्रन्थभित्र पर्दछ र यो ई.पू. ३ हजार वर्षदेखि पन्ध्र हजार वर्षभित्रमा लेखिएको अनुमान गरिएको छ ।

ऋग्वेदमा एक्काइस शाखाहरू छन् भनिए पनि हाल उपलब्ध पाँच प्रमुख शाखाहरूमा कहीँ पनि विभेदकारी वर्णन हामीले पाउँदैनौँ । ऋग्वेद संहितामा हाल उपलब्ध दश मण्डल, चौरासी अनुवादअन्तर्गत करिब दश हजार चारसय बहत्तर ऋचा (मन्त्र) छन् । तर, कहीँ पनि हामीले जातीय विभेदलाई कठोर रूपमा उभ्याएको पाउँदैनौँ । यस कारण वेदले आचरणका आधारमा मात्र जाति छुट्याएको छ । वेदकालले श्रमविभाजनको रूपरेखा तयार पारेर समाजमा कामअनुसारको सकारात्मक विभेद विस्तारैविस्तारै सांस्कृतिक विस्तारवादमा परिणत हुँदै जाँदा त्यसले समाजमा नकारात्मक विभेदको बीजारोपण गर्दै गयो र यो विभेदकारी परम्पराको निरन्तरता आधुनिक युगसम्म निरन्तर आइरहेको छ ।

वर्णव्यवस्थामा सबैभन्दा हीनतम वर्ण शूद्र बनेको छ र त्यही शूद्रअन्तर्गत पर्ने दलित अझै सीमान्तीकृत बनेको छ । दलित भन्ने शब्दले राजनीति तथा समाजशास्त्रका लागि चाहे जति नै अर्थ व्यञ्जना गरोस्, साहित्यका लागि यो सीमित अर्थमै प्रचलित हुँदै गएको छ ।

वैदिककालमा जातीय विभेदको कुरा मात्र होइन, लैङ्गिक विभेद पनि थिएन, गजर्दि, माधवीजस्ता नारी पात्रहरूको बौद्धिक हिसाबले ठूलो सम्मान थियो । वेदका महत्त्वपूर्ण सूत्र निर्माताहरूमध्ये कतिपय महिलाहरू नै थिए, पछि आएर महिलाले वेद पढ्न हुँदैन भनेर ज्ञान लिनबाट नै वञ्चित गरिँदै जाने अवस्था आयो ।

महाकवि बौद्धाचार्य अश्वघोषले पनि वर्णव्यवस्था, जातपात र छुवाछुतको विरोधमा वेद, मनुस्मृति, महाभारत, पुराण, काव्य आदि शास्त्रीय र धार्मिक ग्रन्थहरूबाट नै प्रमाणहरू अघि सारेका छन् । ती प्रमाणहरूलाई नमानेर पछि आएर कुरा काट्न वा तथ्यलाई बङ्ग्याउन खोज्नेहरूलाई हतोत्साहित गर्नका लागि अश्वघोषले महाभारतका उदाहरणसहित लिएर चुनौती पनि दिएका छन् ।

(प्रमाणमप्रमाणं वै यः कुर्यादबुधो जनः
न सः प्रमाणतामर्हो विवाद जननो हि सः । ।)
(महाभारत अनुशासन पर्व १६२ ।२५)

(जुन मान्छेले प्रमाणलाई प्रमाण नै मान्दैन, त्यस्तो विवाद बढाउने मान्छे कुनै कुराको पनि प्रमाणयोग्य बन्न सक्दैन ।)

वेदलगायतका धर्मग्रन्थहरूमा कामको विभाजन र मूल्याङ्कन गर्ने क्रममा मस्तिष्क तत्त्वले गर्ने काम अर्थात् बुद्धि, विवेक र चतुर्‍याइँ प्रयोग गरेर गर्ने कामलाई ब्राह्मण कोटीमा राखियो । बौद्धिक कामका लागि कुनै पनि व्यक्तिलाई रोक थिएन तर पनि कामको उच्चतालाई देखेर सबै वर्णहरूमध्ये ब्राह्मण वर्ण श्रेष्ठ वर्ण हो भन्ने कुरा स्थापित गर्दै जान थालियो । वास्तवमा जातीय विभेदको शृङ्खला नै त्यहीँबाट सुरु भइसकेको थियो ।

जातीय उच–नीचता के हो ? ब्राह्मण भनेको के हो ? शूद्र भनेको के हो ? के ब्राह्मण कुलमा जन्मदैमा उक्त व्यक्ति स्वतः ब्राह्मण हुन्छ ? ज्ञान ब्राह्मण हो कि शरीर ब्राह्मण हो ? आचरणले जातिको पहिचान गराउने ? छुवाछुतको परम्परा केलाउनेबित्तिकै हामीले ब्राह्मणलाई निकै माथिको स्थान र ब्राह्मणइतर अझ शूद्रलाई निकै निम्न तहमा पाउँछौ । के यो जातीय वर्गीकरण र त्याज्य परम्पराको बीजारोपण शास्त्रमै भएको छ ? के यो विभेदलाई वेद, उपनिषद्, मनुस्मृति, महाभारत, भगवत्‌गीताले पनि स्वीकार गरेको छ ? जाति प्रथा र छुवाछुतले यति विघ्न विराटता प्राप्त गर्नुमा के राज्यको दोष छ ? होइन, शास्त्रले सकारात्मक विभेदलाई मात्र स्थान दिएको छ । महाभारत अनुशासन पर्वकै एउटा श्लोकलाई उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ:

(न योनिर्नापि, संस्कारो न श्रुतं नापिसन्ततिः ।
कारणानि द्विजत्वस्य वृत्तिमेव तु कारणंम् । ।)
(महाभारत अनुशासन पर्व, १४३ ।५०)

(जन्म संस्कार, शास्त्र, कुल आदि कुरा ब्राह्मण भन्ने कारण हुन सक्दैन ब्राह्मण हुने कारण जीवनको सदाचार मात्र हो ।)

वैदिक परम्परामा व्यक्तिगत क्षमताका आधारमा आफ्नो जात वा वर्ण स्थापित गर्न सकिन्थ्यो र अझ दक्षताका आधारमा वर्णको पदोन्नति वा वर्ण परिवर्तन गर्न सक्ने समार्थ्य राख्दथ्यो । ज्ञानका कुरा गर्ने पुरोहित वर्गमा जोसुकै पुग्न सक्छ भन्ने मान्यता वेद, महाभारत, भगवत्‌गीता र अन्य धर्मग्रन्थमा छ तर कालान्तरमा धार्मिकतासँग जोडिएको वैदिक पेसालाई आफ्नो विशिष्ट स्थान प्राप्तिको रूपमा स्थापित गरिँदै लगियो र सीमित प्रथाका जातिहरूको वर्गीकरणसँगै वर्ण व्यवस्थाको विभेदकारी परम्पराले निरन्तरता पाउन थाल्यो ।

जातिभेद तथा हिन्दु वर्णव्यवस्थासम्बन्धी समाजशास्त्रीय अध्ययनमा नाम कमाएका भारतीय अध्ययता डा. अम्बेडकरको निचोडअनुसार 'शूद्रहरू पहिला उपनयन तथा यज्ञ दुवैका अधिकारी थिए । तर, वेद तथा यज्ञका बारेमा शूद्रको अधिकार तैत्तिरीय संहिताको समयमै अस्वीकृत गरिएको थियो । यस प्रकार जाति व्यवस्थालाई धर्मको बन्धनमा जकड्याइयो । यसरी जातिको जन्म धर्मबाट भयो, धर्मले जाति प्रथालाई मलजल र प्रतिष्ठित बनाउँदै गयो, अनि जाति प्रथालाई पवित्रता प्रदान गर्दै गयो । त्यस कारण यो भन्न उचित हुन्छ कि धर्म नै त्यस्तो आधार हो, जसमा हिन्दुहरूले जाति प्रथाको सामाजिक ढाँचा खडा गरे ।

समाशास्त्रीय आधारमा जातीयता अथवा जातीयताको एउटा द्योतक दलित चेतनाको प्राचीनतम इतिहासलाई वैदिकता, धार्मिकता अथवा साम्प्रदायिक, धार्मिक सम्प्रभुताको आडमा राखेर अध्ययन गरिसक्दा के निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ भने प्रत्येक दर्शन वा धार्मिक ग्रन्थहरूलाई त्यसको मूल मार्गमा रहेर व्याख्या गर्नुभन्दा पनि आफू अनुकूल व्याख्या गर्दै जाने र वैदिक ग्रन्थहरूको मर्मलाई धार्मिक कट्टरतासँग जोडेर वर्णव्यवस्था वा जातीय संरचनालाई एउटा कठोर नियममा बाँधेर व्याख्या गरिएका तथ्यबाट स्पष्ट हुन्छ । वैदिक परम्परामा धेरै कुरा सही छन् । तर, कतिपय ´नियम`हरू अहिलेको जातीय विभेद, छुवाछुत र दलितजस्तो अमानवीय क्रियाकलापलाई निरन्तरता दिने कसी बनेका छन् ।

वर्णव्यवस्थामा सबैभन्दा हीनतम वर्ण शूद्र बनेको छ र त्यही शूद्रअन्तर्गत पर्ने दलित अझै सीमान्तीकृत बनेको छ । दलित भन्ने शब्दले राजनीति तथा समाजशास्त्रका लागि चाहे जति नै अर्थ व्यञ्जना गरोस्, साहित्यका लागि यो सीमित अर्थमै प्रचलित हुँदै गएको छ ।

समाजशास्त्र अनि राजनीतिमा वर्णित उपयुक्त सीमाहरूलाई साहित्यशास्त्रले स्वीकार नगर्दासम्म दलित साहित्यकारद्वारा निर्धारित स्वरूपका आधारमा नै हामीले दलित शब्द, दलित चेतनाको व्याख्या गर्नुपर्ने हुन्छ । ब्राह्मण, क्षत्री, वैश्य, शूद्रको वर्णव्यवस्था आजको आधुनिक युगमा पनि कुनै न कुनै रूपले अस्तित्वमा छ, यो सामाजिकताको एउटा परिचय अझै पनि छ, यद्यपि आधुनिक समाजशास्त्रको अहिलेको स्वरूपमा केही मान्यताहरू पूर्ण ध्वस्त नभए पनि खण्डित भने अवश्य भएका छन् ।

दलितलाई समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट हेर्दा मान्छेले वैदिकतामा आधारित केही तथ्यहरूलाई जसरी मनन् गर्‍यो, त्यसै गरी आधुनिक कालखण्डमा आइपुग्दा पनि केही निरन्तरता र केही क्रमभङ्गताको स्थिति पाउन सक्यो । दलितलाई आधुनिक समाजशास्त्रको दाँजोमा राखेर नेपालका समाजशास्त्रीय चिन्तक डा. हर्क गुरुङको जातिसम्बन्धी चर्चालाई पनि एकपटक सम्झिनु उपयुक्त हुन्छ:

'राष्ट्रिय इतिहासमा जाति विशेष पक्षमा ध्यान नदिएको तथ्यबारे गुनासो गरेर समस्या समाधान हुँदैन । कुनै पनि देशमा बलियो वर्गले वा शासक वर्गले इतिहासमा आफूसुुहाउँदो परिभाषा दिई आफ्नो महत्त्व बढाउनु एउटा स्वाभाविक तथ्य हो । त्यस कारण, आफ्नो जातिको वास्तविक इतिहास र संस्कृति केलाउने काम अरुको भर परेर होइन, आफैँ अग्रसर भएर गर्नुपर्छ ।'

सामाजिक संरचना तथा समाज व्याख्यामा सबैभन्दा तल्लो दर्जामा बाँच्न विवश समुदायको पर्याय बनेको छ दलित । त्यस कारण ‘दलित’ शब्द पनि त्यही वर्गको व्यक्तिहरूलाई नै बनेको हो भन्दा फरक पर्दैन ।

´दलित` वा छुवाछुतको नाममा घटित यावत् अमानवीय घटनाको निर्मूलीकरण गर्नका लागि नियम/कानुनले मात्र हुँदै हुँदैन । त्यसका लागि त सामाजिक सोच र संस्कारको रूपान्तरण अनिवार्य छ । गायक यशकुमारले भनेझैँ `हाम्रो कुसंस्कार नै समाजको शत्रु बन्दै छ` । आउनुहोस् आजैबाट भनौँ र व्यवहारमा लागू गरौँ– दलित र छुवाछुत हैन र छैन ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार १८, २०७८ १८:४९