अप्पो दिपो भवः

A+ A A-

सजिलो हुन्छ कर्मकाण्ड । बुद्धका अनुसार कर्मकाण्डबाट होइन, ज्ञानबाट मुक्ति पाइन्छ ।

हामी बुद्ध जयन्ती भन्ने गर्छौं । तर, मलाई भने शंका लाग्छ किनभने सिद्धार्थ गौतम त जन्मिएका थिए । तर, बुद्ध त जन्मिँदै जन्मिएनन् । उनी जहाँबाट यो ब्रह्मान्डमा आए, उतै गए । जसको जन्म नै भएन, उसको मृत्यु कसरी भयो ?

भन्ने गरिन्छ, वैशाख पूर्णिमामै उनी जन्मिए, बुद्धत्व प्राप्ति गरे र उनको महापरिनिर्वाण भयो । यो सिद्धार्थ गौतमको कथा हो, जो राजकुमार भएर जन्मिएका थिए । र, बुद्ध भएर बिदा भए ।

बुद्धको जन्ममितिबारे मतभिन्नता छ । अहिले हामीले स्विकारेको बुद्धको जन्ममिति युनेस्कोले तोकेको मिति हो । तर, कतिपय विद्वान् र इतिहासकार भने यसमा विमति राख्छन् ।

युवराज बुद्धको कुरा गरौं । भनिन्छ, बुद्ध नेपालमै जन्मिएका थिए । तर, त्यतिखेर नेपाल थियो या कि थिएन ? बुद्ध कपिलवस्तुको लुम्बिनीमा जन्मिएका थिए । उनले बोधगयामा ज्ञान प्राप्त गरे । उनले वैशालीमा शिष्यलाई सिकाए ।

बुद्ध त स्वदिप्त प्रकाश थिए । जो लुम्बिनीमा जन्मिए, ज्योति विश्वभर फैलिए

बुद्धसँग जोडिएका धेरै स्थानमा सभ्यता विकास भएको छ । बोधगया र मिथिला सभ्यताको कुरा आउँछ । यी सबै सभ्यता अहिले कहाँ छन्, मधेसमा छन् । बुद्ध यदि मधेसमा जन्मिएका थिए भने बुद्ध नेपालमा जन्मिएका थिए किनभने मधेस अहिले नेपालमा पर्छ । यो कुरा हामीले स्वीकार गर्यौं भने हामी मधेसी दृष्टिकोणबाट बुद्धलाई हेर्न सक्छांै ।

बुद्धबारे आवरणमा मात्रै कुरा गरिन्छ । ‘बुद्ध वाज वर्न इन नेपाल’ भन्दैमा बुद्धका कथा सकिँदैन । कथा सकिने कुरा त परै जाओस्, सुरु पनि हुँदैन । बुद्ध त स्वदिप्त प्रकाश थिए । जो लुम्बिनीमा जन्मिए, ज्योति विश्वभर फैलिए ।

बुद्ध मधेसका थिए, उनको ज्योति संसारभर फैलियो । तर, मधेस सधैं दियोमुनिको अँध्यारो भयो । बुद्धलाई हेर्ने नजर फरक हुन सक्छन् । कवि तुलसीदास भन्छन्, ‘जिनकी रही भावना जैसी, प्रभु मुरत देखी वैसी ।’

मानिस आफ्नो भावनाअनुसार भगवानको रूप देख्छन् । उनीहरुले बुद्धलाई पनि आआफ्नो भावनाअनुसार हेरेका छन् । बर्माका मानिस आफूलाई निकै राम्रो बुद्धमार्गी ठान्छन् । तर, उनीहरुले रोहिंग्यामाथि देखाएको व्यवहार निन्दनीय छ ।

श्रीलंकाले आफूलाई बुद्ध धर्मप्रति समर्पित भएको ठान्छ । तर, श्रीलंकाका हिन्दुमार्गी तामिलसँग बौद्धमार्गीले के व्यवहार गरे ? श्रीलंका, बर्मा र आचार्य रजनिशले भन्ने गरेको बुद्धको कुरा फरक फरक छन् ।

जापान र चीनमा लाफिङ बुद्धको कुरा हुन्छ । पसलमा एउटा मूर्ति राखिन्छ र नाफाका लागि बुद्धको मूर्तिलाई नमुना बनाएर प्रस्तुत गरिन्छ । आखिर यो पनि एक बुद्ध नै हो । बुद्धको मूर्ति राखेर उपभोक्तासँग जति चाह्यो पैसा लिने गरिन्छ । यो पनि बुद्धकै स्वरूप हो ।
म यी कुनै पनि बुद्धको कुरा गर्दिनँ । म बाबासाहेब भमिराव आम्बेडकरको बुद्धको कुरा गर्छु । गान्धीलाई हामीले ईश्वर बनायौं । गान्धीको जन्म र पालनपोषण हिन्दू परिवारमा भयो ।

मानवीय प्रवृत्ति छ, आफ्नो धर्म र जातको मान्छे माथिल्लो स्थानमा पुग्यो भने गर्व गने । गान्धी रामराज्यको कुरा गर्थे र उनलाई देवता पनि बनाइयो । तर, के आफूलाई हिन्दू भन्नेहरुले आम्बेडकरलाई गान्धीलाई झैं हेर्न सक्छन् ?

अब मैले भन्न चाहेको आम्बेडकरले भन्ने गरेको बुद्ध हो । आम्बेडकरको पारिवारिक पृष्ठभूमि खराब पनि थिएन । उनका बुबा तत्कालीन अंग्रेज सरकारका सैनिक थिए ।

संविधानमा आधुनिकता ल्याउन सक्ने देखेर उनलाई संविधान लेखनको जिम्मेवारी दिइएको थियो

यसका बाबजुद पनि उनलाई सार्वजनिक धारामा पानी खान प्रतिबन्ध थियो । यो समस्या आज पनि छ । उनलाई कक्षामा बसेर पढ्न पनि दिइँदैनथ्यो । उनी कक्षाकोठा बाहिरै बसेर पढ्थे । आफ्नो कठोर परिस्थतिसँग लडेर उनले अमेरिकाको कोलम्बिया विश्वविद्यालय, लन्डन स्कुल अफ इकनोमिक्सलगायतका विद्यालयमा पढे ।

उनी कानून, राजनीति र अर्थशास्त्रका विद्वान्मा गनिन्थे । यसैकारण, उनलाई स्वतन्त्र भारतको संविधान लेखनको जिम्मेवारी दिइयो । संविधानमा आधुनिकता ल्याउन सक्ने देखेर उनलाई संविधान लेखनको जिम्मेवारी दिइएको थियो ।

संविधान लेखन क्रममा उनले भनेका थिए, ‘जबसम्म चतुर वर्ण व्यवस्था कायम रहन्छ तबसम्म समानताको कुरा गर्नु, बराबरीको कुरा गर्नु र लोकतन्त्रको कुरा गर्नु गोबरको खातमा महल बनाउनुजस्तै हो । गोबरको खातमा तपार्इं महल बनाउन सक्नुहुन्न ।’

उदारवाद माने उनले । समानताको सिद्धान्त पनि माने उनले । तर, जिन्दगीको अन्तिम समयमा आएर उनलाई लाग्यो, जबसम्म यो जाति व्यवस्था समाप्त हुँदैन तबसम्म समानताको चाहना मात्र चाहना बनेर रहनेछ ।

उनले मुर्नअघि (दुई वर्षपहिले) भनेका थिए, ‘यदि धर्म मान्नु छ भने । धर्मलाई जीवनको हिस्साका रूपमा स्वीकार गर्नु छ भने । यो संसारमा भएका सबै धर्ममध्ये बुद्ध धर्म स्वीकार गर्नु हिचकिचाउनुहुँदैन ।’

आम्बेडकरले यसो भन्नुको पछाडि कारण छ । बुद्ध धर्म तत्कालीन दक्षिण एसियामा श्रीलंकलाई छाड्ने हो भने, मृतावस्थामा थियो । पाकिस्तान इस्लामको नाममा बनेको थियो । भारत हिन्दुत्वको नाममा त बनेको थिएन । तर पनि हिन्दू धर्मको पकड बलियो थियो ।

आम्बेडकरको भन्ने गर्थे, ‘म इस्लाम धर्म अंगीकार गर भन्न सक्थें किनभने इस्लाम पनि समानताको कुरा गर्छ । तर, यसमा मलाई लोभ लालच गरेको आक्षेप लाग्न सक्छ । यसरी नै म इसाई धर्म अंगीकार गर्न पनि भन्न सक्थें । तर, फेरि पश्चिमा राष्ट्रको उपनिवेशवादी शक्ति हावी हुने खतरा पनि छ ।’

तर, बुद्ध धर्ममा यस्तो केही पनि छैन । एक त दक्षिण एसियामा बुद्ध धर्म मृतप्रायः थियो । दोस्रो विश्वयुद्धबाट जापान निस्कन सकेको थिएन । कतै पनि बुद्ध धर्ममा लोभ लालचको अवस्था थिएन । सन् १९५६ मा बुद्ध धर्म मान्नेले स्वास्थ्य सुविधा पाउँदैनथे ।

उनले नेपालमा दिएको लेक्चरको शीर्षकमा अहिले पनि विवाद छ । कतिपय भन्छन्, ‘बुद्ध एन्ड माक्र्स’

अमेरिका, बेलायत र नर्वे जाने भिसा मिल्दैनथ्यो । त्यतिखेर बुद्ध धर्म आफ्नो घर जलाएर आउनेहरु मेरो साथमा आऊ भनेजस्तो अवस्थामा थियो । किनकि बुद्ध धर्म अंगीकार गर्दा सारा हिन्दू उनका दुस्मन हुन्थे त्यसैले आम्बेडकरको साथमा आउने कोही थिएनन् ।

यस्तो परिस्थितिमा आम्बेडकरले म बुद्ध धर्म अंगीकार गर्ने विचार गरे । उनले आफ्नो मृत्यु हुनुभन्दा लगभग ७ हप्ताअघि बुद्ध धर्म अंगीकार गरे । उनलाई पछ्याउँदै लाखौं दलितले बुद्ध धर्म अंगीकार गरे । उनीमाथि धेरै मान्छेको विश्वास थियो ।

मृत्युको एक महिनाअगाडि उनी नेपाल आए । उनले काठमाडौैैंमा बुद्धधर्ममाथि लेक्चर दिए । उनले नेपालमा दिएको लेक्चरको शीर्षकमा अहिले पनि विवाद छ । कतिपय भन्छन्, ‘बुद्ध एन्ड माक्र्स’ ।

तत्कालीन भारत वर्षको चतुर वर्ण व्यवस्थामा ४ प्रकारको सत्ता हुन्थ्यो । ज्ञानको सत्ता ब्राह्मणसँग थियो । जसले वेद पढेका थिए । उनीहरु भन्ने गर्थे, ‘महिला र दलितले वेद पढेमा उनीहरुको कानमा सिसा उमालेर हालिदेऊ । ज्ञानको सत्तामा ब्राह्मणको कब्जा थियो ।

दोस्रो सत्ता थियो, राज्यसत्ता अर्थात बन्दुकको सत्ता । यो सत्ता क्षेत्रीसँग थियो र अहिले पनि छ ।
तेस्रो सत्ता हो, धनको सत्ता । यो सत्ता वैश्यसँग थियो र छ ।

चौथो सत्ता हो, कर्म सत्ता । यो सत्ता अझै पनि सत्ता बन्न सकेको छैन, कामदार र किसानको सत्ता । त्यसैले त माक्र्स कर्म सत्ताको कुरा गर्छन् ।

यी चारै सत्तामा अन्तज्य (निम्न जातिको व्यक्ति) कतै छैन भन्ने कुरा लाग्यो, अम्बेडकरलाई । ज्ञानको सत्तामा छैन, राज सत्तामा छैन, धनको सत्तामा अन्तज्य छैन् । फेरि माक्र्सको कर्म सत्तामा पनि अन्तज्य छैन ।

हजारौं साल पुरानो व्यवस्थामा किसान र कामदार सत्तामा पुग्ने कुरा गर्छन माक्र्स । तर, यता छुवाछुत व्यवस्था भएको क्षेत्रमा माक्र्सको क्रान्तिबाट दलितले के पाउने ? माक्र्सको सिद्धान्तले दलितको विषयमा केही भन्दैन । यो स्वाभाविक पनि हो । किनभने माक्र्सको विचारधाराको पृष्ठभूमि तत्कालीन युरोपको थियो । उनी उदाएको युग औद्योगिक क्रान्ति युग थियो ।

युरोपको दार्शनिक परम्परा र युरोपको इतिहासमा कतै पनि अन्तज्य देखिएन् । भेदभाव महिलामाथि पनि भयो । महिलामाथि भेदभाव युुरोप, अमेरिका, चीन र जापान सबैतिर भएको छ । यसकारण महिला मुक्तिको अवधारणा विश्वव्यापी भयो ।

तर, अन्तज्यको मुक्तिको धारणा त यहाँको स्थान विशेष समस्या हो । स्थानीय समस्या हो भने यसको समाधान पनि स्थानीय हुन्छ ।

भारत र नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीबाट कति जना दलित अध्यक्ष बने ? यीमध्ये कति दलित प्रधानमन्त्री बने

यही समस्याको समाधान खोज्दै अम्बेडकरले भने, माक्र्स आफ्नो स्थानमा ठीक छन् । उनीसँग मेरो केही गुनासो छैन । मुक्तिको बाटो देखाउने जो कोहीबारे पढ्नुपर्छ । तर, माक्र्स दलित मुक्तिको समाधान दिन सक्दैनन् । अन्तज्यको समाधान दिन सक्दैनन् । र, यो कुरा आज प्रमाणित भएको छ ।

भारत र नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीबाट कति जना दलित अध्यक्ष बने ? यीमध्ये कति दलित प्रधानमन्त्री बने । कति दलित विचारक बने । अपवादका रूपमा नेपालमा आहुतिलाई छाड्ने हो भने कति जना दलित विचारक बने ।

जहाँ हामी मुक्तिको कुरा गर्छौंै, त्यहाँको स्थानिक दार्शनिक परम्परा खोज्नुपर्छ । यो क्षेत्रमा दलित मुक्तिको झिल्को अम्बेडकरले बुद्धमा देखे । फ्रान्सेली क्रान्तिलाई वामपन्थी विचारक आफ्नो जननी मान्छन् ।

स्वतन्त्रता, समानता र संगत्व फ्रेन्च क्रान्तिले जन्माएका शब्द हुन् । बन्धुत्व होइन, बन्धुत्वमा पुरुषत्व मात्रै आउँछ । त्यसकारण, संगत्व हो ।

संगत्वको अर्थ हुन्छ, एक अर्काको सुखका लागि काम गर्नु । एक अर्काको दुःख बुझ्नु । यो कुरा संगतबाट आउँछ । र, धर्मनिरपेक्षताको अर्थ हुन्छ, धर्म नितान्त व्यक्तिगत मामिला हो । सार्वजनिक जीवनमा धर्मको कुनै स्थान छैन । तर, भारतमा गान्धी भने यसलाई मान्दैनन् । यही विषयमा गान्धी र अम्बेडकरको मतभेद हुन्छ ।

गान्धीले अम्बेडकरलाई भने, ‘तिमी मैले भन्ने गरेको समानताको कुरा मान ।’

अम्बेडकरले गान्धीलाई जवाफ फर्काए, ‘ठीक छ, म तपाईंले भनेको कुरा मान्छु । तर, तपाईं दुई दिनका लागि चतुर्वर्णलाई उल्ट्याउनुहोस् । जसलाई तपार्इं शुद्र भन्नुहुन्छ, उसलाई सबैभन्दा माथि राख्नुहोस्, ब्राह्मणलाई सबैभन्दा तल राख्नुहोस् ।’

तर, गान्धीले यो कुरा मानेन् किनभने यो वर्ण व्यवस्था हिन्दु धर्मको सबैभन्दा बलियो व्यवस्था हो । यसलाई समान बनाउन सकिन्छ । तर, उल्टाउन नसकिने गान्धीले बताए ।

गान्धीले भने, ‘म तिम्रो शौच सफा गर्न तयार छु । तिमीलाई हरिजन बनाउन सक्छु । तर, वर्ण व्यवस्थाभन्दा बाहिर गयो भने हिन्दू धर्म धर्मराउँछ ।’

गान्धीले यसो भनेपछि अम्बेडकर फेरि भन्छन्, ‘ठीक छ, हामी हरिका मान्छे हौं । त्यसो भए के तपाईं मान्न तयार हुनुहुन्छ कि तपाई असुरका मान्छे हो ?’

अम्बेडकरलाई लाग्छ, बराबरी जाति व्यवस्थाको अन्त्यपछि मात्रै हुन्छ । जाति व्यवस्थाको अन्त्य नहुँदासम्म अन्तज्यको राजनीतिक मुक्ति सम्भव छैन ।

अम्बेडकरले वामपन्थी विचारधाराबाट समानता, स्वतन्त्रता, संगत्व र धर्मनिरपेक्षताको कुरा ग्रहण गरे । उनले वामपन्थी विचारधाराबाट संघर्षको कुरा पनि ग्रहण गरे ।

अम्बेडकर भन्थे, ‘संघर्षको अन्त्य हुँदैन । यो विचार उनले बुद्ध धर्मबाट लिए । बुद्ध धर्मका अनुसार संघर्ष त आफैंसँग हुन्छ । संघर्ष अन्त्य भएको दिन, सर्वहाराको नाममा जो शोषितबाट शासक बनेका छन्, उनीहरु शासक बन्छन् ।’

इतिहास साक्षी छ, यस्तै भएको छ । इस्लाम मुक्तिका लागि जन्मिएको थियो । तर, इस्लामले आज के दिन्छ । मक्काको सबैभन्दा ठूलो दाता साउदी अरेबियाको राजा हो ।

मुक्ति समानताको धर्म इस्लाम मान्ने बु्रनाईका राजासँग १ हजारभन्दा बढी रोल्स रोयस छन् रे । दुनियाँमा मुसलमान बन्धु निकै दीनहीन छन् । नेपालमा पनि मुसलमान बन्धुले गरिबी सामना गरिरहेका छन् ।

वेदमा लेखिएको छ, ‘अहम ब्रह्मस्मी ।’ यसको अर्थ आफ्नो बुद्धत्वको शरणमा जानुपर्छ भन्ने हो

माक्र्सवादको समानताको सिद्धान्तमा उभिएको रुसमा स्टालिन नयाँ जार बनेर बसे । समानताको नाममा संघर्ष सुरु भएको थियो चीनमा । तर, भनिन्छ, चीनको इतिहासमा माओ जति शक्तिशाली अरू कोही भएन ।

जब संघर्षको अन्त्य हुन्छ तब शोषित शोषक बन्छन् । नयाँ शोषित वर्ग जन्मिन्छ । यो वृत्तिबाट मुक्ति बुद्ध धर्मले मात्रै दिन सक्छ । बुद्ध धर्म भन्छ, ‘कोही पनि बाटो देखाउने मान्छे छैन ।

अर्थात् अप्पो दिपो भवः । आफ्नो ज्योति आफैं बन । जबसम्म आफ्नो ज्याति आफंै बनिँदैन तबसम्म आफूलाई मुक्तिदाता भन्नेहरु तिमीलाई अलमलाइरहन्छन् ।’

अम्बेडकर बुद्धधर्मबाट तीनवटा सूत्र लिन्छन् । पहिलो, बुद्धम शरणम गच्छामी । कर्मकाण्डी बौद्ध मार्गी यसबारे भन्छन्, ‘बुद्धको शरणमा जानुपर्छ भन्ने अर्थ लगाउँछन् ।’ जसले सारा जीवन मूर्ति पूजाको विरोध गरे उनकै मूर्ति बनाएर पूजा गर्न थालियो । यस्तै हुन्छ, दुनियाँमा ।

खासमा बुद्धम शरणम गच्छामी भनेको आफ्नो बुद्ध पहिचान गरेर त्यसको शरणमा जाऊ भन्ने हो । त्यसैलाई मान भनेको हो । यस्तो कुरा कतै कतै वेदमा पनि आउँछ । वेदमा लेखिएको छ, ‘अहम ब्रह्मस्मी ।’ यसको अर्थ आफ्नो बुद्धत्वको शरणमा जानुपर्छ भन्ने हो ।

दोस्रो कुरा हो, संघम शरणम गच्छामी । जब सबै आफूले आफूलाई बुद्ध भन्न थाल्नेछन् तब शक्ति छरपस्ट हुन्छ । रातमा जुनकिरी चम्किन्छ । यो हेर्दा राम्रो पनि देखिन्छ । तर, यसले कसैलाई बाटो भने देखाउन सक्दैन । तर, जब एक सय जुनकिरी एकै ठाउँमा राख्यो भने थोरे भए पनि उज्यालो हुन्छ ।

त्यसरी नै सबै बुद्ध एक स्थानमा आए भने संघ बन्छ र यसले अरूलाई मार्ग प्रदान गर्छ । अर्थात् यसरी बुद्ध जोडियो भने दुई प्लस दुई चार होइन, बाइस हुन्छ । संघ भनेको सम्मिलित शक्ति हो ।

तेस्रो सूत्र हो, धर्मम शरणम गच्छामी । यो भनेको कर्मकाण्डी सूत्र होइन । चार ब्राह्मणलाई खाना खुवाएर पाप नाश हुनेजस्तो । धर्मभन्दा माथि उठेर, मानवीयता र नैतिकताको कुरा गर्नुपर्छ । मानवीयता र नैतिकता सबै धर्ममा एउटै हुन्छ । त्यसैले यो भनेको धर्मभन्दा माथि उठेर मानवीयता र नैतिकताको धर्म पालन हो ।

आज खोजेर पनि मधेसमा बुद्ध भेटिएका छैनन् । अन्धकार छाएको छ । कर्मकाण्ड छाएको छ । यो अँध्यारोमा जसको हातमा टर्च लाइट हुन्छ, त्यही तपाईंको मालिक हुन्छ । टर्च लाइट हातमा भएकाहरु मालिक भएका छन् । तर, के हामी केही गर्न सक्दैनौं ? सक्छौं, बुद्धले भनेर गएका छन्, ‘दुनियाँमा दुःख छ, दुःखको कारण छ र निवारण पनि छ ।’

सबैभन्दा पहिले दुःख बुझ्न जरुरी छ । अहिलेसम्म हामीले जति पनि निवारणको कुरा गरेका छौं । यो सबै हामीले माक्र्स भनेर गरेका छौं ।

पुँजीवादको सन्दर्भमा हामी भन्छौं, एडम स्थिमले यसो भनेका छन् । भन्नेहरु भनेर गए र त्यसैको आधारमा हामी आफ्नो दुःख बुझ्ने गर्छौं । तर, के यति मात्रै हो ?

यो समाजमा वर्गभन्दा बढी शक्तिशाली वर्ण छ । एक तरिका छ, पहिला कमजोर शत्रुसँग लड्ने अनि शक्तिशालीसँग लड्ने । तर, यस्तो हुँदैन । कमिलालाई मारेर तपाईं बाघसँगको युद्धको तयारी गर्न सक्नुहुन्न ।

नेपाली इतिहासमा वर्ग व्यवस्था धेरै लामो छैन । तर, वर्ण व्यवस्था त निकै लामो छ । वर्ग देखिन्छ । र, जो शत्रु देखिन्छ, त्योसँग लड्न पनि सजिलो हुन्छ । तर, नदेखिने शत्रुसँग लड्न गाह्रो हुन्छ । देखिने शत्रु प्रत्यक्ष रूपमा लड्न आउँछ । तर, नदेखिने शत्रु सुटुक्क पिठिउँमा छुरा घोप्न आउँछ ।

वर्ण व्यवस्था पिठिउँमा छुरा घोप्ने शत्रु हो । नेपालमा वर्ग र वर्ण दुवै छन् । यी दुईबीच अन्तरसम्बन्ध देखिन्छ ।

केही नेताले मधेसको नाममा आन्दोलन सुरु गरेका थिए । तर, मधेस भुले । मधेसवाद नामको केही नभएको बताउँदै आएका छन् । किनकि उनीहरुले मधेसवाद लेखेनन् ।

जसरी ब्राह्मण बिहान बेलुका पाठ गर्छन् । त्यसरी नै नेताहरु माक्र्स र माओ पाठ गर्न सक्छन् । पुँजीवाद पाठ गर्लान् । तर, मधेसवाद सोच्न सक्दैनन् ।

मधेसवादलाई बुद्ध धर्मबाट प्रेरित भएर अम्बेडकरले भनेको बाटोका रूपमा लिन सकिन्छ । यो मधेसवादमा के हुने त ? पहिलो कुरा मधेसवादमा अमेरिका र युरोपबाट आएको अश्वेतवाद (म्याग्निम्युअस) को धारणा होस् । अश्वेतवादमा हरेक अश्वेत श्वेत महिलासँग विवाह गर्न र श्वेतका क्लबमा जान चाहन्छन् । श्वेतसँग उठबस गर्न खोज्छन् । मधेसी समुदाय पनि यस्तै खोजिरहेका छन् ।

तर, यो हुँदैन किनभने जे तपाईं हुनुहुन्न, त्यो कहिल्यै बन्न सकिँदैन । अम्बेडकरले पनि दलितलाई भन्ने गर्थे, ‘तपाईं आफ्नो उपनाम शर्मा र उपाध्यय लेखे पनि कोही मान्न तयार छैन ।’

भारतमा जोली एलएलबी २ नामक अक्षयकुमार अभिनित चलचित्रमा एक मुस्लिम पात्रले हिन्दू रूप धारण गरेको हुन्छ । तर, अन्त्यमा हिन्दू रूप धारण गरेको त्यो मुस्लिम पात्र पक्राउ पर्छ । त्यसकारण, दलित कहिल्यै पनि ब्राह्मण हुन सक्दैन । तसर्थ, अम्बेडकरले जात परिवर्तनले केही अर्थ नराख्ने बताउँदै आएका छन् ।

त्यसकारण, जे हौं र छौं, त्यसैमा गर्व गरौं । मधेसवादको पहिलो अवधारणा हो, मधेसी हुनुमा गर्व गर्नु । मधेसी तथा दलित हुनुमा लज्जा महसुस गर्नुपर्ने कुनै कारण छैन । गान्धीले पनि कुनै समय शौचालय सफा गरेका थिए । अम्बेडकरले संविधान लेखेर पनि उनलाई गान्धीको दर्जा मिलेन । त्यसकारण, जे छौं र हौं, त्यसमा गर्व गरौं ।

दोस्रो कुरा समाजवाद हो । वर्ग छाडेर संवर्णको कुरा मात्रै गर्यौं भने पनि धेरै अगाडि जान सकिँदैन । दक्षिण अफ्रिकाबाट नश्लवाद समाप्त भयो । तर, गरिब र धनीबीच असमानताको खाडल दक्षिण अफ्रिकामा अत्यधिक छ । अश्वेत पनि धनी भएपछि आफूलाई कुनै श्वेतभन्दा कम ठान्दैनन् ।

एकपटक उपेन्द्र महतोको घरमा जाने र भेट्ने मौका मिलेको थियो । उनको जीवनशैली हेर्ने हो भने यस्तै प्रतीत हुन्छ । उनका भाइ सांसद भए, उनका ज्वाइँ मन्त्री भए, बहिनीले पनि सांसदका लागि चुनाव लडेकी थिइन् ।

मधेसवादी पार्टीले पनि कैयौं ठूला व्यापारीलाई चुनावमा उठाएका थिए । यो मधेसवादको ध्येय होइन । समावेशिता, समानता र संघीयताको अधिकार मधेसीले पाउँदैमा सबै समस्या समाधान हुन्छन भन्ने होइन ।

मताले तिमी पनि ब्रह्म हौं म पनि ब्रह्म हौ भन्ने भाव बोक्छ

तेस्रो विषय हो, संघर्षवाद । यसमा कुनै लक्ष्य हुँदैन । तपाईं जति अगाडि बढ्नुहुन्छ, लक्ष्य उति नै अगाडि बढ्छ । सम्मानको कुरा गर्दा महिला सम्मानको कुरा आउला । तेस्रो लिंगीको सम्मानको कुरा आउला ।

दलित सम्मानको कुरा आउला । यस्ता धेरै कुरा जोडिँदै आउँछन् । पूर्ण समानताको कुरा आज हामीले जति गरे पनि निरन्तर संघर्षबिना पूर्ण समानता असम्भव छ । पूर्ण समानता मानवजातिको इतिहासमा जंगली युगमा मात्रै थियो ।

क्रान्ति पूरा भयो, भनिन्छ । तर, बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने क्रान्ति कहिल्यै पूरा हुँदैन । क्रान्ति एउटा सिँढी हो । जसको उचाइँ मात्र बढ्छ । तर अन्त्य कहिल्यै हुँदैन । क्रान्तिको कुनै अन्त्य हुँदैन । र, यही संघर्षलाई मधेसवादमा राख्न सकिन्छ । अनि बुद्ध धर्मबाट संघवाद ल्याउनुपर्छ मधेसवादमा ।

सबै जना बुद्ध हुन सक्दैनन् । करुणाको कुनै परिभाषा छैन । करुणा अनभूति हो । समताले तिमी पनि ब्रह्म हौं म पनि ब्रह्म हौ भन्ने भाव बोक्छ ।

मधेसवादले क्रान्तिको कुरा नगरोस् । किनभने क्रोधबिना क्रान्ति असम्भव छ र क्रोध दुईधारे तरबार हो । यसले अरूलाई त काट्छ नै, आफैंलाई नि काट्छ । त्यसैले आमूल परिवर्तनको कुरा गरोस् ।

क्रोध ओकल्यो भने अर्को मर्छ र निल्यो भने आफैं मर्छ । क्रोधलाई कण्ठमा बोकिहिँड्ने नीलकण्ठ हर कोही हुन सक्दैन । एउटै बाटो छ, निरन्तर परिवर्तनको बाटो । परिवर्तन गर्नुहोस् । एक छिन रोकिएर सोच्नुहोस् । फेरि परिवर्तनको बाटोमा अगाडि हिँड्नुहोस् ।

लालले नेपाल ल कलेजमा ‘बुद्ध, बहुजन र मधेश’ शीर्षकमा दिएको प्रवचनको सम्पादित अंश

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ ९, २०७६ २१:०३