अग्रपङ्क्तिका स्वास्थ्यकर्मीहरूमा मनोसामाजिक विचलन बढ्दो

A+ A A-

पीपीईभित्र आफ्नै शरीरको हपक्कपन ।

डाइफरको ओसिलो स्पर्श ।

लगातार ८ घण्टा लामो ड्युटी ।

कोरोनाले फेरिदिएको यस रुटिनलाई डा. श्रेया श्रेष्ठले आत्मसात् गर्न थालेको दुई महिनाभन्दा बढी भइसक्यो । अन्य समयमा कर्तव्यबोधमा रमिरहे पनि महिनावारी हुँदा भने श्रेष्ठलाई जिम्मेवारीदेखि यदाकदा अत्यास लाग्छ । ‘६/७ घन्टासम्म पानी खाने, बाथरूम जाने त कुरै भएन । पिरिएड हुँदाचाहिँ साह्रै अप्ठेरो हुन्छ,’ उनले भनिन् ।

त्यति मात्रै होइन, हप्ताको चार दिन लगातार ८ घण्टा र अर्को दिन लगातार २४ घण्टाको ड्यूटीका बीच श्रेयाका लागि शारीरिक रूपमा हुने थकानजत्तिकै असहज भइदिन्छ परिवारसँगको भौतिक दूरी ।

एकोहोरो रुटिनबद्ध दैनिकीले आफ्नो मनोसामाजिक जीवनशैलीबारे सोच्ने छुट नभएकी श्रेष्ठ एक प्रतिनिधि स्वास्थ्यकर्मी पात्र मात्रै हुन् ।

ज्यानको बाजी राखेर कोरोना कहरमा अग्रपङ्क्तिमा खटिएका स्वास्थ्यकर्मीहरूमा यतिखेर कोरोनाको डरसँगै अन्य मनोसामाजिक तथा व्यावसायिक जोखिमका कारण मानसिक तनाव पनि चुलिएको छ ।

बा-आमा नै संक्रमित भई अस्पताल भर्ना गर्नुपर्दा डा. श्रवणकुमार मण्डललाई ‘छोरा’ मात्रै हुने छुट थिएन । उनले डाक्टरको भूमिका पनि निभाउनै पर्‍यो । श्रवण भन्छन्, ‘घरकै सदस्य संक्रमित हुँदा मन बा-आमाको चिन्तामा बढी खर्चिंदो रहेछ । तर, मलाई आफ्ना मात्रै बा-आमाको चिन्ता लिने सुविधा थिएन ।’

इमर्जेन्सी वार्डमा कैयौँ मृत्युको साक्षात्कार गर्नुपर्ने विडम्बना एकातिर, अनि अर्कोतिर आफ्नै सदस्यको चिन्ता । त्यसमाथि डाक्टरी पेसाको जिम्मेवारी । ‘जतिसुकै सन्तुलन मिलाउन खोजे पनि आफ्नै मनभित्र युद्ध चलिरहेको हुन्थ्यो,’ शारीरिक रूपले जतिसुकै खटिए पनि मानसिक र भावनात्मक रूपमा आफू स्वस्थ भए/नभएको पहिल्याउन कठिन हुने गरेको डा. श्रवण बताउँछन् ।

सास फेर्नकै लागि मानिसले गरिरहेको संघर्षले आफूलाई निकै विचलित बनाएको निजी अस्पतालका एक चिकित्सक बताउँछन् । त्यसमाथि अस्पतालमा दैनिक हुने मृत्युको कहालीलाग्दो दृश्य । संक्रमितहरूको दयनीय अवस्था र मृत्युसँग लगातार साक्षात्कार गर्नुपरेपछि अधिकांश चिकित्सक एवम् स्वास्थ्यकर्मीहरूमा मनोसामाजिक विचलन बढ्न थालेको मनोविद् डा. करुणा कुवँर बताउँछिन् ।

‘निद्रा नलाग्ने, गल्ने, झर्किने, रिसाउने, आत्तिने र चिढचिढापन हुने, काम गर्न नसक्नेलगायतका समस्या स्वास्थ्यर्मीहरूमा बढ्दो छ,’ कुवँर भन्छिन् ।

‘यसले नै घरमा कोरोना सार्ने भई !’ घरमा अधिकांश सदस्यबाट दिनहुँ यस्तो अभिव्यक्ति आइरहँदा आजित हुन थालेकी विराटनगरकी एक नर्स हिजोआज विचलित हुन थालेकी छन् । घरमा भनेजस्तै आफूले गर्दा परिवारमा संक्रमण सर्ने पो हो कि भन्ने डर र आशंकाले पिरोल्न थालेयता उनको कार्यशैलीमा नै ह्रास आउन थाल्यो । अहिले उनी मनोपरामर्श लिइरहेकी छन् ।

कोरोना कहरमा यसरी व्यक्तिगत जीवन नभनी जोखिम मोलेर अग्रपङ्क्तिमा खटिइरहेका स्वास्थ्यकर्मीहरू हाल कोरोनाको डरसँगसँगै अन्य मनोसामाजिक तथा व्यावसायिक जोखिमसँग पनि पौँठेजोरी खेल्न बाध्य भएकाले स्वास्थ्यकर्मीहरू दोहोरो चपेटामा परेको डा. कुवँर बताउँछिन् ।

खट्किएको मनोसामाजिक पाटो

त्यसो त कोभिड–१९ को यस स्वास्थ्य संकटको कठिन घडीमा नर्स, प्राविधिक, डाक्टरलगायत अग्रपङ्क्तिमा खटिएका स्वास्थ्यकर्मी कोरोना कहरका ‘नायक’ हुन् । विडम्बना, तिनै ‘नायक’ यतिखेर आफ्नो व्यक्तिगत तथा सामाजिक जीवन नभनी दिनरात अस्पतालमा अहोरात्र खटिइरहेको बेलामा भने दुर्व्यवहारका भागीदार भएको, कुटपिट गरिएको समाचार बनेर आइरहेका छन् ।

गएको १३ जेठमा भेरी अस्पतालमा स्वास्थ्यकर्मीहरूमाथि भएको आक्रमण पछिल्लो एक उदाहरण हो ।

कोरोना संक्रमितको मृत्युको विषयलाई लिएर आफन्तहरूले स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई लखेट्दै कुटपिट गर्न खोजेपछि ज्यान जोगाउने क्रममा चार जना नर्स अस्पतालको दोस्रो तलामाथिबाट हाम फाल्न बाध्य भएका थिए । दाङका एक पुरुषको उपचारकै क्रममा मृत्यु भएपछि मृतकका आफन्तहरूले ‘मान्छे मार्‍यो’ भन्दै स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई लखेट्दै हातपात गर्न खोजेपछि अस्पतालमा भागाभाग भएको थियो । सो घटनाको असर पछिसम्म पनि रहिरहेको भेरी अस्पतालमा कार्यरत नर्सहरूले बताएका छन् । भन्छन्, ‘कति दिनपछिसम्म पनि उपचार गर्दा हातहरू लगलग काँपिरहे ।’

२१ जेठमा सुर्खेतमा भएको स्वास्थ्यकर्मीमाथिको हमला पनि थप उदाहरण हो । बिरामीलाई हेलिकोप्टरको व्यवस्था नगरिदिएको भन्दै एक स्थानीय स्वास्थ्यकर्मीमाथि अनाहकमा जाइलागेका थिए ।

चिकित्सकको मनोबल बढाउनुको सट्टा यसरी स्वास्थ्यकर्मीमाथि अनावश्यक धम्की, लाञ्छनादेखि दुर्व्यवहार, कुटपिटका घटना बढ्दै गएको भन्दै नेपाल चिकित्सक संघले खेद प्रकट गर्नुका साथै अध्यादेशमार्फत देशभरका स्वास्थ्यकर्मीको सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने गरी कानुनी बाटो माग गरेको थियो ।

लकडाउन सुरु हुन नपाउँदै पेसागत जीवनमा बन्दी भएका स्वास्थ्यकर्मीहरूमा यतिखेर सबैभन्दा खट्किएको पाटो हो– भावनात्मक र मनोसामाजिक पोषण तथा प्रोत्साहन ।

पहिलो लहरमा भोगेको दुर्व्यवहारको स्मरण गर्दै बिर्तामोड, झापाकी स्टाफ नर्स कल्पना अधिकारी भन्छिन्, ‘कति महिनादेखि घरमा खुलेर परिवारका सदस्यसँग छुन अनि अंकलमाल गर्न नपाउनुको पीडा हामीभन्दा धेरै कसलाई थाहा होला र ?’

यसरी स्वास्थ्यकर्मीहरूले व्यावसायिक धर्म र पेसागत जिम्मेवारी भन्दै गर्दा बदलामा उल्टै कुटपिट हुने घटनाले त्रसित र दिक्क बनाउने गरेको अधिकांश स्वास्थ्यकर्मीको भनाइ छ । साथै, कतिपय अस्पतालहरूमा जोखिम भत्ता त धेरै परको कुरा, स्वास्थ्य सुरक्षाका लागि आवश्यक पर्ने सामग्री र सुविधाबाटसमेत वञ्चित छन् स्वास्थ्यकर्मी ।

काठमाडौंको एक निजी अस्पतालमा कार्यरत प्रमिला मगर (नाम परिवर्तन) (३२) हाल १२ घण्टा लगातार ड्युटी गर्न बाध्य छिन् । कोरोनाको संक्रमण देखिएसँगै ड्युटी बढे पनि तलब भने नबढेको उनको गुनासो छ । उनी भन्छिन्, ‘कामैकामले पेलान मात्रै छ । तलब सुविधाचाहिँ छैन ।’ पाँच वर्षदेखि एउटै अस्पतालमा काम गर्दा पनि पाउनुपर्ने भत्ता नपाएको उनको गुनासो छ ।

जनस्वास्थ्य विज्ञ डा. शरद वन्त स्वास्थ्यकर्मीहरूमाथि भइरहेको मनोसामाजिक पाटोलाई सम्बोधन गर्न सरकारले भौतिक, मनोवैज्ञानिक एवम् मानसिक रूपमै हस्तक्षेप गरी स्वास्थ्यकर्मीहरूको मनोसामाजिक जीवनलाई सुदृढ बनाउन आवश्यक पहल चाल्नुपर्ने बताउँछन् ।

स्वस्थ बन्ने कि स्वस्थ बनाउने ?

मुलुकभर संक्रमितको संख्या बढिरहेको बेला अग्रपङ्क्तिमा खटिएका स्वास्थ्यकर्मीमा पनि संक्रमण बढ्न थालेको छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयका अनुसार हालसम्म अग्रपङ्क्तिमा खटिने ८ हजार ८ सय १५ जना स्वास्थ्यकर्मीहरूमा कोरोना संक्रमण देखिएको छ, जसमध्ये ३६ जना स्वास्थ्यकर्मीहरूको मृत्यु भएको छ ।

संक्रमितलाई स्वस्थ बनाउन अहोरात्र खटिने स्वास्थ्यकर्मी स्वयम् शारीरिक, मानसिक एवम् भावनात्मक रूपमा स्वस्थ्य छन् कि छैनन् ? यो विषय सरकारको चिन्ता र चासोमा नपरेको चिकित्सा मानवशास्त्री डा. सचिन घिमिरे बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘आम मान्छेका लागि मात्रै होइन, स्वास्थ्यर्मीका लागि पनि जोखिम न्यूनीकरण गर्न सरकारले जनस्वास्थ्यको पाटो पटक्कै अवलम्बन गरेको छैन ।’

गत सालको कुरा हो, कोरोना कहरले सिर्जित स्वास्थ्यकर्मीहरूको मनोवैज्ञानिक विचलनलाई सम्बोधन गर्न चीनको राष्ट्रिय स्वास्थ्य आयोगले आपत्कालीन मार्गनिर्देशनसहितको सूचना जारी गरेको थियो । साथै, वुहानको स्थानीय सरकारले अग्रपङ्क्तिमा खटिएका स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई आराम गर्न र ‘ओभरलोड’को उच्च दबावबाट टाढा राख्न सिफ्ट प्रणाली नै लागू गरेको थियो । साथै, मनोवैज्ञानिक टोली स्थापना गरी प्राविधिक रूपमै सहयोग जुटाएको थियो ।

स्वास्थ्यकर्मीको भूमिकाबाट एकाएक बिरामीमा परिणत हुँदा निराशा, असहाय र हेयको डरलगायतका समस्या देखिने गरेको विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् ।

संक्रमितसँग प्रत्यक्ष संसर्गमा आउनुपर्ने पेसागत जिम्मेवारी बहन गर्न उनीहरूलाई सामाजिक, भावनात्मक एवम् व्यावसायिक सुरक्षाको प्रत्याभूति गराउनु सरकारको प्रमुख दायित्व भएको डा. वन्त बताउँछन् । ‘अन्यथा कोभिड १९ को लहर पटकपटक आउँदा युद्धरुपी महामारीसँग डटेर लड्नका लागि स्वास्थ्यकर्मीलाई जुझारु बनाउन ढिला हुनेछ,’ उनी भन्छन्, ‘सरकारले स्वास्थ्यकर्मीहरूको दीर्घकालीन मनोसामाजिक जीवनबारे बेलैमा सोच्नुपर्छ ।’

चिन्ताजनक तथ्यांक

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) ले प्रतिवेदन नै जारी गरी महामारीले मानसिक स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभाव शीर्षकमा स्वास्थ्यकर्मीहरू थप जोखिम समूहमा रहेको उल्लेख गर्दै आएको छ । चीन, क्यानडा, इटाली, ब्राजिल जस्ता देशमा गरिएको अध्ययनमा पनि अग्रपङ्क्तिमा खटिएका स्वास्थ्यकर्मीहरूमा मानसिक तथा मनोवैज्ञानिक समस्या देखिएको पाइएको छ ।

गत साल फेब्रुअरीको पहिलो सातामा चीनका १ हजार २ सय ५७ जना स्वास्थ्यकर्मीमा गरिएको सर्वेक्षणमा आधाभन्दा बढीमा डिप्रेसन, एन्जाइटी, अनिदोपन र थकान देखिएको थियो । यस विकराल स्थितिको पुनरावृत्ति नेपालका स्वास्थ्यकर्मीहरूमा पनि पाइएको केही अध्ययनहरूले देखाएका थिए ।

गत साल नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान काउन्सिलले गरेको एक सर्वेक्षणअनुसार नेपालका सातै प्रदेशका विभिन्न अस्पतालका १०५१ स्वास्थ्यकर्मीहरूमा गरिएको अध्ययनमा ६३ दशमलव ६ प्रतिशत स्वास्थ्यकर्मी सरकारको कामप्रति असन्तुष्ट रहेको पाइएको थियो । ३५ दशमलव ९ प्रतिशतले त महामारीमा काम गर्न नै अनिच्छुक भएको बताएका थिए ।

गत साल २६ अप्रिलदेखि १२ मेसम्म नेपालका विविध सामुदायिक र निजी अस्पतालका अग्रपङ्क्तिमा खटिएका ४ सय ७५ जना स्वास्थ्यकर्मीहरूमा गरिएको अध्ययनमा ४१ दशमलव ९ प्रतिशतमा एन्जाइटी (चिढचिढापन), ३७ दशमलव ५ प्रतिशतमा डिप्रेसन र ३३ दशमलव ९ प्रतिशतमा अनिदोपनको समस्या रहेको पाइएको थियो ।

‘मेन्टल हेल्थ इम्प्याक्ट्स‌ अमोङ हेल्थ वर्कर्स ड्युरिङ कोभिड १९ ईन अ लो रिसर्स सेटिङ : अ क्रस सेक्सनल सर्भे फ्रम नेपाल’ शीर्षकमा प्रकाशित उक्त अध्ययनले संक्रमितको प्रत्यक्ष सम्पर्कमा आउने अन्य स्वास्थ्यकर्मीभन्दा नर्स थप जोखिममा रहेको निचोड निकालेको छ । साथै, कोरोनाले आक्रान्त पारेका जिल्लाहरूमा यसको प्रभाव बढी रहेको अध्ययनमा उल्लेख छ ।

त्यस्तै, गएको ११ मेदेखि १० जूनसम्म नेसनल मेडिकल कलेज वीरगञ्ज, चितवन मेडिकल कलेज भरतपुर, बिर्तासिटी अस्पताल बिर्तामोड र निसर्ग अस्पताल धनगढीका अग्रपङ्क्तिमा खटिइरहेका १५० स्वास्थ्यकर्मीहरूमा गरिएको अध्ययनमा ३८ प्रतिशत स्वास्थ्यकर्मीमा चिढचिढापन र ८ प्रतिशतमा डिप्रेसन भएको पाइएको थियो । ‘प्रिभेलेन्स अफ एन्जाइटी एन्ड डिप्रेसन अमोन्ङ द हेल्थ केयर वर्कर्स ड्युरिङ द कोभिड १९ प्यान्डेमिक’ शीर्षकमा प्रकाशित यस अध्ययनले महामारीविरुद्ध अहोरात्र खट्ने स्वास्थ्यकर्मीहरू यस लडाइँको अभिन्न अंग हुँदाहुँदै पनि मनोवैज्ञानिक रोगको जोखिम मोल्न बाध्य भएको निष्कर्ष निकालेको छ ।

विडम्बना, महामारीको प्रकोप सकिएर समय परिवर्तन भयो । भाइरसले पनि आफ्नो स्वरुप परिवर्तन गर्‍यो तर स्वास्थ्यकर्मीहरूको नियति भने परिवर्तन भएको छैन । पहिलो लहरमा जस्तै उनीहरू मानसिक तथा मनोवैज्ञानिक विचलनबाट गुज्रिन बाध्य छन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, जेठ २४, २०७८ २१:२२