आमाको ‘क’ र विपश्यनाको ‘ज्ञ’

A+ A A-

मेरी आमालाई राम्ररी पढ्न लेख्न आउँदैनथ्याे । कदेखि ज्ञसम्म भन्न सक्नुहुन्थ्यो । लेख्नचाहिँ ‘क’ सम्म पनि आउँदैनथ्याे । गाउँमा प्रौढ शिक्षा सुरु भयो । आमाले पनि कक्षा सुरु गर्नुभयो । त्यसपछि अक्षरहरूसँग आमाको चिनजान मात्र भएन, गहिरो मित्रतासमेत कायम भयो । अहिले आमाको फेसबुक अकाउन्ट छ । चिनजान र आफन्तसँग म्यासेन्जरमार्फत कुरा गर्नुहुन्छ । कबाट कृतघ्न शब्द बन्छ र कबाटै कृतज्ञ पनि ।

‘क’ बाट सुरु हुने अक्षरहरूको यात्रा अनन्त छ भन्ने अनुमान आमाले गरिसक्नुभयो । नवौँ पटक विपश्यना ध्यानको अनुभव अक्षरमा उतार्दै गर्दा म मेरो आमाले सिकेको ‘क’ सम्झिरहेछु । ‘क’ चिन्नु भनेको फगत 'क' अक्षरलाई जान्नु होइन रहेछ, अक्षरको आयतन, आयाम र परिधि नाप्नु मात्र पनि ‘क’बारे ज्ञात हुनु होइन रहेछ । शब्दहरूको अन्त्यहीन शृंखला यही ‘क’ बाट सुरु हुने रहेछ ।

पहिलो पटक विपश्यना ध्यानको अभ्यास गर्न काठमाडौं, शिवपुरीको फेदमा रहेको ‘धर्म श्रृङ्ग’ विपश्यना ध्यान केन्द्रमा पुग्दा मलाई लागेको थिएन, मेरो आमाले सिकेको ‘क’जस्तै यो ध्यान पनि विशाल र बृहत्तर छ भनेर । ‘क’सँगको साक्षात्कारपछि आमाको जीवनमा शब्दहरू जसरी निर्वाध रूपमा आउन थाले, म पनि कम्तीमा वर्षको एकपटक दशदिवसीय विपश्यना ध्यानका लागि समय निकाल्न थालेँ। हिसाब गर्‍यो भने पनि जीवनका एक सयभन्दा बढी दिन विभिन्न स्थानमा रहेका विपश्यना ध्यान केन्द्रमा बित्न पुगेछ ।

कोरोनाको कठोरता छिचोल्दै, नियम र अनुशासन पालना गर्दै सामाजिक दूरी कायम बनाउँदै शिवपुरीको फेदमा रहेको धर्मश्रृङ्गमा बिताएको १२ दिनको अनुभव मैले सायदै शब्दमा पोख्न सकूँला तर कोशिश भने अवश्य गर्नेछु । शिवपुरीको फेदमा रहेको धर्मश्रृङ्गमा पुग्ने म वा अर्को विपश्यनाको साधक फगत ध्यान सिक्न मात्रै पुग्दैनन् । बरु ‘क’ सिकेर अक्षरको यात्रा सुरु गर्ने मेरो आमाहरूजस्तै वा मेरा आमाहरूजस्तै विपश्यना ध्यान विधि सिकेर यही ध्यानको बाटो हुँदै आफ्नो जीवनको बाँकी यात्रा सहज ढंगले तय गर्छन् भन्ने अनुमान हो मेरो । यो मेरो अनुमान मात्र हो, सत्य त फरक हुन सक्छ ।

यो लेख तयार पारिरहँदा पहिलो पटक ध्यान बस्दाको अनुभव पनि सम्झिरहेछु। पहिलो पटकको विपश्यना ध्यान अभ्यासदेखि पछिल्लो पटकको बसाइसम्म आइपुग्दा मैले हरेक पटक ध्यानको अनुभवलाई अक्षरमा उतार्ने कोशिश त गरेँ तर यसको सान्दर्भिकता आजजस्तो यसअघि मैले कहिल्यै अनुभव गर्न सकिनँ ।

विपश्यना ध्यानको अनुभव गरिसकेकाका लागि यस साधनामा रहँदा पालना गर्नुपर्ने नियम र अनुशासनबारे केही भनिरहनु परोइन । दश दिनसम्म ‘आर्य मौन’ अर्थात् वाणीले मात्र नभई आँखाको वा हातको इशाराले समेत एक अर्काेसँग कुरा नगरी पूर्ण रुपमा अन्तर्मुखी भएर बस्नु निक्कै ठूलो चुनौतीको कुरा हो ।

जन्मदेखि आजपर्यन्त हामी केही न केही सिकिरहेका छौँ । हाम्रो समाज व्यवस्थाले हामीलाई धेरै कुरा सिकायो र सिकाउँदै छ । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हामीमध्ये धेरै पढ्न र लेख्न जान्ने भयौं । त्यही शिक्षाले जन्माएको ज्ञान र उत्सुकताले हामी आकाशमा चराजस्तै उड्न सक्ने भयाैं, ग्रह र नक्षेत्र चहार्न सक्ने भयौं । मानिस उड्न जान्ने भएदेखि उसले आफू मात्रै आकाशमा उडेन, आफ्ना सपनाका पनि उडान भर्न थाल्यो । त्यसैले त मानिस आफूभन्दा कोसौं दूर रहेका ग्रह–नक्षेत्रहरूमा एकपछि अर्काे गर्दै पाइला राख्ने तयारी गर्दैछ । मानिसको कल्पनाशीलता, क्षमता र दूरदर्शिताको कुरै नगरौँ ।

यस पटकको विपश्यना ध्यानको अभ्यासमा रहँदा प्रखर लेखक युवल नोहा हरारीलाई बारम्बार सम्झन पुगेँ । हुन त विपश्यना ध्यानको अभ्यासमा रहँदा कुनै व्यक्ति विशेषलाई सम्झने, कल्पनामा डुब्ने, सपना बुन्ने, मनैमन संसारको फन्को लगाउन सख्त मनाही गरिन्छ । मनाहीभन्दा पनि दिनको लगभग १२ घण्टाको काम हुन्छ, जुन शरीरले होइन, मनले गर्नुपर्ने हुन्छ । तर सिमलको भुवाजस्तो मन उडेर कहिले कता पुग्ने, कहिले कता । आकाशमा उडेको चराले बरु आफ्नो उड्ने दिशा निर्देश गर्ने रहेछ तर आफ्नै भनिने मनले आफैँलाई अटेर गरेर उसको मनलाग्दी चहारेको देख्दा अचम्म लाग्ने ।

ध्यानको अभ्यासमा रहँदा आफ्नो मनलाई भनेको समय र भनेको स्थानमा लगाइरहन लगभग असम्भव हुन्छ । त्यही असम्भवलाई प्रयास र अभ्यासले सम्भव तुल्याउन शिविरमा आर्यमौनमा रहेका साधकहरू खुब प्रयास गर्छन् । हरारीले लेखेको ‘सेपियन्स’ पछिल्लो समय विश्वभर सर्वाधिक पढिएको र मन पराइएको पुस्तक हो । पुस्तकको सारमा नगई पुस्तक लेखनको प्रेरणाको सूत्रमा जाने हो भने उनले आफूले यो पुस्तक लेख्न सक्नुको मूल कारण विपश्यना ध्यानको अभ्यास हो भनेका छन् ।

संसारैभरि सर्वाधिक मन पराइएको पुस्तकका लेखक हरारी विपश्यना ध्यानबारे भन्छन्, ‘हाम्रो मन बारम्बार दौडिरहन्छ राम्रो वस्तुतर्फ, प्रियजनतर्फ, सुखतर्फ र आनन्दतर्फ तर सत्य त्यो होइन, सत्य त अहिले तत्काल भइरहेका घटना, हामीले फेरिरहेको सास हो । त्यो सास तातो होस् वा चिसो, हाम्रो शरीरमा भइरहेको परिवर्तन सुखद् होस् वा दुःखद्, हामीले टेकिरहेको पृथ्वीलगायतमा भइरहेको सूक्ष्म परिवर्तन नै सत्य हो ।’

उनी थप्छन्, ‘हामी हाम्रो कामना अर्थात् इच्छाहरूको निर्माण गर्छाैं, निर्मित इच्छाहरूलाई मलजल गर्छौं, निर्मित इक्षालाई धारण गरेर त्यसैप्रति भविष्य निर्माण भइरहेक‍ो कल्पना गर्छौं । जब आफैँले निर्माण गरेका कामनाहरू पूरा हुँदैनन्, हामी दुःखी हुन्छौँ ।’

उनी थप उदाहरण दिएर भन्छन्, ‘जस्तो कि सम्प्रदायमा एउटा मन्दिर छ । मानिसहरूले निर्माण गरेको मन्दिरमा उनीहरूले नै स्थापना गरेको सुन्दर मूर्ति पनि छ । सम्प्रदायका मानिसहरू त्यो मन्दिरमा जाने गर्छन् । मन्दिरको मूर्तिप्रति उनीहरूको ठूलो आस्था पनि छ । आफू अशान्त र दुःखी भएको बेला उनीहरू त्यो मन्दिरमा गएर अमनको श्वास फेरेको अनुभूति पनि गर्छन् । तर एक दिन साम्प्रदायिक हमला हुन जान्छ, मन्दिर र मन्दिरभित्रका देवताप्रति आस्था नहुनेहरूले त्यो मन्दिर भत्काइदिन्छन् । मन्दिर भत्किएर टुक्राटुक्रा हुन्छ । मन्दिरभित्रका देवता अर्थात् मूर्तिलाई पनि क्षतविक्षत् पारिन्छ । यही निहुँमा साम्प्रदायिक हिंसा हुन्छ । एक सम्प्रदायका मानिसहरू अर्काे सम्प्रदायका मानिसहरूलाई मार्न आतुर हुन्छन् ।

तर, रोचक कुरा यहीँनेर आउँछ, त्यो मन्दिरभित्रका देवता भने अझै बोलेका हुँदैनन् । प्राणप्रतिष्ठान गरिएको मूर्तिले आफ्नो मान वा अपमान भयो भनेर गुनासो गर्दैन । आफ्नो मूर्ति भत्काइएकोमा रिस र द्वेष पनि राख्दैनन् । वा यो मन्दिर भत्काइयो, अब अर्काे नयाँ मन्दिर निर्माण गर्न मान्छेहरूलाई आदेश पनि दिएका हुँदैनन् । मन्दिर भत्काइएको र मूर्ति क्षतविक्षत् पारिएकोमा गुनासो मूर्ति तपाईंहरूले आजसम्म कतै देख्नुभएको छ ?’ हरारी फेरि प्रत्युत्तर गर्छन्, ‘पक्कै पनि छैन, तर आफैँले निर्माण गरेको मन्दिर र आफैँले स्थापना गरेको मूर्तिलाई भत्काइयो भनेर लडाइँ भएका घटना भने हामीले हजारौँ देखेका छौँ ।

हो, हाम्रा कामना र इच्छा पनि हामी आफैँले निमार्ण गरेका मन्दिर र मूर्तिजस्तै हुन् । आफ्ना इच्छाहरूको वृक्षारोपण हामी आफैँ गर्छाैं, त्यसलाई हामी आफैँ मलजल गरेर ठूलो वृक्ष बनाउँछौँ र आशा गर्छाैं कि त्यसले हामीले कल्पना गरेजस्तो मीठो फल देओस् । फल त वृक्षले अवश्य दिन्छ तर हामीले आशा गरेजस्तो, हामीले चाहना गरेजस्तो होइन, हामीले जस्तो बिउ रोप्यौँ, त्यस्तै फल प्राप्त हुन्छ ।’

युवलले भनेजस्तै मीठामीठा फल दिने वृक्षहरू रोप्ने कला छैन हामीसँग । फेरि त्यो कला आओस् पनि कसरी ? हामीलाई दिइएको संस्कारमा वृक्षबाट मीठोमीठो फलको आस गर्ने मात्रको ज्ञान छ । आफैँ वृक्ष कसरी हुर्काउने र हुर्किएको वृक्षमा मीठो फल लाग्नेछ भन्ने कुराको अभ्यास गराइएको छैन । हो, यही नगराइएको अभ्यास नै विपश्यना अभ्यास हो ।

विपश्यना अर्थात् विशेष रूपले हेर्नु, भोक्ताभावले होइन, बल्की तटस्थभावले हेर्नु, हाम्रो साढे तीन हातको कायाभित्र क्षणप्रतीक्षण जुन सत्य प्रकट भइरहेको छ, त्यसैलाई बिना कुनै दार्शनिक मान्यता वा साम्प्रदायिक अन्धविश्वासको रङ नलगाई, यो जस्तो छ, त्यस्तै अर्थात् अथाभूत जान्नु नै विपश्यना हो । विपश्यना ध्यान नै जीवनको अन्तिम लक्ष्य र प्राप्ति हो भन्ने मेरो आशय होइन । व्यक्ति आफूले गरेको ध्यानको अभ्यासले कुन अनुभव प्राप्त गर्छ, त्यो कसैले भन्न सक्तैन । अनुभवको अनुभव भने ऊ स्वयंले अवश्य गर्न सक्ला ।

कोभिड–१९ को महामारीले विश्वव्यापी रूपमै मानसिक रोगीहरूको संख्या बढाएको तथ्याङ्कहरू बाहिरिएका छन् । संक्रमण अझ चुलिँदो छ र यसको सम्भावित परिणाम पनि कहालीलाग्दो हुने आकलन विज्ञहरू गर्दैछन् । यो आलेख पढिरहने पाठकहरूमध्ये अधिकांशका कोही न कोही आफन्तजन घर वा अस्पतालमा जीवनका लागि संघर्ष गरिरहेका छन् । आफ्ना प्रियजन गुमाउनुपरेको पीडाले कतिका आँखा ओभाउन पाएका पनि छैनन् । संसारभरका मानिसलाई लागिरहेछ, आखिर यो आतंक कहिलेसम्म ? यो महामारी कहिलेसम्म ? आफैँ मर्ने डर बोकेर बाँच्नुपर्ने कहिलेसम्म ?

आफ्नै मृत्युको भय, प्रियजन गुम्ने होकि भन्ने चिन्ता, अस्पतालमा रहेका आफन्तहरू कहिले निको भएर घर फर्किएलान् भन्ने आशा र कहिल्यै नफर्किने पो हुन् कि भन्ने निराशाबीच हाम्रो दैनिकी चल्दै छ । विपश्यना ध्यान विधिले यहीँनेर महत्त्वपूर्ण काम गर्छ भन्ने मेरो विश्वास हो । कम्तीमा एक पटक भए पनि यो ध्यानको अभ्यासका खातिर दशदिवसीय ध्यान शिविर बसेका साधकहरूले जीवनमा आइपर्ने जस्तोसुकै कहालीलाग्दो क्षण नै किन नहोस्, त्यो क्षण सदा रहिरहन्न भन्ने बुझेको हुन्छ । विपश्यनाका आचार्य सत्यनारायण गोयन्का भन्नुहुन्छ, 'संसारमा केही पनि यस्तो वस्तु छैन, जुन परिवर्तन नभएको होस् अर्थात् संसार परिवर्तनशील छ ।'

हामी आफैँ पनि बदलिन्छौं समय पनि उसैको लयमा परिवर्तन भइरहेको हुन्छ । परिवर्तन नै यस संसारको नियम हो । जब संसारको नियम नै क्षणभंगुर हो भने हाम्रो जीवनमा आइपर्ने दुःख पनि क्षणिक छ, सुःख पनि क्षणिक छ । बदलिरहने संसारमा आज हामीले हाम्रा आफन्त गुमाएका छौँ, भोलि हामी आफैँले यो संसार छोडेर जानुु नै पर्नेछ । संसारको नियम नै यदि 'परिवर्तन' हो भने अवश्यम्भावी परिवर्तनलाई स्वीकार गर्दै मनलाई अलिकति सान्त्वना दिने कि ?

यो लेखमार्फत म यही भन्न खोजिरहेछु कि तपाईं जहाँ भए पनि, जुनसुकै अवस्थामा भए पनि, दुःखमा भए पनि, सुखमा भए पनि आफूले आफूलाई नियाल्नुहोस्, आफूले फेरिरहेको श्वासप्रश्वासलाई अनुभव गर्नुहोस् । तपाईंको नाकभित्र पस्न आइरहेको हावा चिसो छ र तपाईंकाे नाकले बाहिर फालिरहेको हावा तातो हुन सक्छ । यही श्वासलाई कम्तीमा दिनको दस मिनेट अवलोकन गर्नुहोस्, आफैँले अनुभव गर्नुहुनेछ, अघि फेरेको श्वास र अहिले फेरेको श्वासमा भिन्नता छ ।

हामीले फेरेको प्रत्येक श्वास फरक छ, परिवर्तनशील छ । जसरी यो संसार क्षणक्षणमा बदलिइरहेछ, हामी पनि बदलिइरहेछाैं । बदलिनु भनेको अहिलेको क्षण नाश हुनु हो र सँगसँगै नयाँ क्षण उत्पन्न हुनु पनि हो । क्षणभरमा बितिजाने यो अनित्य संसारको उहापाेहबाट हामी किन व्यथित बन्नु ? यसो भनेर आँसुको अवमूल्यन गरेको होइन, जीवनका अनेक पहेलुमा हाम्रा आँखाबाट बग्ने आँशु अपरिहार्य हो । त्यसैले यो त बग्नैपर्छ ।

‘क’ बाट चेतनाको उज्यालो प्रकाश छिरेजस्तै विपश्यनाको ध्यान र ज्ञान (अर्थात् ‘ज्ञ’) बाट दुःखहरूको क्षणभंगुरतालाई नियालेर जीवनलाई तटस्थभावले किन नहेर्ने ? छोडेर गएकाहरू फेरि फर्केर आउनन् भन्ने थाहा हुँदाहुँदै किन कलेजोमा घाउ बनाइरहने ? नाकबाट आएको र गएको चिसो र तातो हावालाई स्वीकार गरेजस्तै जीवन एकै क्षणको उत्सव हो भनेर यसका जस्तासुकै भोगाइहरूलाई पनि आलिङ्गन किन नगर्ने ?

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ १५, २०७८ ०७:०८