दुई पहिरोले निम्त्याएको मेलम्ची बाढी

A+ A A-

जल तथा मौसम विज्ञान विभागअन्तर्गतको नेपाल बाढी सूचना केन्द्रले आफ्नो ट्विटर ह्यान्डलमा मेलम्चीमा खोला थुनिएर अचानक विस्फोट हुँदा बाढी गएको सूचना जारी गर्‍यो । यो सूचना जारी गर्दासम्म केन्द्रले किन खोला थुनियो भन्ने पत्तो पाइसकेको थिएन ।

केन्द्रको सूचनाअनुसार १ असार साँझ ६ देखि ६ बजेर ४५ मिनेटसम्म नाकोटे जलमापन केन्द्रमा पानीको सहत घटेको देखियो । साँझ ७ बजेपछि पानीको सतह बढेर ६ मिटर पुग्यो ।

‘खोला केही समय थुनिई एक्कासि बाढी गएको हुन सक्ने आकलन गरिएको छ,’ केन्द्रले आफ्नो सूचनामा लेख्यो ।

यता डुबानमा परेको मेलम्ची बजारक्षेत्रमा मेलम्ची खोलामा आएको बाढीमा माटो, ढुंगा र काठका टुक्रा मिसिएको लेदो बगिरहेको थियो । छेउको इन्द्रावती नदीमा धमिलो भल बगेको देखिन्थ्यो भने मेलम्चीमा लेदो बगिरहेको थियो । लेदोमा मिसिएका ढुंगा र काठका टुक्रा जमिनमा ठोक्किँदा भूकम्पले जसरी जमिन हल्लिइरहेको थियो ।

मेलम्चीक्षेत्रमा भने मेलम्ची खानेपानी आयोजनाको ड्याम फुट्दा बाढी आएको हल्ला चलिरहेको थियो । तर, विज्ञहरू भने ड्याम फुटेर मात्र यति ठूलो बाढी आएको कुरामा विश्वास गरिरहेका थिएनन् ।

शेर्माथाङक्षेत्रमा रहेको वर्षामापन उपकरणका अनुसार २९ जेठमा मेलम्ची जलाधार क्षेत्रमा भीषण वर्षा भएको थियो । त्यसपछि उक्त क्षेत्रमा मध्यम र हल्का वर्षा भएको थियो । मेलम्ची बजारक्षेत्रमा त झन् १ असारमा सिमसिम मात्र पानी परेको थियो ।

तर, १ असारको राति अचानक मेलम्चीमा बाढी आउँदा सातवटा पुल बगे । सयौँ परिवार विस्थापित भए । सयौँ रोपनी खेतीयोग्य जमिन बगर बन्यो । सात जनाको शव फेला परिसकेको छ भने चार महिला र १९ पुरुष अझै बेपत्ता छन् ।

२ असारमा हेलिकोप्टरसहित मेलम्ची बजारभन्दा माथिल्लो तटीय क्षेत्रको निरीक्षणमा पुगेका स्वास्थ्यमन्त्री शेरबहादुर तामाङ र हेलम्बु गाउँपालिकाका अध्यक्ष निमा ग्याल्जेन शेर्पाले मेलम्ची घ्याङक्षेत्रमा पहिरो गएको देखे । मेलम्ची घ्याङक्षेत्रको पहिरो मेलम्ची नदीसम्मै पुगेको थियो । यही पहिरोले मेलम्ची खोला थुनिएको आकलन गरे उनीहरूले ।

तर, मेलम्ची बाढीको कारण यो पहिरो मात्र थिएन । ४ र ५ असारमा समेत वर्षा भइरहेको बताउँदै केन्द्रले फेरि लेदोसहितको बाढी आउन सक्ने आकनल गरिरहेको थियो । यता विज्ञहरू भने मेलम्ची घ्याङक्षेत्रको पहिरोले मात्र मेलम्ची खोलाले यति तहसनहस गरेको कुरामा विश्वस्त हुन सकिरहेका थिएनन् ।

मेलम्ची जलाधार क्षेत्रमाथि नै पीएचडी गरेका डा. रविनराज निरौलाले शिलापत्रसँग भने, ‘मेलम्ची घ्याङक्षेत्रमा भूकम्पले चिरा पारेको छ । त्यो क्षेत्रमा भूकम्पछि नै साना ठूला पहिरा सक्रिय छन् । त्यही क्षेत्रको पहिरोले मात्र यति ठूलो विनाशकारी बाढी आयो भन्नेमा मलाई शंका थियो ।’ मेलम्चीघ्याङ हेलम्बु गाउँपालिकाको उत्तरतिरको अन्तिम मानव बस्ती हो ।

मेलम्ची बाढीको सन्दर्भमा हिमताल फुटेको पनि अनुमान गरिएको थियो । तर, यो अनुमान सरासर गलत रहेको बताउँछन् निरौला । ‘मेलम्ची जलाधारक्षेत्रमा हिमताल छैनन् । त्यस क्षेत्रमा स–साना हिउँका रास/थुप्रो मात्र छन्,’ निरौलाले भने । हिमालीक्षेत्रबाट उत्पत्ति हुने भए पनि मेलम्ची नदी हिमतालको जोखिमबाट मुक्त रहेको नदी हो भन्छन् निरौला ।

एउटा होइन, दुईवटा पहिरोले मेलम्ची बाढी

लेदो र गेग्रानसहित आएको मेलम्ची बाढीमा अनौठो गन्ध पनि थियो । मेलम्ची नदीको सतह ३० मिटरभन्दा माथि उठाउनेगरी आएको यो लेदोसहितको बाढीको कारण मेलम्ची घ्याङको पहिरो मात्र होइन । शुक्रबार साँझ डा. निरौलाले मेलम्ची घ्याङ गाउँभन्दा ७ किलोमिटर उत्तरमा रहेको पाटन (चौर) मा अर्को ठूलो पहिरो गएको थाहा पाए ।

स्थानीय फुर्वा रोहित घलेले हेलम्बुको उत्तरी कुनामा रहेको भ्रेमाथाङ पाटनमा ठूलो पहिरो गएको तस्वीर डा. निरौलालाई पठाए । त्यसपछि निरौलाको शंका सत्यमा बदलियो । ‘मेलम्ची घ्याङको पहिरो मात्र यो बाढीको कारण होइन भन्ने पुष्टि भयो,’ निरौलाले भने ।

३५ सय मिटर उचाइमा रहेको भ्रेमाथाङ हेलम्बुवासीले आफ्ना वस्तु चराउने चरन हो । डा. निरौलाका अनुसार भ्रेमाथाङ हेलम्बुको हिमाली उपत्यका नै हो । ४ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएको भ्रेमाथाङ पाटनको करिब २५ प्रतिशत भूभाग पहिरोको सिकार भएको छ ।

डा. रविनराज निरौला

मेलम्चीको पानीसँगै मिसिएको भ्रेमाथाङको पहिरोले पानीको गति बढाएको ठान्छन् डा. निरौला । उनी भन्छन, ‘हिमालबाट आउने पहिरोमा ढुंगा र गेग्रान बढी हुन्छ,’ डा. निरौला भन्छन्, ‘नदीसँगै तीव्र गतिमा बगेर आएका ढुंगा र गेग्रान मेलम्चीघ्याङको पहाडमा ठोक्किए ।’

२०७२ को भूकम्पले नै मेलम्ची घ्याङको पहाडमा धेरै चिरा पारेको थियो । निरन्तरको वर्षाले ती चिरालाई कमजोर बनायो । र, त्यसैमा भ्रेमाथाङको पहिरोले ल्याएको ऊर्जा ठोक्किएपछि मेलम्ची घ्याङमा पहिरो गएको हुन सक्ने बताउँछन् डा. निरौला ।

उनी भन्छन्, ‘मेलम्ची घ्याङमा पहिरो जाने दुई कारण छन् । एक, धेरै पानी परेर चिरा परेका स्थानमा पानी पस्यो । अर्को, माथिबाट पहिरो मिसिएर तीव्र बेगमा आएको मेलम्चीले धक्का दिन पुग्यो ।’

डा. निरौला दुवै कारणले मेलम्ची घ्याङमा पहिरो गएको बताउँछन् । भ्रेमाथाङ पहिरोले ल्याएको गेग्रानमा मेलम्ची घ्याङको पहिरो पनि मिसिँदा १ असार साँझ ६ देखि ६ बजेर ४५ मिनेटसम्म मेलम्ची खोला थुनियो । करिब ७ बजेतिर थुनिएको खोला एकाएक विस्फोट हुँदा मेलम्ची घ्याङ तल तटीय क्षेत्र तहसनहस भयो ।

यी दुईमध्ये एउटा मात्र पहिरो गएको भए अहिलेको जस्तो क्षति नहुने आकलन छ निरौलाको । उनी भन्छन्, ‘ईन्द्रावती नदीको लार्केमा पनि पहिरो गएको थियो तर, ईन्द्रावतीले खासै क्षति गरेन । त्यस्तै मेलम्चीमा पनि एउटा मात्र पहिरो गएको भए यति धेरै क्षति हुँदैन थियो ।’

मेलम्चीमा आएको लेदो र गेग्रानसहितको बाढीले मेलम्ची बजारमा पुगेर ईन्द्रावती नदीको सतह पनि बढायो । ईन्द्रावतीको सतह बढेपछि झोलुङ्गे पुल र पक्की पुल भत्किए । त्यसपछि दक्षिणतिरबाट ईन्द्रावतीले मेलम्ची बजार काट्न सुरु गर्‍यो भने उत्तरतिरबाट मेलम्ची नै बजारक्षेत्रमा छिर्‍यो ।

मेलम्ची घ्याङभन्दा तलको क्षेत्रमा मेलम्चीले ठूलो क्षति गरेको छ । सडक र पुल भत्किँदा हेलम्बुक्षेत्रसँगको सडक सम्पर्कविच्छेद भएको छ । सेमेसिदाङ हिमालमुनि रहेको भ्रेमाथाङ लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जभित्र पर्छ । मेलम्ची घ्याङमा आएको पहिरोपछि रोकिएको नदी एक्कासि विस्फोट हुँदा तिम्बु, किउल, चनौटे र ग्यालथुम, तालामाराङ र मेलम्चीबजारका अधिकांश क्षेत्रमा असर गरेको छ । यसबाहेक तटीय क्षेत्रमा रहेका खेतीयोग्य जमिन सबै बाढीको सिकार भएका छन् ।

तटीय क्षेत्रमा अझै जोखिम

वर्षायाममा आएका यी दुई पहिरोले मेलम्चीको तटीय क्षेत्रमा झनै जोखिम बढाएको बताउँछन् डा. निरौला । जल तथा मौसम विज्ञान विभागले नै यस वर्ष पहाडी र उच्च हिमाली भागमा सरदरभन्दा बढी वर्षा हुने अनुमान गरेको छ । वर्षाको सुरुआतमै आएका यी पहिरोको डर यो वर्षामा मात्र होइन, त्यसपछि पनि कायमै रहने बताउँछन् डा. निरौला ।

मेलम्ची नदीको जलाधार क्षेत्र ३२४ वर्ग किलोमिटरको छ । यो क्षेत्रका दुई मुख्य स्थानमा पहिरो गएको छ । यी पहिरो यो वर्षामा सक्रिय भए भने जोखिम बढ्ने बताउँछन् निरौला ।

डा. निरौला भन्छन्, ‘भर्खर मनसुन सुरु भएको छ । मेलम्ची घ्याङ र भ्रेमाथाङको पहिरो अझै बढ्न पनि सक्छ । त्यसमाथि मेलम्ची घ्याङक्षेत्रमा भूकम्पले बनाएका चिरा पनि प्रशस्तै छन् । त्यहाँ जतिखेर पनि पहिरो गएर अहिलेको जस्तै विपद् आउन सक्छ ।’

मेलम्चीको तटीय क्षेत्रमा रहेका मेलम्ची बजार, तिम्बु, किउल, चनौटे, ग्याल्थुङ, तालामाराङलगायतका बस्ती उच्च जोखिममा रहेको बताउँछन् डा. निरौला । ‘यी बस्ती अझै पनि जोखिममा छन्,’ डा. निरौला सुझाउँछन्, ‘यी बस्ती र त्यहाँका बासिन्दालाई सुरक्षित राख्न केन्द्र, संघ र स्थानीय सरकारले तुरुन्तै पहल गर्नुपर्छ ।’

यसबाहेक वर्षामा नदीमा पानीको सतह बढ्छ । तर, मेलम्चीमा भने गेग्रान, ढुंगा थुप्रिएको छ । नदीको नियमित बहाव हुने बाटो नहुँदा वर्षामा थोरै मात्र पानीको मात्रा बढ्दा नदीले जतिखेर पनि बाटो मोडेर किनारका बस्ती डुबानमा पर्ने खतरा औँल्याउँछन् डा. निरौला ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असार ७, २०७८ ०७:५९