जीवनशैलीमा ध्यान, बुद्धप्रतिको सम्मान

A+ A A-

बौद्ध धर्म यति व्यापक र चर्चित हुनुका पछाडि बुद्धले प्रतिपादन गरेकोे ज्ञान नै मुख्य कारण हो । तर, सिद्धार्थ गौतमजस्तै बुद्धत्व प्राप्त गरेका अन्य ऋषिमुनिहरू किन यति चर्चित भएनन् भन्ने कोणबाट हेर्दा बुद्धको फैलावटमा ज्ञान मात्रै कारण नरहेको स्पष्ट हुन्छ ।

बुद्धको देहावसानपश्चात् जैन धर्मको प्रभाव बढी थियो । बुद्धभन्दा महावीरलाई पछ्याउने मानिस धेरै थिए । चाणक्यका चर्चित शिष्य अर्थात् भारत वर्षका चर्चित राजा चन्द्रगुप्त राजाकाज छाडेर जैन साधु भएका थिए । उक्त समयमा बुद्ध ज्ञानको तीव्र प्रभाव निर्माण भइसकेको थियो भने उनी बौद्ध भिक्षु बन्न सक्थे ।

संसारमा सबैभन्दा छिटो फैलिएको धर्म इस्लाम हो । समयका आधारमा हेर्ने हो भने इस्लाम धर्मका प्रवर्तक पैगम्रब मोहमद सबैभन्दा छोटो कालखण्डमा ठूलो जनसंख्यालाई प्रभाव पार्ने धार्मिक गुरु हुन् । अरु धर्मको तुलनामा कान्छो धर्म मानिएको इस्लाम आज संसारका प्रमुख धर्ममध्ये एक भइसकेको छ । करिब १५ सय वर्षको समयमा यति व्यापक भएको इस्लाम अबको ५० वर्षमा जनसंख्याको आधारमा संसारकै नम्बर वान धर्म बन्ने अनुमान गर्न थालिएको छ ।

इस्लाम यति धेरै फैलनुमा इस्लामको ज्ञान र दर्शनको मात्र प्रभाव पक्कै होइन । इस्लाममको शिक्षण पद्धति प्रभावकारी भएकाले यति ठूलो प्रभाव परेको होइन । बौद्ध र हिन्दु धर्म दर्शनसँग हजाराैं हजार ग्रन्थ छन् । तर, इस्लामको कुरानबाहेक अरु एक दुईवटा धार्मिक ग्रन्थ मात्र प्रचलित छन् । एक दुईवटा ग्रन्थको ज्ञानले यति छिटो धर्म फैलिँदैन ।

पैगम्रब मोहमदले आध्यात्मिकतासँगै धर्म राज्यको अवधारणा पनि अगाडि सारे । जसले गर्दा तरबारको बलमा राज्य स्थापित भयो र उक्त राज्यभित्र बस्ने नागरिक इस्लाम बन्न बाध्य भए । इस्लाम ज्ञानभन्दा पनि तरबारको बलले तीव्र रुपमा फैलियो ।

जनसंख्याको हिसाबले संसारको ठूलोे धर्म मानिएको इसाई एउटा कालखण्डमा युद्ध गरेर नै स्थापित भयो । तर, पछि जहाँ गरिब, पीडित र बहिष्कृतहरु छन्, त्यहाँ सेवाको माध्यममार्फत इसाई धर्म फैलियो । संसारभर स्थापित भएका मिसनरी अस्पताल र विद्यालयहरुले सम्बन्धित देश र समाजमा इसाई धर्मको प्रचार गरेको जगजाहेर नै छ । यसरी हेर्दा इस्लाम डरबाट फैलियो भने इसाई लोभबाट ।

बौद्धधर्म किन व्यापक भयो ?

सिद्धार्थ गौतम प्रतिष्ठित राजकुमार थिए । उनको ज्ञानले अर्काे राजपरिवार वा राजालाई अपिल गर्न सजिलो भयो । बुद्धकै जीवनकालमा तत्कालीन कोशल नरेश प्रशेनजित बुद्धका अनुयायी भए । तत्कालीन मगध साम्राज्यका सम्राट बिम्बिसार त बुद्धका अनुयायी मात्र बनेनन्, उनले त बौद्ध संघलाई विस्तारित हुने आधारसम्म प्रदान गरे । यसरी राजाहरु नै बुद्धको अनुयायी भएपछि प्रजासम्म बौद्ध धर्म सजिलै पुग्यो ।

तत्कालीन भारत वर्षका सम्पूर्ण राजाहरु तरबारकाे आधारमा शक्तिशाली थिए । तर, ती राजालाई पनि ब्राम्हणहरुले सम्पूर्ण रुपमा प्रभावमा राख्ने गर्थे । राज्यको सम्पूर्ण नीति निर्माणको जिम्मा ब्राम्हणहरुको हातमै हुन्थ्यो । यस्ता ब्राम्हणलाई बुद्धले ज्ञान बलमा पराजित गरिदिए । बुद्धले कैयौं ब्राम्हणसँग ज्ञानको विषयमा बहस गरेका थिए । उक्त बहसमा पराजित भएपछि हजारौं हजार शिष्य भएका ब्राम्हण गुरुहरु पनि बुद्धका अनुयायी बन्न पुगे । कतिसम्म भने बुद्धसँग साथीका रुपमा साधना गर्ने पञ्चभद्र वर्गीय ब्राम्हणहरु पनि पछि बुद्धका शिष्य बनेका थिए । यसरी शासकहरु अर्थात् तरबारको शक्ति र ब्राम्हणहरु अर्थात ज्ञानको शक्ति बुद्धको संगतमा आएपछि उनको सन्देश फैलन निकै सजिलो भयो ।

बुद्धको ज्ञानलाई विश्वविख्यात बनाउने मुख्य श्रेय अशोक सम्राटलाई नै जान्छ । इसापूर्व २६२ देखि २६१ मा भएको कलिंगको युद्धका क्रममा बगेको रगतको खोलाले अशोक सम्राटलाई बौद्ध धर्मको अनुयायी बन्ने प्रेरणा दियो । मौर्य सामराज्यका चक्रवर्ती सम्राट राजकाज छाडेर बौद्ध धर्मको प्रचारमा निक्लिए । आज बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी हो भन्ने ऐतिहासिक आधार तिनै अशोक सम्राटले लुम्बिनीमा राख्न लगाएको ढुंगे स्तम्भ नै हो । उनले ‘यहाँ बुद्ध जन्मिएका थिए’ भनेर स्तम्भमा लेख्न लगाएका कारणले नै हामीले बुद्ध जन्मस्थलको प्रामाणिक आधार प्राप्त गरेका छौं ।

अशोक सम्राट बौद्ध धर्मको ‘मिसनरी’ नै बनेर विभिन्न देश डुले । उनी बुद्ध धर्मको प्रचार गर्दै काठमाडाैंसमेत आएको इतिहास छ । यसरी उक्त युगको चक्रवर्ती सम्राटले नै सम्पूर्ण जीवन सुम्पिएर प्रचार गरेपछि बौद्ध धर्म सहजै फैलियो ।

बुद्धको समयमा हिन्दु धर्मको मूलपक्ष साधनाभन्दा पनि विश्वास, पूजापाठ, होम होमादी, प्रार्थना र स्तुतिमा केन्द्रित थियो । पूजा, पाठ र विश्वासले मात्र मानिस आध्यात्मिक रुपमा रुपान्तरित हुँदैन भन्ने ज्वलन्त उदाहरण हाम्रा घरघरमा दैनिक रुपमा हुने पूजापाठलाई नै लिन सकिन्छ । तर, बुद्धले अध्यात्ममा वा धर्ममा विधिलाई (Methodology) केन्द्रमा ल्याए । जसले अध्यात्म वा धर्म विश्वासभन्दा पनि अनुभवमा आधारित बन्न पुग्यो ।

हिन्दु सनातन धर्ममा निश्चित साधु, सन्त र साधकहमा मात्र सीमित योग, ध्यान र तन्त्र जस्ता साधना पद्धतिमध्ये ध्यानलाई बुद्धले आम मानिससम्म पु-याए । विश्वासमा भर पर्ने मानिसले अनुभवकै आधारमा ज्ञान र अध्यात्मलाई बुझ्न पाए । उनले प्रयोगमा ल्याएको विपाशना ध्यान विधिले हजाराैं जीवनमा परिवर्तन आयो । हिजो आस्था र श्रद्धामा आधारित धर्म मान्ने मान्छे आज बुद्धको साधना विधिमार्फत आफू बदलिएको महसुस गर्न सक्ने भएपछि बुद्धधर्मप्रति आममानिसको झुकाव र आस्था बढ्नु स्वाभाविक नै थियो । बुद्ध धर्म फैलनुको अर्काे महत्त्वपूर्ण कारण उनले प्रयोगमा ल्याएको ध्यान साधना विधि पनि हो ।

बुद्धले ज्ञान पाएको भनेको के हो ?

हामीले स्कुले पाठ्यपुस्तकदेखि नै राजकुमार सिद्धार्थले वैशाखे पूर्णिमाको दिन बोधगयाको पिपलको रुखमुनि ज्ञान प्राप्त गरे भन्ने पढ्दै र सुन्दै आएका छौं । यो ज्ञान पाएको भनेको के हो ? हामीले शिशु कक्षादेखि विश्वविद्यालयसम्म ज्ञान र सिप हासिल गर्नका लागि पढ्छौं । तर, बुद्धले आँखा चिम्लिएर पिपलको बोटमुनि बसेर ज्ञान पाए भनिएको छ ? यो भनेको के हो ? कसैसँग नसिकी वा नपढी सिद्धार्थ गौतमको मस्तिष्कमा कसरी ज्ञान अवतरित भयो ? यो विषयमा सामान्यतः छलफल नै गरिँदैन । जसले गर्दा हामी आ रुपमा बुद्धले ज्ञान पाए त भन्छौं । तर, उक्त ज्ञान पाएको भनिएको के हो भन्ने विषयमा स्पष्ट हुन सक्दैनौं ।

बुद्धले ज्ञान पाएको के हो भन्ने सन्दर्भलाई आजको सूचना प्रविधिको विकाससँग सम्बन्धित एक दृष्टान्तमार्फत स्पष्ट पार्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि, हामी अहिले हाम्रो मोबाइलमा संसार छ भन्न सक्छौं । अर्थात्, हामी हाम्रो सानो मोबाइलमार्फत संसारका विविधि विषयमा तत्काल जानकारी हासिल गर्न समर्थ छौं । तर, डाटा अन नगरी वा वाईफाई नजोडी संसारको ज्ञान र सूचना हाम्रो मोबाइलमा डाउनलोड गर्न हामीले सक्छौं त ? अहँ, सक्दैनौं ।

अहिले हामीसँग रहेको मस्तिष्क डाटा वा वाईफाई नजोडिएको मोबाइल जस्तै हो । जसमार्फत फोन गर्न, गेम खेल्न, हिसाब गर्नलगायतका काम गर्न मिल्छ । तर, संसारको अनन्त ज्ञानसँग ‘कनेक्ट’ हुन सकिन्न । ध्यान साधनामार्फत मस्तिष्कमा वाईफाई वा डाटा निर्माण हुँदै जान्छ । जब पूर्ण वाईफाई निर्माण हुन्छ, त्यसपछि हाम्रो मस्तिष्कमा ब्रह्माण्डका सम्पूर्ण ज्ञानह अवतरित हुन पुग्छन् । त्यही प्रक्रियाकाे प्राप्तिलाई नै वैशाख पूर्णिमामा बुद्धले ज्ञान पाएको भनिएको हो ।

बुद्ध पुर्णिमाको दिन बोधगयामुनि सिद्धार्थलाई सबैभन्दा पहिला पूर्वनिवास ज्ञान प्राप्त भएको थियो । पूर्वनिवास अर्थात् जन्मजन्मको ज्ञान । बौद्धग्रन्थले सिद्धार्थलाई अघिल्ला पाँच सय जन्मको ज्ञान प्राप्त भएको उल्लेख गरेका छन् । बौद्ध शास्त्रअनुसार पाँच सय जन्मअगाडि दिपंकर भन्ने बुद्ध पुरुषलाई देखेर एकजना किशोरलाई आफू पनि उनीजस्तै बन्ने इच्छा जाग्छ । सोही इच्छाले उक्त किशोरले चार सय उनान्नसय पटक बोधिसत्वका रुपमा जन्म लिन्छ र पाँच सय जन्ममा सुद्धोदनको पुत्र भएर जन्मिन्छ ।

काभ्रे जिल्लामा रहेको प्रसिद्ध बौद्ध तीर्थ नमोबुद्धसँग सम्बन्धित कथामा महासत्व राजकुमारको प्रसंग आउँछ । उक्त राजकुमारले भोकाएको बाघलाई आफ्नो मासु काटेर खुवाएका कारण नमोबुद्ध प्रसिद्ध तीर्थ भएको बताइन्छ । ती बोधिसत्व राजकुमार पनि बुद्धको चार सय उनान्नसय जन्ममध्येको एक जन्म हो भन्ने मान्यता छ ।

जब बुद्धलाई आफ्ना पाँच सय जन्मबारे स्मृति भयो, तब आफू किन जन्मिएको ? आफूले गर्नुपर्ने के हो ? आफ्नो सामर्थ्य र गन्तव्य के हो ? सबै थाहा भयो । तत्पश्चात् जीवनका सारा उल्झन, जिज्ञासा र भ्रमहरु हटेर गए । हामी बुढेसकाल लागेको मानिससँग धेरै अनुभव छ भन्छौं । अर्थात् ६०–७० वर्षको भोगाइमा मानिसले धेरै अनुभव हासिल गर्छ भन्ने हाम्रो बुझाइ छ ? तर, मानिसले पाँच सय जन्मको स्मृति प्राप्त गरेपछि ऊसँग कति अनुभव प्राप्त भयो होला ? अनुमान गर्न नै मुस्किल पर्छ ।

पूर्वनिवास ज्ञान अर्थात ‘फ्ल्याब्याक’ प्राप्त गरेपछि सिद्धार्थ गौतमले चार आर्य सत्य र आठ अष्टांगिक मार्गको ज्ञान प्राप्त गर्छन् । संसार दुःखमय रहेको, दुःखको कारण रहेको, दुःखबाट पार पाउने उपाय रहेको र पार पाउने मार्गहरु पनि रहेको ज्ञान चार आर्य सत्य हो भने दुःखबाट पार पाउने आठ पद्धतिहरु नै अष्टांगिक मार्गहरु हुन् ।

अष्टांगिक मार्ग

बुद्धका अनुसार सम्यक दृष्टि, सम्यक संकल्प, सम्यक वाक, सम्यक कर्मांत, सम्यक आजीव, सम्यक व्यायाम, सम्यक स्मृति र सम्यक समाधिमार्फत मानिसले दुःखबाट मुक्ति प्राप्त गर्छ । सम्यक दृष्टिबाट सुरु भएर सम्यक समाधिसम्म पुगेपछि मानिसको दुःख नाश हुने हो ।
बौद्ध दर्शनका अनुसार आम मानिसको दृष्टि सम्यक अर्थात् सन्तुलित छैन । यही असन्तुलनपूर्ण दृष्टिका कारण मानिस दुःखको चक्रब्यूहमा फस्छ । जीवन भनेको दुःख हो भनेर नबुझ्नु सम्यक दृष्टि नहुनु हो । जीवन दूःखपूर्ण छ भन्ने नबुझेकै कारण मानिसलाई सम्पत्ति आर्जन गरेपछि, सन्तान जन्माएपछि वा प्रतिष्ठा प्राप्त गरेपछि आनन्द प्राप्त हुन्छ भन्ने भ्रम हुन्छ । तर, यी सबै पाएर पनि मानिस दुःखी नै छ ।

बाह्य संसारमा केही भएर वा पाएर सुखी हुँदैन भन्ने दृष्टिबाट निर्देशित हुनु नै सम्यक दृष्टि हो ।

दुःखबाट पार पाउने अन्तिम मञ्जिल सम्यक समाधि अर्थात् ध्यान साधना हो । भौतिक दुःखमुक्ति विज्ञान र प्रविधिबाट संभव छ । तर, मानसिक दुःख मुक्तिका लागि ध्यानबाहेक अरु कुनै उपाय छैन ।

बुद्धको आर्य अष्टांगिक मार्गअन्तर्गतको सम्यक समाधिलाई अवलम्बन गर्नु नै बुद्धप्रतिको वास्तविक सम्मान अर्पण गर्नु हो। सन् १९८० देखि युरोप अमेरिकाका मनोविद् र अस्पतालहले ‘माइन्ट फुलनेस मेडिटेसन’लाई तीव्र प्रयोगमा ल्याएका छन् । माइन्ट फुलनेस मेडिटेसन’ बुद्धले प्रयोगमा ल्याउनु भएको विपाशना ध्यान विधि नै है । आज सिंगाे विश्वले बुद्धको ध्यानविधिलाई उच्च महत्त्वसाथ जीवनमा कार्यान्वयन गरिरहेको छ । हामी पनि ध्यानलाई जीवनशैली बनाएर बौद्धमार्गको पथिक बन्न सक्छौं ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, जेठ ५, २०७६ ००:१२