रुपन्देहीका खोलामा मापदण्डविपरीत अनियन्त्रित दोहन, नजिकका बस्ती जोखिममा

रुपन्देहीका खोलामा हेभी मेसिनको प्रयोग गरी मापदण्डविपरीत नदीजन्य पद्धार्थको उत्खनन गरिँदै । तस्वीर : विकास पराजुली/शिलापत्र

A+ A A-

असार मसान्त नजिकिएसँगै रुपन्देहीका खोलाहरूमा अनियन्त्रित रूपमा दोहन सुरु भएको छ । वर्षायाम सुरु हुनुपूर्व खोलामा मापदण्डविपरीत डोजरसहितका हेभी मेसिन प्रयोग गर्दै अवैध दोहन हुँदै आएको हो । नदीजन्य उत्खनन मापदण्ड र वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन नदीबाट नदीजन्य पद्धार्थ उत्खनन हुँदा खोला नजिकका बस्ती जोखिममा पर्ने सम्भावना बढेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका, तिलोत्तमा नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिकामा पर्ने तिनाउ, दानव, रोहिणी, सुखौरा, चरंगे, कर्सा लगायतका खोलामा अहिले अस्वाभाविक रूपमा नदीजन्य पद्धार्थ दोहन भइरहेको छ । बुटवल उपमहानगरपालिका– ११, दुर्गा भवानी टोल विकास संस्थाका अध्यक्ष नरसिंह रावका अनुसार गत वर्ष नदीजन्य पद्धार्थ निकालेकै ठाउँमा अहिले पनि दोहन भइरहेको छ ।

बुटवल ११ प्रगतिनगर बस्ती गत वर्ष पनि नदीजन्य पद्धार्थ निकालिएको भए पनि अहिले पनि निकाल्न सुरु गरेको उनले बताए । गत वर्ष नदीजन्य पद्धार्थ निकाल्दा तिनाउले जमिन कटान गरेको भन्दै यस वर्ष बस्ती नै बगाउन सक्ने उनले बताए ।

बर्सेनि नदीजन्य पद्धार्थ निकाल्ने तर तटबन्धनका लागि स्थानीयको गुनासो सम्बन्धित निकायले नसुन्ने गरेको प्रगतिनगरका स्थानीय सूर्यबहादुर विश्वकर्माले बताए । अहिले पनि अवैध र अनियन्त्रित दोहनका कारण तिनाउ नदी गहिरिएको र वर्षायाममा नदिले बहाव परिवर्तन गर्दा बस्तीनै जोखिममा पर्ने उनको भनाइ छ ।

वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकनअनुसार अहिले उत्खनन भइरहेको क्षेत्रमा १ दशमलव ८० देखि २ दशमलव २० मिटर गहिराइसम्म मात्र नदीजन्य पदार्थ झिक्न मिल्ने भएपनि ३ मिटरसम्म नदीजन्य पद्धार्थ नदीबाट निकालिएको छ ।

खोलामा बढ्दो रूपमा ठूला स्क्याभेटरसहित नदीजन्य पद्धार्थ उत्खनन भइरहे पनि नियमन निकाय भने बेखरजस्तै बनेको छ । स्थानीयहरू पनि नदिमा अनुगमनका लागि कोही पनि नआएको बताउँदै आएका छन् ।

तिलोत्तमा नगरपालिकाको डिंगरनगर, मगरघाट, हरिहरपुर र बुटवलको रंगशालानजिक, मोतीपुर क्षेत्रलगायतमा ५ देखि दुई दर्जनभन्दा बढी डोजर र स्क्याभेटरले ढुंगा, गिट्टी र बालुवा उत्खनन गरेपछि हाललाई नगरपालिकाले उत्खनन परिमाण पूरा भएको भन्दै नदीजन्य पद्धार्थ निकाल्न बन्द गरेको छ ।
तिलोत्तमा नगरपालिकाका नगरप्रमुख वासुदेव घिमिरेले आर्थिक वर्ष ०७७/०७८ मा ठेक्का लगाएका तिलोत्तमा स्थिति सेमरी ख, तिलोत्तमा १ र ८ सुखौरा पश्चिम, तिलोत्तमा १४ वाग्धुरा र ६ को पहुनी घाटबाट नदीजन्य पद्धार्थ उत्खनन पूरा भएकाले बन्द गरिएको बताए ।

नगरपालिकाले समय सप्लायर्स, सियारी, शोभालक्ष्मी कन्स्ट्रक्सन, हिराचन कालिगण्डकी सिद्धार्थ जेभी र बज्रगुरु महालक्ष्मी जेभी ललितपुरलाई पत्र लेखेर उत्खनन बन्द भएको बताएको छ । यी कम्पनीले नदीबाट ठेक्का लिएका छन् ।

यता बुटवल उपमहानगरपालिकाका नगरप्रमुख शिवराज सुवेदीले उपमहानगरपालिकाभित्र उत्खननका लागि अनुमति दिएका स्थानहरूमा अनुगमन गरेको बताउँदै मापदण्ड भन्दा बढी उत्खनन गरेकालाई कारबाही गरिने बताए ।

‘उपमहानगरपालिकाले ८ ठाउँमा ठेक्का लगाएको छ, त्यहाँ सबै वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन गरिएरै ठेक्का लगाएका छौ ।’ उनले भने । उनले बस्तीमा नदिको बाहव आउन सक्ने सम्भावित ठाउँमा जनताको तटबन्ध, सिचाई, बुटवल उपमहानगरपालिकाका ईन्जिनियर सहितका प्राविधिकहरूको कार्यदल बनाएर कामहरू अगाडि बढाइने बताए ।

‘बुटवल उपमहानगरपालिकाले अनावश्यक उत्खनन गरेर आम्दानी लिन चाहँदैन । खेर जाने र त्यसले वातावरणलाई कुनै डिजास्टर नल्याउने ग्यारेन्टी गरेकोलाई मात्र आम्दानीको स्रोतको रूपमा ग्रहण गरेको छ,’ उनले भने ।

दानव नदिनमा ठेक्का लगाउँदा सैनामैना नगरपालिकासँग बुटवल उपमहानगरपालिकाले सहकार्य गर्दै आएको छ । एक वर्ष सैनामैना र एक वर्ष बुटवलले उत्खनन गरिरहेका छन् । प्रशासनिक खर्च कटाएर आम्दानी बराबर गर्दै प्रदेशमा समेत दिएका छौँ ।

अहिले उत्खनन भइरहेको नदीजन्य पद्धार्थ गौरवका आयोजना र विकास निर्माणका लागि भन्दै लगिएको छ । स्थानीय सरकारले ठेक्का प्रक्रियाबाट नदीजन्य पदार्थ निकासका लागि अनुमति दिने गरे पनि ठेक्का अवधि सकिन लाग्दा परिणामभन्दा बढी अनियन्त्रित रूपमा दोहन ठेक्का कम्पनीले गरिरहेका छन् ।

जिल्ला समन्वय समितिका प्रमुख एकराज विश्वकर्माले प्रदेश र स्थानीय तहले बनाएको मापदण्डअनुसार नै नदीजन्य पदार्थ उत्खनन भइरहेको बताए । वातावरणीय प्रभाव मूल्याकंन गरी स्थानीय तहले ठेक्का लगाएका नदीहरूमा समन्वय समितिले अनुगमनसमेत गरेको बताउँदै बाहिर आएजस्तो उत्खनन अवैध नभएको उनको भनाइ छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ २७, २०७८ १४:२५