के हाे टिस्यु कल्चर प्रविधि ? विज्ञले औँल्याएका खास सुझाव

A+ A A-

टिस्यु कल्चर प्रविधि जीव विज्ञानको क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण आविष्कारमध्येको एक हो । नेपालको माध्यमिक तहदेखि नै जीव विज्ञानमा यसबारे सैद्धान्तिक पढाइ हुन्छ । तर, उच्च महत्त्वका साथ प्रयोगशाला र फिल्डमै विद्यार्थीलाई उतारेर यसको व्यावहारिक ज्ञान दिने प्रचलन हाम्रो शिक्षामा छैन ।

टिस्यु कल्चर प्रविधि विदेशमा व्यापक प्रयोग गरिन्छ । किनकि, यसको मद्दतबाट स्वस्थ, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता भएका र उत्पादकत्व बढाउने खालका बीउ र बिरुवा उत्पादन हुने गर्छन् । बीसौँ शताब्दीको सुरुवातमै विकास भएको यो प्रविधिको प्रयोग गरेर भियतनाम, थाइल्याण्ड, युरोप, चीन, मलेसियाजस्ता मुलुकले पछिल्लो समय कृषि उत्पादनमा कायापलट गरेका छन् । नेपालमा फाट्टफुट्ट याे प्रविधिको प्रयोग गर्न थालिए पनि देशव्यापी रूपमा फैलिएको छैन ।

यो प्रविधिको प्रयोगमा बीउ र बिरुवा उत्पादन गर्ने प्रयोगशाला पनि ज्यादै कम छन् । तीमध्येको एक काठमाडाैंकाे बूढानीलकण्ठ र झापामा अनुरुप मानन्धरको समूहले सुरु गरेको ‘फाइकस बायोटिक’ कम्पनीले वार्षिक ५ देखि ६ लाख बिरुवा उत्पादन गरी बेच्छ । यहाँ केरा, भुइँकटहर, स्याउ, कागती, एलोभेरा, कफी र विभिन्न खालका फूलहरूका बिरुवा उत्पादन हुने गरेको मानन्धरले जानकारी दिए ।

के हो टिस्यु कल्चर प्रविधि ?

गुणस्तरीय वनस्पतिको कोष, तन्तु वा कुनै एक भागलाई निकालेर नियन्त्रित प्रयोगशाला वा किटाणुरहित वातावरणमा ठूलो संख्यामा बिरुवा उमार्ने आधुनिक प्रविधि टिस्यु कल्चर हो । राम्रो फूल तथा फल दिने बिरुवाका अरु सन्तान उमार्न यो प्रविधि अपनाइन्छ । छोटो समयमा एउटा राम्रो बिरुवाबाट अरु हजारौं संख्यामा उस्तै बिरुवा उत्पादन गर्न याे प्रविधि उपयाेगी छ । मुख्यतः बीउ उत्पादन नहुने बिरुवाजस्तैः आलु, केरा, अलैँची, स्ट्रबेरीजस्ता बिरुवाका लागि यो प्रविधि बढी उपयोगमा आउँछ । बीउ उत्पादन हुने बिरुवामा समेत यसकाे प्रयोग गरिन्छ ।

कसरी गरिन्छ ?

सर्वप्रथम टिस्यु कल्चर गर्ने बिरुवाको कोष, तन्तु वा कुनै भागलाई जिवाणुरहित बनाइन्छ । आवश्यक पोषण र अन्य रसायनका साथ यसलाई कृत्रिम भाँडो ‘पेट्री डिस’ मा नियन्त्रित तापक्रम र प्रकाशमा राखिन्छ । र, यी कोषको संख्या वृद्धि गरिन्छ । यसमा राखिने हर्मोन जस्तैः अक्सिजन र साइटोकाइनिनले जरा र काण्डको विकास गर्न मद्दत गर्छन् ।

निश्चित समयपछि कन्टेनरमा बन्ने कोषको पिण्डलाई ‘क्यालस’ भनिन्छ । यो पिण्डलाई टुक्राएर अर्को नयाँ वातावरणमा बिरुवा उमार्नका लागि राखिन्छ र यी बिरुवालाई खेतमा लगेर रोपिन्छ ।

फाइदा के छन् ?

देशको कृषि उत्पादन बढाउने बहस चल्दै गर्दा स्वस्थ र उच्च गुणस्तरको बिरुवा उत्पादन गर्न टिस्यु कल्चर प्रविधि आधुनिक अस्त्र हो । तर, नेपालमा अझै पनि किसानको आँगनमा यसबारे पर्याप्त जानकारी पुगिसकेको छैन । परम्परागत कृषि प्रणाली, बिउ र बिरुवा उत्पादन गर्ने प्रक्रिया अहिलेसम्म कायम छ । यसले कृषि उत्पादन निर्वाहमुखीमा सीमित भएको अवस्थामा यो प्रविधिको उपयोग गरेर रोग निरोधक बिरुवा उमार्न सकिन्छ ।

फाइकस बायोटिक प्रयोगशालामा काम गर्दै प्राविधिक ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयका बायोटेक्नोलोजी विषयका सह–प्राध्यापक डा. सुनोजदास श्रेष्ठ केराको उदाहरण दिँदै भन्छन्, ‘केराका परम्परागत प्रजातिमा सानासाना कोसा हुने, खटिरा लाग्ने, पातमा कीरा लाग्ने, बिरुवा रोगी हुनेजस्ता समस्या हुन्छन् । टिस्यु कल्चरबाट उमारिएका बिरुवा यी रोगबाट मुक्त हुन्छन् । अनि कृषि उत्पादन गुणात्मक रूपमा बढ्छ ।’

टिस्यु कल्चरबाट उत्पादन गरिने बिरुवाले एकै समयमा फुल्ने, फल्ने र फल परिपक्व हुने भएकाले उत्पादनलाई एकैपटक बजारमा पठाउन सकिन्छ । यो प्रविधिको प्रयोग गरेर लोपोन्मुख बिरुवाका प्रजातिलाई बचाउन सकिन्छ ।

यस विषयमा स्कुल, कलेजको पढाइ पनि कोरा सैद्धान्तिक भएको छ । विद्यार्थीलाई यो विषयमा प्रयोगात्मक रूपमा अभ्यस्त गराउने हो भने कैयाैँ विद्यार्थीले एउटा सानो ल्याब बनाएर यस्ता बिरुवाको उत्पादन गरी बिक्री गर्न सक्छन् । तर, यसको सुरुवाती लगानी अलिकति बढी पर्न आउँछ ।

फाइकस बायोटिकले उत्पादन गरेका विभिन्न प्रकारका बिरुवा ।

डा. श्रेष्ठ नेपालमा टिस्यु कल्चर अलिअलि सुरु भएको बताउँछन् । उनका अनुसार धनगढी, कैलाली, नवलपरासी, रुपन्देही, झापासम्मका किसानले यसरी उत्पादन गरेका केराका बिरुवाबाट व्यवसाय गरिरहेका छन् ।

आदिम रूपबाट उठिनसकेको हाम्रो कृषि प्रणाली र गुजारा टार्न पनि धौधौ परिरहेको उत्पादनलाई विस्थापित गर्न टिस्यु कल्चर प्रविधि एक अचुक उपाय हो । किसानलाई यसको महत्त्व बुझाउनुपर्छ । टिस्यु कल्चरको प्रयोगशाला स्थापनाकाे चाहना राख्ने व्यवसायीलाई आर्थिक सहयोग गर्न सके किसानले कम मूल्यमा धेरै बिरुवा पाउन सक्छन् ।

दक्ष व्यक्तिले मात्रै टिस्यु कल्चर गर्दा अपेक्षित रूपमा गुणस्तरीय बिरुवाको उत्पादन हुन सक्छ । किनकि यसमा माटोमा भएको सबै तत्त्व र अन्य रसायनको मात्रा मिलाउनुपर्छ । माइक्रोग्रामको पनि हिसाब गर्नुपर्ने हुन्छ अनि छिनछिनमा रेखदेख आवश्यक पर्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार ११, २०७८ ११:००