देहान्त राजकर्णिकार, रिपोर्टिङ फ्रम आर्यघाट (पोडकास्टसहित)

A+ A A-

नमस्कार ! घाटमान्डु एचडी टेलिभिजनबाट प्रत्येक सप्ताहान्तको मध्यरात प्रत्यक्ष प्रसारण हुने कार्यक्रम ‘रिपोर्टिङ फ्रम आर्यघाट’मा तपाईंलाई हार्दिक स्वागत छ । सदाझैँ क्यामेरा पर्सन दिवंगत याकथुम्बाका साथ म प्रस्तोता देहान्त राजकर्णिकार तपाईंको आउटडेटेड टीभी सेटको स्क्रिनमा हाजिर/उपस्थित भइसकेको छु ।

अबको तीस मिनेट तपाईं मेरो अधीनमा रहनुहुनेछ ।

यो कार्यक्रमबाट किञ्चित ध्यान नहटाउनुस् । किनकि तपाईंलाई थाहा भएकै कुरा हो, यो कार्यक्रम तपाईंकै लागि बनेको हो । तपाईंजस्तै रातमा निदाउन नसक्ने इन्सोम्नियाकहरूका लागि निर्माण भएको हो । त्यसैले भनेको हुँ, कार्यक्रमबाट किञ्चित ध्यान नहटाउनुस् । च्यानल चेन्ज गर्ने त झन् कल्पना नै नगर्नुस् ।

हातमा किन रिमोट कन्ट्रोल च्यापी बसेको ? त्यसलाई कतै राखिदिनुस् । या डस्टबिनमा मिल्काइदिनुस् ।

बरु रेफ्रिजेरेटरबाट एउटा सुन्तला निकाल्नुस् । बोक्रा छोडाउनुस् । बोक्रालाई नाकमा लगेर चोरऔँलो र बुढीऔँलोले निचोर्नुस् । गन्ध तपाईंको नाकको पोराहुँदै मगजमा पुग्नेछ । त्यसले मगजलाई इन्टोक्सिकेट गर्नेछ ।

आज तपाईंको मुड केही खराब देख्छु । अनुहार पनि उदास–उजाड देख्छु । के भयो ? आज पनि साइकियाट्रिस्टले तपाईंलाई रेगुलर औषधि सेवन नगरेकोमा गाली गर्‍यो ? या निर्मल बर्माको कुनै उदास कथा पढ्नुभयो ?

खैर, अब त म आइसकेको छु । तपाईंको टीभी स्क्रिनमा । प्रसन्न हुनुस् । भिजुअल डाइमेन्सनको ‘फोर्थ वाल’ ब्रेक गरेर तपाईंसित यसरी कुरा गरिरहेको छु । खुसी हुनुस् ।

भनिहालेँ नि ! रिमोट कन्ट्रोल कतै राखिदिनुस् या डस्टबिनमा मिल्काइदिनुस् । किनभने त्यो रिमोट कन्ट्रोलले तपाईंको दिमाग कन्ट्रोल गर्ने होइन क्या रे !

अब टेलिफोनको कुरा ! कार्यक्रमको बीचमा कुनै पनि बेला टेलिफोनको घण्टी बज्न सक्नेछ । कसैले तपाईंको लोग्नेलाई खोज्नेछ । लोग्नेलाई निद्राबाट उठाइदिनुस्, जगाइदिनुस् भन्नेछ ।

अब तपाईं आफैँ भन्नुस्, चिर निद्रामा गएको लोग्नेलाई कसरी उठाउने ? मरिसकेको लोग्नेलाई कसरी जगाउने ? बरु यसो गर्नुस् । फोन आउनुअघि–अहिले नै–टेलिफोनको तार चुँडाइदिनुस् । न रहे बाँस, न बजे बाँसुरी !

अनि फाइनल कुरो– तपाईंलाई पिसाबले च्यापेको त छैन नि ! च्यापेको छ भने त्यसलाई च्यापेरै रोक्नुस् । कार्यक्रम सुरु भइसकेको छ । कतै हिँडडुल गर्ने त अब सवालै छैन । स्टे ट्युन्ड, स्टे फोकस्ड ! स्टे कनेक्टेड !

केही समयअघि मलाई पनि पिसाबले घनघोर च्यापेको थियो । तर अब त म मूत्र–मुक्त भइसकेको छु ।

पिसाब फेर्नुअघि म आर्यघाटको सार्वजनिक शौचालय जाँदा त्यहाँ मैले एउटा मुर्दालाई देखेको थिएँ । भेटेको थिएँ । यसो भनुँ क्यारे ! मुर्दासित मेरो अप्रत्याशित जम्काभेट भएको थियो ।

आजको कार्यक्रम म त्यही मुर्दाबाट सुरु गर्छु ।

क्यामेरा पर्सन दिवंगत याकथुम्बा दुर्भाग्यवश त्यहाँ नभएकाले शौचालयको दृश्यलाई क्याप्चर गर्न सकिएन । त्यसको पछुतो मलाई पछिसम्म भइरहनेछ । एनि वे, मुर्दाकै कुरा गरौँ ।

शौचालयमा भेटिएको मुर्दा नन–स्टप–मुतिरहेको थियो ।

अनौठो त के भने त्यो मुर्दालाई मैले करिब पचपन्न मिनेटअघि मात्र घाटको एउटा चितामा देखेको थिएँ । ऊ सर्वाङ्ग सेतो कात्रोमा लपेटिएको थियो । आँखा चिम्लिएको र मुख उदाङ्गो ! शव दहन गर्ने ख्याउटे मनुवा मुर्दालाई जलाउन छाडी एकपछि अर्काे चुरोट सल्काउँदै / पिउँदै चिताछेवै बसेको थियो ।

उत्सुकतापूर्वक मैले निजलाई मुर्दा किन नजलाएको भनी सोद्धा उसले जवाफ दिएको थियो, 'मुर्दालाई दागबत्ती दिने मान्छे आउला र आफ्नो काम तमाम गरूँला भनेको, अझैसम्म मुर्दाको कुनै आफन्त आएको छैन । मुखाग्निबिना यो मुर्दाको दाहसंस्कार कसरी गर्ने ?'

त्यही मुर्दालाई मैले अघि शौचालयमा भेटेको हुँ, जो नन–स्टप मुतिरहेको थियो । उसको जीउमा लपेटिएको कात्रो देखेर मैले उसलाई चिनेको हुँ । मैले उसलाई जिज्ञासापूर्वक सोधेको हुँ, ‘तपाईंलाई दागबत्ती दिने मान्छे अझै आएन ?'

मुर्दाले मलाई टिठलाग्दो नजरले हेर्‍यो । केही पनि बोलेन । केवल मुतिरह्यो । उसको धारावाहिक मूत्र विसर्जन देख्दा यस्तो लाग्थ्यो– उसको शरीरभित्र मूत्रथैली होइन, अपितु मूत्र–कुण्ड नै थियो ।

केही बेरपछि मैले उसलाई फेरि एकपटक कुराले कोट्याएँ, ‘तपाईंका आफन्त, कुल–कुटुम्ब साथीभाइहरू कोही छैनन् ?'

उता समालोचना चितामा छ । यता कथा–कविता, नाटक–उपन्यास र संस्मरण ल्याम्प–पोस्टमुनि छन् । उता समालोचना नितान्त एक्लो, लावारिस छ । आफन्तविहीन, कुल–कुुटुम्बविहीन र साथीभाइविहीन, जो दागबत्ती दिन आउने मलामी पर्खिबसेको छ । अनि यता कथा–उपन्यास, नाटक–कविता र संस्मरण तास खेली बसेका छन् । कस्तो उदेकलाग्दो विडम्बना !

मुर्दाले मलाई नहेरीकनै यसो भन्यो, ‘मसित आफन्त, कुल–कुटुम्ब, साथीभाइहरू थिए । भन्ने नै हो भने म तिनीहरू सबैको प्रिय थिएँ । मेरो आकर्षण कस्तो थियो भने तिनीहरू सबै जना मेरोवरपर हरबखत झुम्मिन्थे । मेरो चक्कर लगाउँथे । काँसम्म भने मेरो पूजा–अर्चना नै गर्थे । तिनीहरू को थिए, जान्न चाहनु हुन्न ?'

मैले सोधेँ, ‘तिनीहरू को थिए ?'

मुर्दाले भन्यो, ‘कथा, उपन्यास थिए । नाटक, कविता थिए । गीत, संस्मरण थिए । कथा–उपन्यास मेरा आफन्त थिए । कम्तीमा मलाई यस्तै लाग्थ्यो । नाटक–कविता मेरा कुल कुटुम्ब थिए । कम्तीमा म यस्तै ठान्थेँ । गीत–संस्मरण मेरा साथीभाइ थिए । कम्तीमा म यस्तै सोच्थेँ ।'

त्यसपछि मुर्दा केही बेर मौन रह्यो ।

भुइँमा लत्रिएको कात्रोलाई जिउमा मिल्काउँदै उसले थप्यो, 'यतिञ्जेल तपाईंलाई लागिरहेको होला, म को हुँ ? त्यो पनि भनिहाल्छु । वास्तवमा म समालोचना हुँ । कुनै समय साहित्यमा मेरो राज थियो । मेरै सिक्का चल्थ्यो । साँच्ची भन्ने हो भने साहित्यको बेताज बादशाह म नै थिएँ । वाङ्‌मयको महाराजाधिराज म नै त थिएँ । कथा होस् या कविता, नाटक होस् या निबन्ध, उपन्यास होस् या संस्मरण, तिनीहरू सबै जना मेरासामु शिर निहुराउँथे । मेरो जयजयकार गर्थे । मेरो सद्भाव र आशीर्वादबिना तिनीहरूको कुनै अस्तित्व थिएन । तर, समयको विडम्बना हेर्नुस् । आज मेरो अस्तित्व छैन । साहित्यमा मेरो कुनै सान्दर्भिकता रहेन । तसर्थ मेरो साहित्यिक मृत्यु भयो । मेरो मृत्युमा कविताले श्रद्धाञ्जलि व्यक्ति गरेन । मेरो दाहसंस्कार गर्न कथा आएन । मलाई दागबत्ती अर्पण गर्न उपन्यास आएन । म निकै निराश भएको छु र मलाई झोँक पनि भयानक चलेको छ । त्यसैले फेरिइँदै गएको यो क्रूर समयको मुहारमा म पिसाब फेरिरहेको छु । काइते कालको मुखमा मुतिरहेको छु । नन–स्टप मुतिरहेको छु ।'

महोदया ! आँखै नझिम्क्याई तपाईं यसरी टीभी हेरिरहनुभएको छ । यसको मतलब, आजको यो कार्यक्रम पनि तपाईंलाई मन परिरहेको छ । कसो ?

आँखामा गाजलचाहिँ किन नलगाएको ? ओठमा लिप्स्टिक पनि छैन । गाजल र लिप्स्टिक मलाई मन पर्छ भन्ने कुरा त तपाईंलाई थाहै थियो ।

भैगो, भैगो । अब यतिखेर, कार्यक्रमको बीचमा, गाजल र लिप्स्टिक लगाउन काँ ड्रेसिङ टेबुलतिर गइरहने ? नजानुस् । यु आर लुकिङ सो ब्युटिफुल विदाउट गाजल एन्ड लिप्स्टिक । फर्गेट देम । सोफाबाट नउठ्नुस् । कतै नजानुस् ।

टीभीको स्क्रिनमै आफ्नो ध्यान केन्द्रित गर्नुस् ।

अँ त, म कहाँ थिए ? शौचालयमा । ओके, अब त्यो प्रसंगलाई अगाडि बढाउँछु, ल ! शौचालयबाट हामी बाहिर निस्क्यौँ । जस्तो कि ठ्याक्कै त्यति बेला पूर्णिमाको जून पनि बादलबाट बाहिर निस्क्यो ।

म मुर्दाको पछिपछि हिँडिरहेको थिएँ । यस्तैमा सरर्र सर्र बतास चल्यो । र, बतासको झोँकाले मुर्दाको कात्रो उठाएर ब्रह्मनालमा पुर्‍यायो । मुर्दा खुरुखुरु हिँड्दै आफ्नो चितामा पुग्यो र लम्पसार पर्‍यो ।

ब्रह्मनालबाट मैले कात्रो टिपेँ र मुर्दालाई ओढाइदिएँ ।

यो केही बेरअघिको कुरा हो । समालोचनाको बेवारिसे लास उता चितामा लम्पसार ढलेको छ । यसरी साहित्यबाट समालोचनाको अस्तित्व नष्ट भएको छ । त्यसको रीतपूर्वक दाहसंस्कार हुन पाएको छैन । कुनै समयको गतिशील एवम् प्रगतिशील समालोचनाको सद्गति हुन सकेको छैन ।

समालोचनाको लासमा फूल चढाउन कुनै कविता आएको छैन । खादा चढाउन कुनै कथा आएको छैन । दागबत्ती अर्पण गर्न कुनै उपन्यास आएको छैन ।

महोदया ! मलाई के लागिरा’छ भने अरु दिनको तुलनामा तपाईंको टीभी आज अलि जोडले बजिरा’छ । भोल्युम घटाउनुस् ।

यसरी नहाँस्नुस् न ! यसरी नमुस्कुराउनुस् न ! भनेको मान्नुस् न ! टीभीको भोल्युम कम गर्नुस् न ! एस !!! द्याट्स लाइक अ गुड गर्ल ! अझै कम गर्नुस् । अझै, अझै । बस्, बस् । धत्तेरिका, धेरै कम भयो । लौ, अब एक स्टेप बढाउनुस् ।

ओके, ओके ! द्याट्स फाइन ।

अँ, त ! जस्तो कि तपाईं देखिरहनुभएको छ, म अहिले आर्यघाटको मूल चोकमा उभिएको छु । मेरो पछिल्तिर पुल देख्नु सक्नुहुन्छ । सिँढीहरू देख्नु सक्नुहुन्छ । मेरो दायाँपट्टि केही दूरीमा एउटा ल्याम्प–पोस्ट देख्नुहुन्छ । ल्याम्प–पोस्टमुनि केही मलामी तास खेलिरहेको देख्न सक्नुहुन्छ ।

के रे, के रे ! देख्नु भएन ? धन्दा नमान्नुस, देख्नुहुन्छ ।

दिवगंतजी, एकछिन क्यामेरा उता मलामीहरू भएतिर सोझ्याउनुस् त ! मलाई लाग्छ, मलामीहरू ‘म्यारिज’ खेलिरहेका छन् । क्यामेरालाई केही बेर त्यतै फोकस गर्नुस् । मलामीहरूको क्लोज–अप–शट्स पनि खिच्नुस्, ल ! ओके, थ्याङक यु ।

लौ ! हो त रहेछ । मलामीहरू ‘म्यारिज’ नै खेलिरहेका रहेछन् ।

योर हाइनेस ! विडम्बना के हो भने ‘म्यारिज’ अचेल टाइम पास गर्ने फगत एक खेल भएको छ, जसमा मूलतः दुई खेलाडी हुने गर्छन् । एउटा खेलाडीलाई लोग्ने भनिन्छ र अर्काे खेलाडीलाई स्वास्नी । खेलमा कहिले लोग्नेले जित्छ, त कहिले स्वास्नीले ।

युँ देखा जाए तो अकसर लोग्नेले नै जित्छ । पत्यार लाग्दैन भने ‘म्यारिज’ को बहीखाता पल्टाएर हेर्नुस् ! यो खेलमा प्रायः लोग्नेले नै बाजी मारेको छ । लोग्ने सदा विजेता बनेको छ ।

अनि भनिन्छ के भने ‘म्यारिज’ देवको खोज हो । ‘म्यारिज’ दैवको रचना हो । त्यसो भए ‘डिभोर्स’ नि ! ‘डिभोर्स’ चाहिँ कसको आविष्कार हो ?

मलाई लाग्छ, ‘डिभोर्स’ दैत्यको सिर्जना हो ।

दैविक ‘म्यारिज’ र दैत्यिक ‘डिभोर्स’ को सनातन संग्राममा लोग्ने र स्वास्नी नामक प्रजातिहरू नराम्रोसँग फसेका छन् । उदेकलाग्दो कुरा के भने यो संग्राममा ‘डिभोर्स’ को पल्ला भारी भएको छ । विचरो ‘म्यारिज’ ! ऊ पराजित भइगएको छ ।

‘डिभोर्स’ ले लखेटी–लखेटी ‘म्यारिज’ लाई मसानघाटमा पुर्‍याइदिएको छ ।

योर हाइनेस ! त्यो ‘म्यारिज’ अहिले मलामीहरूको हातमा छ । मलाईं यो दृश्य ज्यादै सिम्बोलिक लागिरहेको छ । मसानघाटमा ‘म्यारिज’ खेलिरहेका मलामीहरू ।

‘म्यारिज’ घाटमा पुग्नु पक्कै पनि दुःखदायी कुरा हो । लोग्ने–स्वास्नीको पकड–जकडबाट फुत्केर ‘म्यारिज’ मलामीहरूको हातमा पुग्नु साँच्चै निराशाजनक कुरा हो । तर, यसमा अब के नै पो गर्न सकिन्छ र ! यत्ति हो, मलामीहरूसित केही बात मार्न सकिन्छ ।

त्यसो भए आउनुस्, केही बेर मलामीहरूको कुरा सुनौँ ।

एक्स्क्युज मी जेन्टलमेन ! प्लिज लिसन टु मी । म तपाईंहरूसित केही बेर कुरा गर्न चाहन्छु । आर्यघाटको यो सुनसान रातमा ल्याम्प–पोस्टमुनि बसी तपाईंहरू ‘म्यारिज’ खेलिरहनुभएको छ । मलाई यो दृश्य गज्जब लागिरा’छ ।

एक छिन सबै जनाले क्यामेरातिर हेरिदिनुस् न ! गुड गुड । भेरी गुड । सो नाइस अफ यु !

तपाईंहरूलाई भनिहालुँ । खासमा कुरा के हो भने हामी अहिले घाटमान्डु एचडी टेलिभिजनको प्रत्यक्ष प्रसारणमा छौँ । कार्यक्रमको नाम हो– रिपोर्टिङ फ्रम आर्यघाट । म कार्यक्रमको प्रस्तोता । नाम देहान्त राजकर्णिकार । नाम त सुन्नुभएकै होला । म तपाईं मलामीहरूको केही ‘बाइट’ लिन चाहन्छु । कृपया क्यामेरातर्फ हेरेर पालैपालो आ–आफ्नो नाम र परिचय दिनुस् न, ल ! थ्याङ्क यु ।

– मेरो नाम ‘राधा’ हो । म मदन पुरस्कारप्राप्त उपन्यास हुँ ।

– म ‘घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’ हुँ । मेरो नाम कविता हो ।

– तपाईंले इन्द्रबहादुर राईको ‘जयमाया आफू मात्र लेखापानी आइपुगी’ पढ्नु भा’छ ? म त्यसैको पात्र जयमाया हुँ । मेरो परिचय यही हो । मलाई मानिसहरू कथा भन्छन् ।

– म सरुभक्तको ‘मलामी’ हुँ । मेरो नाम नाटक हो ।

– म ‘बाल्यकालका पदचापहरू’ हुँ । जहाँसम्म नामको कुरा छ, तपाईं मलाई संस्मरण भन्न सक्नुहुन्छ । बाई द वे, म खगेन्द्र संग्रौलाको मानस–पुत्र हुँ ।

महोदया ! तपाईंले मलामीहरूको नाम र परिचय थाहा पाउनुभयो । हुलिया पनि देखिहाल्नुभयो । जहाँसम्म ठेगानाको कुरा छ, मलामीहरूको ठेगाना आर्यघाट हुने भइहाल्यो, जहाँ यति बेला उहाँहरू ‘म्यारिज’ खेलिरहनुभएको छ ।

दैविक ‘म्यारिज’ र दैत्यिक ‘डिभोर्स’ को सनातन संग्राममा लोग्ने र स्वास्नी नामक प्रजातिहरू नराम्रोसँग फसेका छन् । उदेकलाग्दो कुरा के भने यो संग्राममा ‘डिभोर्स’ को पल्ला भारी भएको छ । विचरो ‘म्यारिज’ ! ऊ पराजित भइगएको छ ।

विगतका कार्यक्रमहरूभन्दा आजको यो एपिसोड मलाई केही फरक लागिरहेको छ । शायद तपाईंलाई पनि त्यस्तै लागिरा’ होला । अरु बेला म जोगी, साधु–सन्न्यासीहरूसित कुराकानी गर्थें । तिनीहरू कार्यक्रमका अतिथि हुने गर्थे ।

तर, आज हेर्नुस् त ! मेरा अतिथि कथा–कविता छन्, उपन्यास–नाटक–संस्मरण छन् । गज्जब छैन त ?

संयोग पनि कस्तो, हेर्नुस् न !

उता समालोचना चितामा छ । यता कथा–कविता, नाटक–उपन्यास र संस्मरण ल्याम्प–पोस्टमुनि छन् । उता समालोचना नितान्त एक्लो, लावारिस छ । आफन्तविहीन, कुल–कुुटुम्बविहीन र साथीभाइविहीन, जो दागबत्ती दिन आउने मलामी पर्खिबसेको छ । अनि यता कथा–उपन्यास, नाटक–कविता र संस्मरण तास खेली बसेका छन् । कस्तो उदेकलाग्दो विडम्बना !

जेहोस्, हामी कार्यक्रमको लगभग अन्त्यतिर आइपुगेका छौँ । म अब मलामीहरूसित छोटो कुराकानी गर्नेछु । समालोचनाको असामयिक निधनबारे कथा–कविता, नाटक–उपन्यास र संस्मरणसित संक्षिप्त सवाल–जवाफ गर्नेछु ।

उपन्यासज्यू ! जस्तो कि भर्खरै मैले भनेँ, समालोचनाको असामयिक निधन भएको छ र ऊ यसबेला उता चितामा छ । नितान्त एक्लो र बेवारिस । दागबत्तीबिना निजको दाहसंस्कार हुन सकेको छैन । यता तपाईं साथीहरूसित बसी तास खेलिरहनुभएको छ । तपाईंलाई अलिकति पनि लाज–सरम छैन ? समालोचनाकै सिफारिस र आशीर्वादले तपाईं सफलताको शिखरमा पुग्नुभयो । समालोचनाको माया लाग्दैन ?

देहान्तजी, यो सब टाइम–टाइमको कुरा हो । समयको लीला हो । जसले समयको लीलालाई बुझ्यो, ऊ ‘सामयिक’ भयो । जसले समयको लीलालाई बुझेन, ऊ ‘असामयिक’ भयो । समालोचनाले समयको सान्दर्भिकतालाई कहिल्यै अपडेट गर्ने जाँगर–रुचि देखाएन । तसर्थ जे हुनु थियो, भयो । समालोचनाको असामयिक निधन भयो । मेरो निम्ति समालोचना एउटा मीठो अतीत हो । साहित्यको वर्तमान र भविष्य त म अर्थात् उपन्यास नै हो । अब अतीतलाई सम्झेर वर्तमान र भविष्य किन खराब गर्ने ? समालोचनाको मृत्यु भएकोमा मलाई उसको माया त होइन, दयाचाहिँ भसक्कै लागेको छ ।

कविताजी, रिसानी माफ होस् । एउटा सानो जिज्ञासा तपाईंसामु राख्छु । कुरा के भन्देखिन् तपाईंप्रति समालोचनाको विशेष अनुराग थियो । मैले यस्तै सुनेको थिएँ । तपाईंको रूप र यौवनसित समालोचना अत्यन्त मोहित हुनुहुन्थ्यो । साहित्यका अध्येताहरू त केसम्म भन्थे भने कविता र समालोचना ‘म्यारिज’ को तयारी गर्दै छन् । कविता र समालोचना लिभ–इन–रिलेसनमा छन् ?

छिः छि ! कस्तो लाजमर्दाे कुरा ! त्यस्तो छिप्पिएको कुइगन्धे बुढो समालोचनासित चिर यौवनप्राप्त कविताको ‘म्यारिज’ कसरी हुन सक्छ ? यो अरु केही होइन, मेरो क्यारेक्टर असासिनेसन गर्न साहित्यको गोज्याङ्ग्रे विधा ‘समीक्षा’ ले चलाएको बजारु हल्ला मात्र हो । ‘समीक्षा’ साहित्यको अवैध सन्तान हो, जसलाई ‘समालोचना’ले पुलपुल्याएर पालेको–हुर्काएको थियो । त्यही ‘समीक्षा’ ले समालोचनासित कस्तो दगा गर्‍यो, जगत् जान्दछ । त्यही दगाबाज–समीक्षाले साहित्यको सर्वाेच्व आसनमा बसेको समालोचनालाई गलहत्याएर फ्याँकेको थियो । त्यस्तो दगाबाजको कुरा पत्याएर हुन्छ ? मलाई त के आशंका छ भने समालोचनालाई चितामा पुर्‍याउनुमा त्यही समीक्षाको ठूलो हात छ । समालोचनाको असामयिक निधन हुनुमा समीक्षाको घोर षड्यन्त्र छ ।

अब म कथातिर मुखातिब हुन्छु । अँ त कथाज्यू ! कविताजीको कुरा तपाईंले सुनिहाल्नुभयो । तपाईंको नजरमा चाहिँ समालोचना कस्तो मिजासको हुनुहुन्थ्यो ?

समालोचना असल, सभ्य एवम् शिष्ट हुनुहुन्थ्यो । उहाँको मृत्यु भएछ । यो साहित्यको अपूरणीय क्षति हो । यस्तो क्षति जसलाई अल्लारे समीक्षाले कहिल्यै क्षतिपूर्ति गर्न सक्दैन । अरु त म के भनम् र ?

अनि नाटकज्यू ! मेरा दर्शकलाई कृपया बताइदिनुस्, तपाईं र समालोचनाबीच कस्तो सम्बन्ध थियो ?

टु बि अनेस्ट, हामीबीच त्यति सुमधुर सम्बन्ध थिएन । टाढैबाट हामीले एकार्कालाई हाई–हेल्लो गर्‍यौँ । हामीबीच ‘न आफन्त न पराया’ जस्तो सम्बन्ध रह्यो । म अर्थात्, नाटकको हालचाल बुझ्न समालोचना कहिल्यै थिएटर आउनुभएन । अब म पनि उहाँको दाहसंस्कारमा जाने कुरा भएन ।

अब संस्मरणज्यू, तपाईंको पालो । तपाईंको त नाममै ‘मरण’ झुण्डिएको छ । समालोचनाको मरणलाई तपाईंले कसरी हेर्नुभएको छ ? शोकको यो दुःखद घडीमा तपाईं के भन्न चाहनुहुन्छ ?

यही भन्न चाहन्छु कि समालोचनको प्रथम अक्षर ‘स’ हो । अनि संस्मरणको प्रथम अक्षर पनि ‘स’ नै हो । हामी दुवैलाई ‘स’ ले जोडेको छ । मलाई लाग्छ, हामी सहयात्री थियौँ । यो त भयो पहिलो कुरा । अब दोस्रो कुरा । तपाईंले पटकपटक जोड दिएर के भन्नुभयो भने समालोचनाको लास यतिखेर उता चितामा बेवारिस छ । राम्रोसँग दाहसंस्कार हुन सकेको छैन । कथा–कविता, नाटक–उपन्यासका कुराहरू सुनिहाल्नुभयो । त्यसमा मलाई केही भन्नु छैन । तर अब जे गर्छ, यो संस्मरणले गर्छ । सहयात्री भएको नाताले एउटा ‘स’ ले अर्काे ‘स’लाई दागबत्ती दिनेछ । अब यो संस्मरणले त्यो समालोचनाको दाहसंस्कार गर्छ ।

महोदया ! कार्यक्रमको निर्धारित समय सकिनै लागेको छ । तर कस्तो अचम्म ! तपाईंको सुन्तला भने अझै सकिएको छैन रहेछ । खैर, जे होस् । आजको एपिसोडमा मैले तपाईंलाई समालोचनाको दुःखद निधन भएको खबर सुनाएँ । उक्त अवसरमा कथा–कविता, नाटक–उपन्यास र संस्मरणका प्रतिक्रियाहरू सुनाए, देखाएँ । अर्काे सप्ताहान्तको मध्यरातमा तपाईंको मनप्रिय कार्यक्रम ‘रिपोर्टिङ फ्रम आर्यघाट’ लिएर यो प्रस्तोता देहान्तराज कर्णिकार तपाईंको आउटडेटेड टीभीको स्क्रिनमा पुनः देखा पर्ने नै छ । हवस् त, खुदा हाफिज !

एकछिन, एकछिन दिवंगत जी ! क्यामेरा बन्द नगर्नुस् त ! संस्मरणजी स्वर्गीय समालोचनाको चितातिर गइरहनुभएको जस्तो छ । क्यामेरा उहाँतिर सोझ्याउनुस् ।

दृश्यबाट कथा–कविता, नाटक–उपन्यासलाई किकआउट गर्नुस् र संस्मरणजीलाई क्यामेराले पछ्याउँदै समालोचनाको चितातिर जानुस् । एउटा ‘स’ले अर्काे ‘स’लाई दागबत्ती दिएको दृश्य खिच्नुस् । दाहसंस्कारका फुटेजहरू क्यामेरामा क्याप्चर गर्नुस् । जानुस् दिवंगतजी जानुस् । गइहाल्नुस् ।

तपाईं चिताबाट नफर्किउञ्जेल म यतै बस्छु । कथा–कविता, नाटक–उपन्याससित एक/दुई हात ‘म्यारिज’ खेल्छु । यसै गरी यो मांगलिक रातको मलामी बन्छु ।

आर्यघाटको यो ल्याम्प–पोस्टमुनि म, देहान्त राजकर्णिकार, विस्तारै–विस्तारै फेडआउट हुन्छु ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, जेठ २४, २०७८ १८:३१