बालबालिका, सिकाइ र २१औँ शताब्दीका सीपहरू

A+ A A-

शिक्षालाई अंग्रेजीमा Education भनिन्छ । Education भन्ने शब्द Latin भाषाको Edu र Catum मिलेर बनेको हो । Edu को अर्थ आन्तरिक र Catum को अर्थ बाहिर निकाल्नु हुन्छ । Education बाट Educere, Educare हुदै Education भ‍‍एको हो । यसरी हेर्दा Education को अर्थ अन्तर्निहित कुरा बाहिर निकाल्नु हो । शिक्षा शब्द संस्कृत भाषाको 'शिक्ष्' धातुबाट आएको हो, जसको अर्थ दिनु भन्ने बुझिन्छ । अनुभवी अग्रजहरूले आफ्ना सन्ततिहरूलाई अनुभवका आधारमा ज्ञान तथा सीपहरू प्रदान गर्नुलाई नै शिक्षा भनिन्थ्यो । तसर्थः मानिस जन्मिएदेखि मृत्युपर्यन्त प्राप्त गर्ने सम्पूर्ण अनुभवलाई शिक्षा हो भन्नुले शिक्षाको व्यापक अर्थ समेट्छ ।

यसरी हेर्दा शिक्षा भनेको जीवनपर्यन्त चलिरहने एक प्रक्रिया हो । शिक्षाले व्यक्तिको बौद्धिक, शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, आर्थिक, भौतिक, नैतिकलगायतका सम्पूर्ण पक्षको विकास गराउँछ । यस अर्थमा शिक्षा भनेको व्यक्तिको सर्वाङ्गीण विकासको आधार हो । शिक्षालाई भागवत गीताले पृथ्वीमा प्राप्त हुने सबैभन्दा शुद्ध ज्ञान भनेको छ । यस्तै, स्वामी शंकराचार्यले शिक्षा भनेको आत्मानुभूति हो भन्नुभएको छ । दार्शनिक सुकरातले शिक्षालाई मानिसको मस्तिष्कमा विद्यमान सर्वमान्य विचार हो भनेका छन् । यसरी नै नेल्सन मण्डेलाले शिक्षालाई संसार बदल्ने शक्तिशाली हतियारको रूपमा परिभाषित गरेका छन् ।

शिक्षा मानिसले जन्मेदेखि नमरुञ्जेलसम्म सिकिरहने निरन्तर प्रक्रिया हो । अर्को अर्थमा शिक्षा ज्ञान तथा सीप सिक्ने र सिकाउने पद्धति हो । शिक्षाले मानिस अन्धकारबाट मुक्त गरी उज्यालोतर्फ डोर्‍याउँछ । विद्यार्थीलाई ज्ञान सिकाउने तथा शिक्षा प्रदान गर्ने काम गुरु, शिक्षक तथा अध्यापकले गर्दछन् । शिक्षालाई औपचारिक, अनौपचारिक र अनियमित गरी तीन भागमा बाँडिएको छ । कक्षाकोठामा आधारित रही विद्यार्थीहरूको आधारभूत र शैक्षिक सीप प्रदान गर्न गुरुवर्गबाट प्रदान गरिने शिक्षालाई औपचारिक शिक्षा भनिन्छ । अनौपचारिक शिक्षा विद्यालयको निर्दिष्ट पाठयक्रमभन्दा बाहिर रहेर प्रदान गरिने शिक्षालाई जनाउँछ । संरचित पाठ्यक्रमभन्दा बाहिर रही जीनवभर चलिरहने शिक्षा नै अनियमित शिक्षा हो । अतः विद्यालयको चौघेराभित्र रहेर दिइने औपचारिक शिक्षालाई मात्र शिक्षा हो भन्नु शिक्षालाई संकुचित बनाइनु हो ।

२१औँ शताब्दीको शिक्षाले विभिन्न सीप तथा ज्ञानहरूलाई आधार मानी सोहीअनुरूप विद्यार्थीहरूलाई तयार गर्नुपर्ने कुरालाई जोड दिएको छ । आज संसारको जुनसुकै कुनामा पढ्ने विद्यार्थीले पनि उसको जीविकोपार्जनका लागि आवश्यक पर्ने न्यूनतम ज्ञान, सीप तथा कौशलहरू जस्तैः रचनात्मक, सहयोगी भावना, आलोचनात्मक, सामाजिक दक्षता आदि आवश्यक छ । आजको विश्व परिवेश यति चलायमान छ कि आज सिकेको ज्ञान र सीप भोलि काम नलाग्न सक्छ । अतः हाम्रा विद्यालय र विश्वविद्यालयले यो सत्यतालाई मनन गर्दै विद्यालय तहदेखि उच्चतहसम्मको पाठयक्रमलाई समयानुकूल विकास गर्नु आवश्यक छ । २१औँ शताब्दी सूचना प्रविधिको युग हो । आजको शिक्षाले मुलतः तीनवटा विषयवस्तु सिकाइ, साक्षरता र कौशललाई खोजेको हुन्छ । २१औँ शताब्दीले आकलन गरेका ज्ञान तथा सीपलाई तल चित्रमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

२१औँ शताब्दीको सीपले सिकाइलाई पहिलो अति आवश्यक सीपको रूपमा लिइएको छ । २१औँ शताब्दीका सीपलाई देहाय बमोजिम उल्लेख गरिएको छ:

सिकाइ सीप (Learning Skills): सिकाइ सीपले विद्यार्थीहरूलाई आधुनिक कार्य वातावरण अनुकूलन र सुधार गर्न आवश्यक मानसिक प्रक्रियाहरूको बारेमा सिकाउँछ । सिकाइ सीपले चित्रमा प्रस्तुत गरिएझैँ चारवटा विषयका बारेमा विद्यार्थीहरूलाई तयार गर्दछ । सिकाइ सीपलाई 4 C’s (Critical, Creativity, Collaboration, and Communication) पनि भनिन्छ ।

आलोचना (Critical): अहिलेको शिक्षा कुनै पनि समस्याहरूको समधान खोज्न सक्ने गरी प्रदान गरिनुपर्छ । आलोचनात्मक सीपले विद्यार्थीहरूलाई समस्याको गहिराइमा पुगेर त्यसको समाधान गर्ने सक्ने क्षमता विकास गर्दछ ।

रचनात्मक (Creativity): रचनात्मक सीपले विद्यार्थीहरूलाई नवीनता सोचका साथ अवधारणाहरूलाई विकास गर्न मद्दत गर्दछ ।

सहयोगी (Collaboration): आजको शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई एक-आपसमा सँगै मिलेर काम गर्ने, सम्झौताहरू गर्ने, र समस्याको समाधान गर्ने क्षमता विकास गर्नु आवश्यक छ ।

सञ्चार (Communication) : सञ्चारको माध्यमबाट विद्यार्थीहरूले आफूसँग भएको सूचना तथा जानकारी आफ्नो साथीहरूको बीचमा सजिलैसँग आदान-प्रदान गर्न सहयोग गर्दछ । सञ्चारले विद्यार्थीहरूलाई आलोचनात्मक, रचनात्मक र सहयोगी हुनका लागि बढी जिम्मेवार बनाउँछ ।

साक्षरता सीपः साक्षरता सीप २१औँ शताब्दीको अति आवश्यक सीप हो । आजको बदलिँदो परिस्थितिमा साक्षरता सीपले विद्यार्थीहरूलाई तथ्य, प्रकाशन र प्रविधिले कसरी सिकाइ र आफ्नो क्षमतालाई प्रभाव पारिरहेको छ, सोका बारेमा जानकारी प्रदान गर्छ । साक्षरता सीपले सूचना, प्रविधि र मिडियालाई महत्त्वपूर्ण सीपको रूपमा लिएको छ ।

सूचना (Information): सूचना साक्षरताले विद्यार्थीहरूलाई तथ्यहरू बुझ्नका लागि सहयोग गर्दछ ।

प्रविधि (Technology): आजको युग प्रविधिको युग हो । प्रविधिको प्रयोग र जानकारी बिना आजको पढाई र सिकाइ अपुरो र अधुरो हुन्छ । प्रविधिको साक्षरताले विद्यार्थीहरूलाई सूचना युगमा प्रयोग हुने सम्पूर्ण मेशिन तथा सामग्रीहरूको बारेमा जानकारी प्रदान गर्नुको साथै त्यस्ता सामग्रीले मानिसको जीवनलाई कति सहयोग गरेको छ भन्ने सूचनासमेत प्रदान गर्दछ ।

मिडिया (Media): मिडिया साक्षरताले सूचनाको पहुँच प्रदान गर्नुका साथै त्यस्ता सूचना तथा जानकारीका बारेमा विश्लेषण, मूल्याङ्कन र अन्य सूचना तथा जानकारी सिर्जना गर्ने क्षमता विकास गर्छ ।

कौशल सीपः कौशल सीपले जीवनलाई बढी कौशल बनाउनका लागि चाहिने सीपका बारेमा उल्लेख गर्दछ । यो सीपले व्यक्तिको व्यक्तिगत र व्यावसायिक सीपहरूलाई उजागर गर्दछ । कौशल सीपले लचकता, नेतृत्व, पहल, उत्पादकत्व र सामाजिक दक्षताका बारेमा उल्लेख गरेको छ ।

लचकता (Flexibility): समय र वातावरणको परिस्थितिअनुसार आफूलाई परिवर्तन गर्न सक्नुलाई लचकता वा लचिलोपन भनिन्छ । आजको शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई अरुको अनुकूल परिस्थितिअनुसार आफूलाई नम्रताका साथ अरुको अगाडि उपस्थित हुन, साथै समयअनुसार परिस्कृत गर्न सक्ने हुनुपर्दछ । लचिलोपनलाई दीर्घकालीन सफलाताका लागि मुख्य कडीको रूपमा लिइन्छ ।

नेतृत्व (Leadership): नेतृत्वले कामका बारेमा उद्देश्यहरू तय गर्न, ती उद्देश्य प्राप्तिका लागि आवश्यक विभिन्न चरणहरू पार गरी सामूहिक रूपमा उद्देश्य प्राप्त गर्न सहयोग गर्छ । दीर्घकालीन रूपमा आइपर्ने विभिन्न प्रकारका नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्नका लागि आधारभूत ज्ञान तथा सीप विद्यालय तहको शिक्षामार्फत प्रदान गर्नु आवश्यक छ ।

पहल (Initiative): आममानिसले कुनै पनि कार्यको पूर्ण सफलताका लागि पहललाई अति महत्त्वपूर्ण गुणको रूपमा हेरिन्छ । विद्यार्थीहरूलाई पूर्ण रूपमा सफल बनाउनका लागि कुनै पनि समस्या वा काम आफूबाटै पहल सुरु गर्ने सीपको विकास गर्नु आवश्यक छ ।

उत्पादकत्व (Productivity): उत्पादकत्वलाई २१औँ शताब्दीको अति महत्त्वपूर्ण सीपको रूपमा हेरिन्छ । दीर्घकालमा गरिने व्यवसाय वा जागिरलाई उत्पादन हेरिने भएकाले विद्यार्थीहरूलाई उत्पादकत्वको महत्त्वका बारेमा विद्यालय तहको शिक्षामार्फत नै जानकार बनाउनु जरुरी छ ।

सामाजिक दक्षता (Social Skill): मानिस एक सामाजिक प्राणी भएकाले उसमा सामाजिक दक्षता हुनु अपरिहार्य छ । कुनै व्यवसाय वा पेसा प्रायः एक व्यक्तिले आफूवरिपरि भएका व्यक्ति वा समूहमा गर्ने भएकाले त्यसको सफलताका लागि सामाजिक दक्षतालाई महत्त्वपूर्ण सीपको रूपमा हेरिन्छ ।

२१औँ शताब्दीका अति महत्त्वपूर्ण सीपहरूमा सिकाइ, साक्षरता र कौशल सीप रहेका छन् । माथि उल्लेख गरिएका ११ वटा सीप आजको प्रतिस्पर्धी विश्वबजारमा आफूलाई सफल बनाउन अपरिहार्य छन् । २१औँ शताब्दीको सीपले आफूलाई समयानुकूल परिवर्तन गर्नका लागि क्षमता विकास गर्दछ । २१औँ शताब्दीका सीपहरूले विश्वव्यापी बजारले माग गरेको आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्न सिकाइ, साक्षरता र कौशल सीपलाई समयानुकूल परिवर्तित गर्दै विद्यालय तहबाट नै आवश्यक सीपहरूलाई प्राथमिकतामा राखेको पाइन्छ ।

अबको परिवर्तित विश्व सन्दर्भमा नेपालका विद्यालय र विश्वविद्यालयले २१औँ शताब्दीले खोजेका सीपहरू प्रदान गर्ने गरी आफूलाई तयार गर्नुपर्छ । अतः विद्यार्थीहरूलाई पूर्ण रूपमा सफल बनाउनका लागि २१औँ शताब्दीले अंगिकार गरेका सम्पूर्ण सीपहरू विद्यालय तहबाट नै उनीहरूले पढ्ने पाठ्यक्रममा समावेश गरी सोहीअनुरूप विद्यार्थीहरूलाई तयार गर्नु आजको आवश्यकता हो ।

(लेखक नेपाली कांग्रेस शिक्षा विभागका सचिव एवं ज्ञान व्यवस्थापनविज्ञ हुन्)

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार १२, २०७८ ०६:५०