युट्युबरले गरेको यौनहिंसा र राउटेका कुरा

केही वर्षअघि राउटे मुखिया वीरबहादुर शाहीका साथ लेखक शर्मा ।

A+ A A-

यही हप्ता राउटे युवतीहरूमाथि भएको यौनहिंसाको घटना र त्यसपछि सामाजिक सञ्जालमा ‘भाइरल’ भएको भिडियोले साह्रै विचलित गरायो । राउटे समुदायका बारेमा चासो राख्ने अन्य शुभचिन्तकहरूलाई पनि उत्तिकै विचलित पाएँ । आफ्नै परिवार वा निकटका मान्छेमाथि भएको घटनाजस्तै पीडा भयो । भिडियोमा देखिएका पुरुष अनुहारहरू देखेर लज्जित भैयो ।

घटनामा संलग्नहरू पक्राउ परिसकेका थिए तर भिडियो सामाजिक सञ्जालमा फैलिन पनि सुरु भइसकेको थियो । सामाजिक सञ्जालमा भिडियो राख्नेहरू मूलत: दुई किसिमका देखिन्छन् । एउटा आफ्नो च्यानलको भ्युज बढाउन राख्नेहरू र अर्को न्याय माग्दै शेयर गर्नेहरू । तर, जसरी पनि भिडियो त फैलिने नै भयो नि ! सुर्खेतका पत्रकार मित्र नगेन्द्र उपाध्यायसँग छलफल गर्दा ती भिडियोहरू हटाउन सकिन्छ कि भन्ने कुरा भयो । प्रहरीको साइबर सेलमा उजुरी हालियो, ट्विटरमार्फत टिमयुट्युब (@TeamYouTube) सँग सम्पर्क भयो र धेरै लिङ्कहरू एकसाथ रिपोर्ट पनि गरियो तर खासै सफलता मिलेन । अझै पनि अश्लील थम्बनेल र टाइटलसहितका दर्जनौँ भिडियो हाल्ने लहर चलिनै रहेको छ । यसले हाम्रो समाजको आमचरित्रका बारेमा थप घोत्लिन पनि बाध्य गराउँछ ।

पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जालको व्यापकता बढेसँगै फस्टाएको ‘युट्युब पत्रकारिता’का बारेमा चर्चा परिचर्चा सुरु भएको छ । मान्छेका अति गोप्य विवरण लाजै नमानी शेयर गर्ने र भ्युज बढाउन जे गर्न पनि पछि नपर्ने भनी आलोचना पनि भइरहेको छ र आलोचना जायज पनि छ । तर, अहिलेको घटनाचाहिँ मैले अलि फरक किसिमले हेरेको छु । खासमा यो एउटा गम्भीर अपराधको भिडियो हो । के समाचारका नाममा बलात्कारको भिडियो पीडितको पहिचानसहित देखाउन मिल्छ ? यस्तो भिडियो वा फोटो शेयर गर्नेलाई पनि कारबाहीको दायरामा ल्याइनुपर्ने हैन र ? यौनहिंसाको भिडियोलाई लाखौँ मान्छेको मोबाइलमा पुर्‍याउनु त्यस हिंसालाई लाखौँ गुना ठूलो बनाउनु हैन ? यस्तो सङ्गीन घटनामा पनि राज्य र समाज टुलुटुलु हेरेर बस्न मिल्छ र ?

त्यसैले राज्यले पहिले त ती भिडियो शेयर गर्नेहरूलाई पनि कानुनी कारबाहीको दायरामा ल्याउनुपर्‍यो । अनि कुनै बिलम्ब नगरी युट्युबरहरूलाई नियमन गर्ने प्रक्रिया सुरु गर्नुपर्‍यो । यदि त्यसका लागि आवश्यक नियम-कानुन छैन भने बनाउनुपर्‍यो । हामी सबैले धेरैभन्दा धेरै रिपोर्ट गरेर यस्ता भिडियो हटाउने प्रयत्न पनि गर्नुपर्‍यो ।

दु:खद पाटोचाहिँ एक पटक इन्टरनेटमा आएको सामग्री पूर्णतया हटाउन असम्भवप्राय: नै हुन्छ । हामीले सञ्जालमा के राख्ने के नराख्ने भन्ने एउटा गम्भीर पाठ पनि हो यो । म युट्युबरहरूलाई पनि आफ्नो जिम्मेवारी बुझेर ती भिडियोहरू हटाउन आग्रह गर्दछु ।

राज्य र समाजमा अर्को सभ्यताका लागि हुनुपर्ने न्यूनतम चेत र संवेदना नभएपछि यस्तै समुदाय बढी पीडित हुँदा रहेछन् । कुसुण्डा जातिको अस्तित्व सकिएको छ । चेपाङ, राजी, थारूलगायतको अवस्था के छ, सबैलाई थाहा नै छ । आफ्नो भाषा, संस्कार र पहिचान जोगाएर यहाँसम्म आइपुगेका राउटेका पनि आगामी दिनहरू सहज देखिँदैनन् ।

हेक्का रहोस्- भ्युज बढाउने लोभमा तपाईंहरू एउटा गम्भीर अपराधको मतियार भइरहनुभएको छ । केही युट्युबरले राउटेमा चेतनाको कमीले यस्तो भएको भनेको पनि सुनियो । तर, विश्वास गर्नुस्, तपाईंहरूजस्तो यौनहिंसाको भिडियो लाजै नमानी शेयर गर्ने ‘पढेलेखेका’ भन्दा कैयौँ गुणा उन्नत चेतना भएको समुदाय हो राउटे !

०००

आधुनिक समाजमा पनि कुनै समुदाय जङ्गलमा बस्छ र फिरन्ते जीवन बिताउँछ भन्ने कुराले धेरैलाई चकित पार्छ । घुमन्ते संस्कारबाटै आएको मानव समाजले कृषिकर्म हुँदै औद्योगिक युगको पनि चरममा पुगिसकेको भन्ने गरिन्छ । संसारका विभिन्न स्थानमा आधुनिक घुमन्ते समुदाय पनि छन् । हालै अस्करमा सर्वश्रेष्ठ ठहरिएको चलचित्र नोम्याडल्याण्डमा आधुनिक घुमन्ते समुदायको चित्रण देखिन्छ । तर, सदियौँदेखि अविच्छिन्न रूपमा घुमन्ते जीवन बिताउँदै आएका समुदाय भने लोप हुँदै गइरहेका छन् ।

नेपालमा पनि केही दशकअघिसम्म कुसुण्डा, राजी, वनकरियालगायतका परम्परागत घुमन्ते समुदाय थिए । यी समुदाय पनि अहिलेको आधुनिक समाजमा आइसकेका छन् । तर, राउटे भने अझैसम्म पनि एकै ठाउँमा बसोबास गर्ने र कथित् आधुनिक समाजमा मिसिन चाहेका छैनन् । त्यसकै मूल्य विभिन्न तरिकाले चुकाउँदै आएका छन् राउटेहरूले ।

मानवशास्त्री, समाजशास्त्री, पत्रकार आदिले पनि राउटे समुदायका बारेमा विशेष चासो दिने गरेको पाइन्छ । अमेरिकी मानवशास्त्री योहान राइन्हार्ड (Johan reinhard)ले सर्वप्रथम सन् १९६९ मा राउटेलाई भेटेर विस्तृत शोध गर्नुका साथै सर्वप्रथम फोटोहरू पनि खिचेको पाइन्छ । उनको शोध र फोटाहरू अहिले इन्टरनेटमा सजिलै पढ्न र हेर्न सकिन्छ । त्यसलगत्तै प्रख्यात नेपाली मानवशास्त्री डोरबहादुर विष्टले राउटेलाई भेटेर गरेको शोध र खिचेका तस्वीर पनि हामी अहिले हेर्न सक्छौँ । त्यसपछि पनि भिन्न स्वदेशी तथा विदेशी व्यक्तित्वहरूले राउटे समुदायका बारेमा विभिन्न कोणबाट अध्ययन गरेका छन् ।

ती सबै पढ्दै जाँदा भूमण्डलीकरण, आधुनिकीकरण र सबैभन्दा धेरैचाहिँ राज्यको असंवेदनशील नीतिले कसरी राउटे समुदायलाई प्रभाव पार्‍यो भन्ने थाहा हुन्छ । राउटेलाई बाहिरी समाजसँग मिसाउने प्रयत्न धेरै अघिदेखि भएको पाइन्छ । यस सम्बन्धमा केही फरकफरक खालका कुराहरू पनि सुनिन्छन । हालसालै योहान राइन्हार्डसँग कुरा हुँदा उनले भनेका थिए– पञ्चायतकालमा तत्कालीन अञ्चलाधीशलगायतका व्यक्तिहरूले राउटेलाई जबर्जस्ती बस्ती बसालेर राख्ने प्रयास गरेका थिए रे । तर, डोरबहादुर विष्टले तत्कालीन राजा वीरेन्द्रसँग राउटे जातिको महत्त्वका बारेमा जानकारी गराएपछि राजाको निर्देशनमा त्यो कार्य रोकिएको थियो रे । तर, अर्को के पनि सुनिन्छ भने राजाले राउटेलाई बस्ती बसालेर राख्न निर्देशन दिएका थिए तर जति प्रयास गर्दा पनि नसकेपछि अरु नै समुदायका व्यक्तिलाई डडेलधुरामा बस्ती बनाएर राखिएको थियो रे ।

अहिले पनि डडेलधुरामा पूर्वराउटेहरूको बस्ती छ । तर, अहिलेका घुमन्ते राउटे भने सक्कली राउटे हैनन् भन्छन् पूर्वराउटेहरू । योहान राइन्हार्ड भने त्यो बेला ओढारमा बस्ने अर्को राउटे समुदाय पनि भएको र उनीहरू भने अहिले बस्ती बसाएर बसेको जिकिर गर्छन् । उनले त्यो समूहका केही फोटाहरू पनि देखाएका थिए । सायद राउटे समुदायका बारेमा पहिल्यैदेखि अध्ययन गर्ने शोधकर्ताहरूले यस बारेमा प्रस्ट पार्न सक्लान् । यो भने प्रस्ट छ कि धेरै समयदेखिको विभिन्न खाले दबाब झेल्दै राउटे समुदाय अहिलेको अवस्थामा आइपुगेको हो ।

पछिल्लो समयमा आएर भने नेपालकै गौरव मानिने सामुदायिक वनको अवधारणा र सरकारले दिन थालेको नगद भत्ताले राउटे समुदायलाई अत्यन्तै प्रभावित गरेको कुरामा अध्येताहरूको एकमत भएको पाइन्छ । पहिलोले राउटे समुदायले आफ्नो जीविका र संस्कार चलाउनका लागि स्वतन्त्र रूपमा उपभोग गर्दै आएको भूमि र जङ्गलमा भएको पहुँच खुम्च्यायो भने दोस्रोले समुदायलाई तीव्र रूपमा बाहिरी समाजतर्फ धकेल्यो । त्यसैको फलस्वरूप राउटे संस्कृति र समुदाय विघटनतर्फ जान लागेको हो कि भन्ने दु:खद संकेतहरू देखिँदै छन ।

०००

'तपाईं दुनियाँ, हामी राउटे ।'

बस्तीमा पुग्ने बाहिरियालाई यसै भन्ने गर्छन् राउटे मुखिया । हामी अलग छौँ, अलग नै रहन देऊ भन्न खोज्या पनि हो । त्यसैले राज्यले बारम्बार आग्रह गर्दा पनि नागरिकता लिएका छैनन् उनीहरूले । राउटे र बाहिरी समाजबीच हुने द्वन्दका घटनाहरू पनि धेरै देखियो । हुन त प्राय: गाउँलेले राउटेका बारेमा बाहिर राम्रै कुरा गर्छन् । तर, एकखालको अप्रत्यक्ष आक्रामकता पनि देखिन्छ । राउटेले जथाभावी रुख काटे भन्ने गुनासो सुनिन्छ ।

एउटा सहयोगी समूह तामझामका साथ राउटे बस्तीमा पुग्यो । भाषणहरू गरिए, सहयोग सामग्रीहरू पनि बाँडिए । सहयोग सामग्रीमा थुप्रै बाकस पानीका बोतल पनि थिए । सहयोगीहरू फर्किएपछि राउटेले पानी फालेर बोतलचाहिँ राखे । अनि कोही भने त्यही बोतल बोकेर रक्सी लिन हिँडे ।

झन् सामुदायिक वनको अवधारणा आएपछि त उनीहरूको पहुँच झनै खुम्चिएको छ । तर, राउटेले एकै ठाउँमा धेरै जङ्गल नमासियोस् भनेर पनि बारम्बार बसाइँ सर्ने गरेको पाइन्छ । हातैले खुर्केर काठका भाँडा बनाउनुपर्ने हुनाले कमलो खालका रुखहरू उनीहरूको रोजाइमा पर्ने गर्छन् । चराजस्ता लाग्छन् मलाई त राउटेहरू । आफूलाई चाहिने जति मात्रै संकलन गर्ने । तर, यो पनि विस्तारै एकादेशको कथा हुँदै छ । राउटेका मुखबाट ‘भत्ता कहिले आउँछ’ भन्नेबाहेक अरु कुरै सुनिन छोडेको छ । बस्तीमा साना-ठूला सबै रक्सीले टिल्ल भएको दृश्य यो समुदायमा सामान्य भएको छ ।

समुदायका आवश्यकता र संस्कार नबुझी लगिने प्रतिवेदनमुखी सहयोग कार्यक्रमहरूले राउटे यता न उताका भएका छन् । उदाहरणका लागि- दैलेखमा मैले भेटेको बखत एउटा समूह तामझामका साथ राउटे बस्तीमा पुग्यो । भाषणहरू गरिए, सहयोग सामग्रीहरू पनि बाँडिए । सहयोग सामग्रीहरूमा थुप्रै बाकस पानीका बोतल पनि थिए । उक्त समूह फर्किएपछि राउटेले पानी फालेर ती बोतलचाहिँ राखे । अनि कोही त्यही बोतल बोकेर रक्सी लिन हिँडे । राउटेलाई जबर्जस्ती दिइने सहयोगको परिणाम यस्तै खालका धेरै छन् ।

झन् पछिल्लो समयमा बस्तीमा पुगेका युट्युबरहरूको सामग्री हेर्‍यो भने घिन लागेर आउँछ र रिस उठ्छ । राउटे बस्तीमा कुनै गेट छैन, पर्खाल छैन । तर, त्यसो भन्दैमा त्यहाँ छिरेर जे पनि गर्न पाइने हो ? के हाम्रो घरमा कसैलाई मनलाग्दी रूपमा छिर्ने अधिकार हुन्छ ? हामी बाहिरियाहरूले त उनीहरूको अधिकार र अस्तित्व नै स्वीकार गर्दैनौँ भन्ने देखिन्छ । अहिलेको घटनापछि त प्रहरी नै तैनाथ भएका छन । तर, सधैँ यसैगरी त साध्य अनि जायज पनि नहोला ?

०००

दश वर्षअघि सल्यानमा पहिलो पटक राउटे समुदायलाई भेटेको थिएँ मैले । त्यसपछि छ वर्षको अन्तरालमा दैलेख, सुर्खेत र अछाम जिल्लामा पटकपटक भेटियो । पहिलो पटक जाँदा एउटा सिकारु फोटोपत्रकारका रूपमा भेटेको थिएँ । समुदायका बारेमा थप अध्ययन गर्दै जाँदा राउटे सभ्यताको गहिराइ पनि बुझ्दै गएँ ।

प्राध्यापक आशिष झाले निकै अघि आफ्नो ब्लगमा एउटा लेख लेखेका छन्, जसको शीर्षक छ– Could Rautes, Kusundas, Chepangs, Rajis or Tharu be the first people to colonize the Himalayas 7000 years ago? (के राउटे, कुसुण्डा, चेपाङ, राजी वा थारूहरू ७००० वर्षअघि हिमालयमा बस्ती बसाउने पहिला मानवहरू थिए ?)

लेखमा उनले यसका बारेमा व्याख्या गर्नुका साथै थप कस्ता अनुसन्धानहरूको आवश्यकता छ भनेर पनि औँल्याएका छन् । झाले राउटेलगायत अन्य जातिका बारेमा पनि थप रोचक वैज्ञानिक शोधसमेत गरिरहेका छन् । को ‘असली’ भूमिपुत्र भनेर बहस चलिरहेको बेलामा सायद राउटेलगायतका जातिहरूको दाबी सबैभन्दा बढ्ता छ कि त ? तर, यस्तो विराट ऐतिहासिक पृष्ठभूमि भएको जातिलाई आज मगन्ते बनाइएको छ ।

पक्कै पनि यस्ता कुरा हामी एक/दुई जनाको नियन्त्रणमा मात्रै छैन । परिवर्तनको चक्र चलिनै रहेको हुन्छ । तर, राज्य र समाजमा अर्को सभ्यताका लागि हुनुपर्ने न्यूनतम चेत र संवेदना नभएपछि यस्तै समुदाय बढी पीडित हुँदा रहेछन् । कुसुण्डा जातिको अस्तित्व सकिएको छ । चेपाङ, राजी, थारूलगायतको अवस्था के छ, सबैलाई थाहा नै छ । आफ्नो भाषा, संस्कार र पहिचान जोगाएर यहाँसम्म आइपुगेका राउटेका पनि आगामी दिनहरू सहज देखिँदैनन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, जेठ २६, २०७८ १६:३३