कोरोनाभन्दा डरलाग्दो कोरोनाको डर : कोभिडकालमा मानसिक रूपमा कसरी स्वस्थ हुने ?

कोरोनाभन्दा डरलाग्दो कोरोनाको डर : कोभिडकालमा मानसिक रूपमा कसरी स्वस्थ हुने ?

A+ A A-

वैशाखको दोस्रो साताको कुरा हो । कीर्तिपुरका २५ वर्षीय श्याम शर्मा (नाम परिवर्तन) लाई एकाएक मध्यरात सास फेर्न गाह्रो भयो ।

कतै कोरोना त भएन ? कोरोनाको अन्य कुनै पनि लक्षण नदेखिए पनि शंकाले उनलाई परीक्षणका लागि पाटन अस्पतालसम्म पुर्‍यायो । तर, रिपोर्ट भने नेगेटिभ आयो । रिपोर्ट नेगेटिभ आइसक्दा पनि सास फेर्न भने उस्तै गाह्रो महसुस गरेका श्यामले मुटुको ईसीजी गराए । रिपोर्टले मुटु पनि नर्मल भएको देखायो । अन्ततः उनलाई कोरोना नभई कोरोनाको डरका कारण पेनिक (एन्जाइटी) भएको मनोपरामर्शबाट निदान गरियो ।

कोभिड– १९ को दोस्रो लहर थप भयावह सावित भइरहँदा यसरी कोरोनाभन्दा पनि कोरोनाको डरका कारण विचलित हुनेको संख्या उल्लेखनीय रहेको मनोविद्हरू बताउँछन् ।

तिनैमध्येकी एक हुन्, २६ वर्षीया जानकी पौडेल । कोरोनाबारे अत्यावश्यक जानकारी खपत गर्ने नाममा दैनिक डरलाग्दो तथ्यांक र दृश्यहरू देखिन थालेपछि जानकीले हाल फेसबुक र ट्वीटरजस्ता सामाजिक सञ्जाल चलाउन छाडेकी छन् । उनी भन्छिन्, ‘समाचारहरू हेर्दा पनि ‘हरर फिल्म’ हेरेजस्तो हुन लागेको छ । रातभरि निद्रा नलाग्ने, आत्तिने भएपछि मैले त फेसबुक चलाउनै बन्द गरिदिएँ ।’

कोरोनाको डरका कारण मानिसहरूमा अनावश्यक डर, चिन्ता, तनाव, नैराश्यताले डेरा जमाइरहेको छ ।

अरु त अरु संक्रमितमासमेत कोरोनाभन्दा पनि यसको डर हावी भएको पाइएको छ । जसको पछिल्लो उदाहरण हुन्, हाल आइसोलेसनमा बसिरहेका २८ वर्षीय एक संक्रमित ।

संक्रमणको स्थिति शरीरमा त्यति भयावह नभए पनि अत्तालिन थालेका संक्रमितलाई हिजोआज राति निद्रा नपर्ने, शरीर अनावश्यक डरले रन्किनेजस्ता समस्या देखिएयता हाल उनले मनोपरामर्श लिइरहेको मनोविद् करुणा कुवँर बताउँछिन् ।

मानसिक स्वास्थ्य : कति शारीरिक, कति राजनीतिक ?

हाल देशभर नै आधारभूत स्वास्थ्य सुविधा नपाएर मानिसहरू भयभीत भइरहेको अवस्थामा मानसिक स्वास्थ्य सरकारको प्राथमिकतामा नपरेको स्पष्ट देखिन्छ । ‘अस्पतालमा बेड छैन, अक्सिजन पनि छैन,’ सामाजिक सञ्जालमा वेद शिवाकोटी लेख्छन्, ‘कोरोनाले भन्दा पनि मनको डरले मरिएलाजस्तो भयो । यस्तो अवस्थामा मनको डर कसरी हटाउने र ‘वील पावर’ कसरी बढाउने ?’

हाल देशभर नै खट्किएको यो मनोविज्ञानलाई सम्बोधन गर्न सरकार निष्प्रभावी सावित भइरहेको छ । यस्तो अवस्थामा आधारभूत स्वास्थ्य उपकरण र सुविधा पाइँदैन भन्ने सूचनाले मात्रै पनि मानसिक स्वास्थ्यलाई थप खलल पुर्‍याइरहेको टिप्पणी विज्ञहरूले गरिरहेका छन् ।

यसले गर्दा कोरोनाभन्दा कोरोनाको डरले हुने स्वास्थ्य समस्या भयावह हुने मनोचिकित्सक डा. सरोज ओझा बताउँछन् । त्यसमाथि पनि हाल निषेधाज्ञाले घरभित्रै थुनिन बाध्य भएका मानिसहरूले यस कठिन घडीमा आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यलाई सबल बनाउन जरुरी भएको उनको भनाइ छ ।

हाल मानिसहरूमा बढिरहेको अनिश्चितता र अन्योललाई चिर्न सरकारले आमजनजीवनको मनोसामाजिक विकासमा लाग्नुपर्ने मनोविद्हरूको मत छ । तर, यस संकटको घडीमा राज्यबाट कुनै पनि किसिमको सामाजिक उत्तरदायित्वको वहन नभएको देखिएकाले यसले ‘सोसल सफरिङ’ निम्त्याउने जोखिम रहेको चिकित्सा मानवशास्त्री सचिन घिमिरे बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘मानसिक समस्या भनेको कुनै पनि व्यक्ति विशेषका कारणले मात्रै हुने होइन । जब राजनीतिक, सामाजिक वा भनौँ, आर्थिकलगायत अन्य कारणले एउटा व्यक्तिलाई पीडा दिन्छ, त्यो व्यक्तिको मानसिक, भावनात्मक र शारीरिक पीडाको पछाडि बृहत्तर राजनीतिक सामाजिक निर्णयहरूले असर गर्छ ।’

फ्रन्टलाइनरलगायत आमजनमानसले अहिले आफ्नो मौलिक हकका लागि राज्य नै नभएको र अभिभावक गुमाएको महसुस गरिरहेका छन् । यस संकटको घडीमा एउटा नागरिकको जीवनसँग प्रत्यक्ष जोडिनुपर्ने सरकार गैरजिम्मेवार भई अभिभावकत्व ग्रहण गर्न नसक्दा राज्यले हामीलाई माया गर्दैन भन्ने मनोविज्ञानले नै पनि आममानिसमा डर, चिन्ता र तनाव चुलिने जोखिम रहेको घिमिरेको तर्क छ । उनी भन्छन्, ‘मान्छेहरू यतिखेर मेरो लागि राज्यको तर्फबाट कुनै पनि किसिमको सपोर्ट रहेनछ भन्ने सोच्न बाध्य भइरहेका छन् ।’

यस्तो विषम परिस्थतिमा ढुक्क तुल्याउनु राज्यको दायीत्व हो । तर, मानसिक स्वास्थ्य त धेरै परको कुरा, यसरी आधारभूत स्वास्थ्य सुविधाको अभाव र गैरजिम्मेवारीले प्रत्यक्ष रूपमा मानिसहरूमा मानसिक रोगी नै नबनाए पनि मानसिक तनाव बढाउने निश्चितप्रायः छ । यस अर्थमा हेर्दा जनताको मनोसामाजिक स्वास्थ्य राजनीतिक विषय भएको घिमिरेको निष्कर्ष छ ।

मानसिक रूपमा कसरी स्वस्थ हुने ?

हाल मानिसहरूमा बढिरहेको मानसिक दुर्बलता र बेचैनी हटाउन घरका निकटस्थ अभिभावक र परिवारका सदस्य नै बढी जिम्मेवार हुनुपर्ने मनोविद् डा. गंगा पाठक बताउँछिन् ।

यसका लागि घरमा सामूहिक क्रियाकलापहरूमा जोड दिनुपर्ने उनको सुझाव छ । सामूहिक सदस्य मिलेर भान्साको काम गर्ने, पढ्ने, करेसाबारीको काम गर्नेलगायतका काम गरेमा मानिसमा मानसिक विचलन हुने सम्भावना न्यून हुने उनको तर्क छ ।

निषेधाज्ञाको बेलामा मानसिक स्वास्थ्यमा विचलन आउन नदिन रचनात्मक, सिर्जनात्मक एवम् अन्तर्क्रियात्मक क्रियाकलापमा सहभागी गराउनुपर्नेमा मनोविद् करुणा कुवँर जोड दिन्छिन् । साथै योग, गीत, संगीत, नाचगानजस्ता मनोरञ्जात्मक क्रियाकलापबाट घरमै बसेर पनि निषेधाज्ञाको बेलामा मानसिक रूपमा आफूलाई सहज बनाउन सकिने उनको भनाइ छ ।

यसका अलावा सकारात्मक सोच राख्ने र हरेक ससाना कुरामा धन्य हुने अभ्यास गर्न सकिने उनी बताउँछिन् । ध्यान एवम् योगजस्ता विधिले पनि मानसिक स्वास्थ्यलाई सबल बनाउन मद्दत गर्ने मनोविद् डा. गंगा पाठकको भनाइ छ ।

मानसिक रूपमा स्वस्थ भए नभएको कसरी पहिचान रहने ?

कोभिड–१९ कोरोनाको दोस्रो लहरको प्रकोप देशभर नै बढिरहँदा हाल मानिसहरूमा छटपटी, अत्तालिने, अनिद्रा, तनाव, अनिद्रा, वेचैनी बढिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको अवस्थाबारे कसरी निगरानी गर्ने र सचेत रहने ?

मनोविद् करुणा कुवँरको भनाइमा यस्ता लक्षण देखिएमा मनोपरामर्श लिन आग्रह गरेकी छन् :