जातको प्रश्न र मैले भेटेका उत्तर

A+ A A-

जातको प्रश्न मेरो मनमा धेरै अघिदेखि आएको प्रश्न हो । जातको उत्पत्तिका बारेमा जान्ने इच्छादेखि लिएर आफ्नै पुर्खाहरूका बारेमा जान्ने मेरो उत्कट आकाङ्क्षा पनि निकै पुरानो हो । परिवारमा स्थापित मान्यता र विद्यालयमा सिकिने नयाँ मूल्यहरूका बीचको अन्तरद्वन्द्वमा निकै वर्षहरू बिते । विचारमा स्वतन्त्र हुनका लागि पनि पहिले त व्यवहारमा स्वतन्त्र हुनुपर्दो रहेछ । आफ्नै खुट्टामा उभिने भइसकेपछि आफ्नै अडान बनाउने साहस र आधार पनि खडा हुँदो रहेछ । हालको परिवर्तित विचारको आधार वा कारण पनि आफूमा भएको यही परिवर्तन हो । नत्र म त्यही परिवार र समाजमा रहेर सायदै मेरो परिवर्तित विचारसहित सहज जीवनयापन गर्न सक्ने हुन्थेँ ।

व्यक्तिवादी समाज र सामूहिकतालाई प्राथमिकता दिने समाजमा परिवर्तन फरक किसिमले हुँदो रहेछ । व्यक्तिवादी समाजमा परिवर्तन सहज हुन्छ भने सामूहिकतालाई प्राथमिकता दिने समाजमा समूहका सबै राजी नभएसम्म परिवर्तन कठिन हुन्छ । नेपालमा जातका कुरालाई लिएर हालसम्म पनि विभाजित मानसिकता हुनुपछाडिको कारण पनि यही हो । समाजको त के आफ्नै परिवारमा पनि जातलाई लिएर फरक–फरक विचार पाएको छु । समाज भनेको परिवारकै विस्तारित रूप न हो ।

जातलाई लिएर सार्वजनिक जीवनमा व्यक्त हुने विचार र निजी जीवनमा पोखिने विचारमा एकरुपता नहुनु हालको समस्या हो । सार्वजनिक जीवनमा उदार विचार राख्नेहरूसँगको निजी संवादका क्रममा व्यक्त हुने विचारहरूकै आधारमा यस्तो सोच्न बाध्य भइएको हो । प्राय: जातलाई सही मान्नेहरूको तर्क पेसागत बाँडफाँटबिना कसरी समाज चल्छ भन्ने हुन्छ । त्यसपछि बढी सुनिने तर्क भनेको सरसफाइको विषयलाई लिएर हो । अनि सुषुप्त रूपमा जातीय दम्भ जैविक रूपमा पनि आफू उच्च छु भन्ने भ्रम पाल्नेहरू बेलाबेला पोख्ने गर्छन् । कुनै बेला म आफैँ पनि यी तिनै किसिमका सफाइहरू सही मान्थेँ । त्यसैले यो आलेख मेरै बुझाइमा आएको परिवर्तनको अभिलेख पनि हो ।

जातलाई पेसागत मानिने तर्क गर्दैगर्दा के भुलिन्छ भने पेसा जातजस्तो बाध्यकारी हुँदैन । ननै पेसाका आधारमा छोइछिटो गर्नु सामान्य हो । हाकिमले कार्यालय सहयोगीलाई छोइछिटो गर्दैन । न नै कार्यालय सहयोगीको सन्तानलाई पठनपाठनदेखि धारा र मन्दिरहरूमा छोइछिटो हुन्छ । जातका हकमा यस्तो छैन । जातको आधार कतिपय अवस्थामा पेसा भए पनि पेसा मात्रैचाहिँ हुन दिइएको छैन । जात व्यवस्था बाध्यकारी बनाइएको थियो र छ पनि । यसमा कुनै दलितले म पढेर पुजारी बन्छु भन्न पाउँदैन । पेसागत बाँडफाँट मात्रै भएको समाजमा तल्लोभन्दा तल्लो तहमा काम गर्नेले पनि कुनै सीप सिकेर माथि उक्लने बाटो रहन्छ ।

म आफैँले प्रवासी जीवन व्यतित गर्दा पनि पोडेदेखि बाहुनसम्मका कामहरू एकैसाथ गर्थें । पढाइ खर्च जुटाउन रेस्टुरेन्टमा पोडेसमेतको काम गरे पनि मलाई विश्वविद्यालयको कक्षाकोठामा प्रवेश निषेध हुँदैन थियो । पेसागत विभाजन र जात विभाजनको अन्तर यहाँनिर छ । पेसागत विभाजन र सीपअनुसारको पेसा जुनसुकै समाजमा पनि छ । तर, ती विभाजनहरू अभेद्य तहहरू वा कोठाहरूजस्तो छैन । न नै पेसाका आधारमा छोइछिटो हुन्छ । फरक पेसाले अर्थोपार्जन पनि फरक गर्ने हुँदा एक किसिमको फरक व्यवहार त होला । तर, मान्छे नै होइन भन्नेजस्तो व्यवहार फरक पेसाकै कारण गरिँदैन । त्यसैले जात व्यवस्थालाई पेसागत बाँडफाँट भन्ने यसको सामान्यीकरण हो । जात व्यवस्था पेसागत बाँडफाँट मात्रै होइन ।

जात व्यवस्थालाई सही मान्ने आधारका रूपमा प्रस्तुत हुने अर्को आधार भनेको सरसफाइको स्तर पनि हो । निकै नै पढेलेखेका र विदेशी जीवनसमेत देखेकाले पनि जात व्यवस्थाको सफाइको रूपमा ‘तिनीहरू फोहोरी हुन्छन्’ भन्ने तर्क गर्छन् । ‘तिनीहरू’ को हुन् भनेर भनिरहनु परेन । परिवारकै सदस्य दलितसँग बिहे गरेको बताउने एक मित्रले पनि यही तर्क गरेका थिए । पेसाले उनी जुत्ता बेच्नेदेखि लिएर बगरेको कामसमेत गर्छन् । यो सबका बाबजुद उनी छोइछिटोको सिकार बनेनन् । समाजले उनलाई बहिष्कार पनि गरेन । होला केहीले नाकसम्म खुम्च्याए होलान् । तर, कुनै किसिमको सामाजिक वर्जना उनले खेप्नुपरेन । यस्ता तर्क गर्ने अरु पनि छन् ।

जवाफमा मैले झण्डै छ वर्षपछि नेपाल फर्कंदाको आफ्नो अनुभव सुनाउने गर्छु । म घर पुग्दा त्यहाँको सरसफाइको अवस्था खासै चित्त बुझ्दैन । एकै परिवारको सदस्यको सरसफाइको अवस्था फरक हुनुले पक्कै पनि जातसँग त्यसको साइनो छैन भन्ने नै बताउँछ होला । बरु सरसफाइको अवस्था जातमा भन्दा आर्थिक अवस्थामा निर्भर गर्छ भन्ने लाग्यो । त्यस्तै, उठबस कोसँग र कति हुन्छ भन्नेले पनि फरक पार्छ होला । जस्तो पाहुना आउन लाग्दा घरको सफाइको स्तर र कोही नआउँदाको घरको अवस्था एकै हुँदैन । त्यसैले युगौँसम्म एक जातलाई सम्पूर्ण स्रोत साधनको स्वामित्वबाट वञ्चित गराएर उसको विकासका सम्पूर्ण बाटा छेकेर अन्तिममा गएर सरसफाइ भएन भन्ने तर्क वाहियात होे ।

पेसागत बाँडफाँट र सरसफाइको स्तरबाहेक मलाई जातले जैविक उच्चता वा विशिष्टता पनि प्रतिनिधित्व गर्छ भन्ने भ्रम धेरैमा छ । ममा पनि थियो । यही तर्क मैले सन् २०१५ मा एक जर्मन नागरिकसँग गरेको थिएँ । उसले जात विभाजनको आधार सोध्दा मैले नाकको चुच्याइको कुरा पनि गरेको थिएँ । पछि उसकै नाक हेर्दा पनि तिखो न तिखो लाग्यो । जबकि जात व्यवस्थाले गोराहरूलाई म्लेक्ष भन्थ्यो । उनीहरूले छोएको नखाइने हुनाले नै जंगबहादुरले बेलायत यात्राका क्रममा भान्से मात्रै होइन, गाईसमेत नेपालबाट लगेका थिए ।

त्यस्तै, विदेशीसँगको सम्बन्धकै कारण राजपरिवार सदस्यबाट च्यूत भएका उदाहरणहरू पनि प्रशस्तै छन् । भनेपछि नाकले उच्चता निर्धारण गर्दैन रहेछ भन्ने त त्यसैबाट पनि प्रमाणित भयो । त्योसँगै मलाई रुवाण्डामा नाकको चुच्चोपनालाई नै आधार मानेर गरिएको हुतु र तुत्सीबीचको जातीय विभाजनले पछि गएर सय दिनमा ८ लाख जनाको नरसंहार भएको इतिहासको पनि सम्झना दिलायो । यो नाकको चुच्चोपनाको हिसाबमा विभाजन गोराहरूको थियो । उनैले चुच्चो नाक र गोरा छाला भएका तुत्सीलाई उच्च र हुतुलाई तल्लो जात बनाएका थिए ।

हुन त धर्ममा सुधार ल्याएर वा जनै भिराएर जात व्यवस्था हटाउने तर्क पनि आउँछन् । त्यसको समस्या भनेको जनैलाई पवित्रताको आधार मानेको भन्ने हुन्छ । त्यो भनेको केही दलितहरूले बाहुनसँग मिल्ने जात राख्दाको जस्तो हुन्छ ।

बेलाबेला जातको प्रश्न गर्दा नेपालमा जातीय द्वन्द्व फैलाउन खोजेको वा नेपाललाई रुवाण्डा बनाउन खोजेको भन्ने आरोपहरू पनि लाग्ने गर्छ । खासमा रुवाण्डाको नरसंहार जातीय उच्चताको झुटो आवरणमा एकले अर्कोमाथि गरेको दशकौँसम्मको अन्यायविरुद्धको विष्फोटन थियो । विभेदप्रतिको आक्रोश क्रमिक रूपमा कम गरिएन र समानतातर्फ उन्मुख भइएन भने बरु त्यो डर रहन्छ । विभेद विरोधी कुरा गरेर होइन ।

माथिका तर्कहरूले सायद धेरैको चित्त नबुझाउन सक्छ । जात व्यवस्थाका हकमा अरु नै पनि तर्क उनीहरूले ल्याउन सक्छन् । त्यसैले यी सबै आधारहरूपछि मलाई मान्छेको पुर्खाको अभिलेख राख्ने डीएनएचाहिँ अकाट्य आधार बन्छ कि भन्ने लाग्यो । जात पुर्खाको नासो हो । परिवारमा सर्दै आएको मान्यता हो । त्यसैले पनि डीएनएमा यसका बारेमा केही न केही त हुनुपर्छ भन्ने थियो । त्यसै क्रममा लिभिङ डीएनए र एन्सिस्ट्री नामक वेबसाइटहरूको सम्झना आयो ।

लिभिङ डीएनए र एन्सिस्ट्री डटकमलगायतका वेबसाइटहरूले केही वर्षअघिदेखि थुकको नमुना लिएर त्यसैका आधारमा मान्छेको पुर्खा निर्धारण गर्ने काम सुरु गरेको छ । यसको उद्देश्य भनेको विश्वका मानव सबै एकै परिवारका हौँ भन्ने मान्यता स्थापित गर्नु हो । उनीहरूले विश्वका विभिन्न भूगोलका रैथानेहरूको डीएनए नमुनालाई आधार मानेर व्यक्तिको डीएनएसँग ती नमुना भिडाएर पुर्खासम्बन्धी सूचना निकाल्ने गर्छन् । मलाई यो अवसरको प्रयोग गरेर आफ्नै डीएनए जाँच्ने मन थियो । त्यो गरेँ पनि ।

नमुना संकलनका लागि आएको सामग्रीमा ३० मिनेटसम्म केही नखाई राखेको थुकको नमुना पठाएर नतिजा आउँदासम्म करिब दुई महिनाजस्तो समय लाग्यो । तर, त्यो समय लागेर आएको नतिजाले मलाई छक्क बनायो । जात र गोत्र हेरेर बिहेबारी हुने परिवारको सदस्य हुँदाहुँदै पनि त्यहाँ दक्षिण एसियाका थुप्रै जातसँग मिल्ने गरी नतिजा आएको थियो । लिभिङ डीएनएमा समेत आफ्नो डीएनएको नमुना पठाउँदा त्यसले थप पुरानो सूचना दियो । त्यो सूचना हेर्दा म स्वदेशी कम, विदेशी बढी देखिएँ ।

परिवारको इतिहास खोज्ने क्रममा चन्द राजाहरूसँग १३औँ शताब्दीतिर कुमाउ आएको भन्ने कुरा कुमाउको इतिहास पुस्तकमा पढेको थिएँ । त्यसपछि डोटी राजाहरूको गायत्री गुरु भएर निकै पुस्ताले डोटी क्षेत्रमा बसोबास गरेको र डोटी राजाको गोरखाली राजासँगको पराजयपछि जेठो पुस्ता डोटी राजासँगै सिंघाइ खैरिगढ गएको र कान्छो पुस्ता नेपालमै रहेको इतिहास खोजका क्रममा पत्ता लागेको थियो । अझै पनि धेरै परिवार डडेल्धुराको जैसेरामा बसोबास गर्छन् । भनिन्छ, सो क्षेत्र जाडराजाबाट खोसेर हाम्रा पुर्खा जयदासलाई दिइएको थियो । त्यसैले जयदासको सेरा (खेत) हुनाले जयसेरा हुन गएको भनेर पनि भन्ने गरिन्छ । तर, यो सब इतिहासमा मेरो परिवारको पास्तुन वा उत्तर युरोपमा जनतासँगको साइनोको इतिहास कतै थिएन । हुन पनि यो इतिहास ८०० वर्षको न थियो । तर, डीएनएबाट ५ हजार वर्षको इतिहास निस्किएको थियो ।

डीएनएको रिपोर्टले ३९ प्रतिशत डीएनए भारतीय उपमहाद्विपका जनतासँग मिलेको देखायो । त्यसमा बंगालीदेखि भुटानी र तल दक्षिण भारतका तमिलहरू पनि छन् । नेपालको चाहिँ पहाडी र मधेसमा रहेकाहरू पनि यो समूहमा समावेश छन् । तर, त्योभन्दा बढी अर्थात् ३९.८ प्रतिशतचाहिँ पास्तुनहरूसँग मिलेको प्रतिवेदन आयो । प्रवासको बसाइमा प्राय: अफगानिस्तान, इराक र अरब मूलकाले सोझै अरबीमा कुरा गर्न किन थाल्थे भन्ने प्रश्नको उत्तर पनि सायद यही हो । अनि यहाँको प्रहरीले पनि बारम्बार सुरक्षा जाँचको नाममा दुःख किन दिन्थ्यो भन्ने प्रश्नको उत्तर पनि यही हो ।

त्यसबाहेक ४.२ प्रतिशत कहिल्यै नसुनेको बुरुशो जातिसँग पनि डीएनए मिलेको देखियो । लिभिङ डीएनएका अनुसार उत्तरी पाकिस्तानका उपत्यकाहरूमा बसोबास गर्ने यी जातिले आफूलाई अलेक्जेन्डरको सेनासँग आएको माने पनि त्यसको प्रमाण फेला परेको छैन । बरु सिन्ती वा रोमाहरूसँग भने यिनीहरूको सम्बन्ध भेटिएको छ । अर्थात् घुमन्ते मानिने कन्जडहरू पनि पुर्खाहरू रहेछन् ।

दक्षिण एसियाका यी जातजातिबाहेक पनि दक्षिण चीनका आदिवासीसँग ४.७ प्रतिशत मिलेको देख्दा अचम्म लागेको थियो । साथै, यो नतिजाले आमाले हाँस्दा चिम्सिने आँखाको पनि सम्झना दिलाएको थियो । ककसियन भनेर भनिए पनि मध्य एसियाको त्यो जातिसँग चाहिँ २.६ प्रतिशत मात्रै मिलेको थियो । बरु म्लेक्ष भनिएका गोराहरू वा उत्तरी युरोपका मूलवासीसँग चाहिँ ९.७ प्रतिशत डीएनए मिलेको थियो ।

यो नतिजा सबै अपेक्षा गरिएजस्तो त थिएन तर पनि यसले मलाई विश्व नागरिक हुँ भन्ने दाबी गर्न सहयोग भने गरेको छ । साथै, कसैले जातको कुरा गर्दा यो प्रतिवेदन तेर्स्याएर वैज्ञानिक आधारका साथ जात व्यवस्था वाहियात हो भनी भन्नसमेत बल प्रदान गरेको छ ।

जातकै कारणले मारिएका नवराज विक र साथीहरूको घटना भएको वर्ष दिन बितिसक्दा पनि उनीहरूको परिवारले न्याय पाएको सुनिएको छैन । सामाजिक सञ्जालमा सोसम्बन्धी धेरै विचारहरू आइरहेका बेला यो लेख लेख्न सुरु गरेको थिएँ । लगत्तै छुवाछुतमुक्त राष्ट्र घोषणा दिवस पनि मनाइयो । हाल पनि क्लबहाउसमा दिनहुँजस्तो जातका विषयमा बहसहरू भइनै रहन्छन् । मजस्तै जातको वैज्ञानिकतामा सन्देह गर्ने वा जातका बारेमा भ्रमपूर्ण सूचना पाएर हुर्किएका कति धेरै भेटिन्छन् । मलाई लाग्छ, जातको प्रश्नको उत्तर खोजीका हाम्रा यात्राहरू बाहिर आउनुले अन्यलाई पनि यस्तै यात्रामा अघि बढ्न सहजता प्रदान गर्छ ।

हुन त धर्ममा सुधार ल्याएर वा जनै भिराएर जात व्यवस्था हटाउने तर्क पनि आउँछन् । त्यसको समस्या भनेको जनैलाई पवित्रताको आधार मानेको भन्ने हुन्छ । त्यो भनेको केही दलितहरूले बाहुनसँग मिल्ने जात राख्दाको जस्तो हुन्छ । किनभने धेरैको बुझाइमा जात वंशाणुसँग सम्बन्धित कुरा हो । तर, त्यो गलत हो भन्ने त मेरो आफ्नै डीएनए जाँचको नतिजाले देखाइ सक्यो ।

युवल हरारी नोहाले स्यापियन्समा भनेजस्तै कुनै पनि ‘शुद्ध’ जात वा संस्कृति अस्तित्वमा छैन । हामी सबै ठिमाहा हौँ । हामी सबै छ्यासमिस हौँ । त्यसैले ठिमाहाहरूले आफूलाई माथि राख्ने यो परम्पराको हर तरहरले विरोध गरौँ । बढीभन्दा बढी वैज्ञानिक आधारहरूले तिनको खण्डन गरौँ । विभाजनका रेखाहरू मेट्दै जाऔँ । अस्तु !

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार ९, २०७८ ०७:५४